Oglądaj/Otwórz

Praca jest poświęcona zagadnieniu tożsamości i sposobów autoidentyfikacji
słowiańskojęzycznych XIX-wiecznych elit z Macedonii znajdującej się wówczas pod
rządami Osmanów. Ze względu na uwarunkowania regionu i badanego okresu, temat
ten pozwala nie tylko odpowiedzieć na podstawowe pytanie o sposoby wyrażania
tożsamości oraz autoidentyfikacji Słowian na omawianym terytorium, ale również
poszerzyć wiedzę o Bałkanach jako o regionie zamieszkałym przez ludność wyznającą
różne religie, mówiącą różnymi językami, wywodzącą się z rozmaitych grup etnicznych,
i pozostającą w bliskim kontakcie ze sobą nawzajem: Bałkany to region od
starożytności zasiedlany i kolonizowany przez wiele ludów, kultur i religii. Okres
Tanzimatu, głębokich reform instytucji Imperium Osmańskiego, jest znaczącym
kontekstem historycznym dla przedstawienia procesu zmian afiliacji tożsamościowych
wśród słowiańskojęzycznych elit z terytorium Macedonii tureckiej.
Wśród systemowych przeobrażeń Imperium Osmańskiego Macedonia, jako region
podwójnie peryferyjny (pozostający na marginesie zarówno Imperium, jak i Europy),
również podlegał przemianom społeczno-politycznym i ekonomicznym, elity zaś
uczestniczyły w zmianach społeczno-kulturowych i je współtworzyły. W pracy staram
się opowiedzieć historię pewnego okresu w Imperium Osmańskim „od wewnątrz”,
oddając głos przedstawicielom podwójnie zdominowanej grupy społecznej, która
opowiada historię Imperium Osmańskiego “od środka”, głosem peryferii. Badanie
tożsamości słowiańskojęzycznych elit z tego właśnie obszaru w danym okresie
historycznym jest zatem oddaniem głosu podwójnie zdominowanej społeczności.
Słowianie z jednej strony byli podporządkowani Osmanom sprawującym nad nimi
władzę polityczno-ekonomiczną, z drugiej zaś jurysdykcji greckiego Patriarchatu w
Konstantynopolu, dzierżącego władzę ekonomiczną a zarazem społeczno-symboliczną,
wyrażającą się w pobieraniu części podatków i kontroli nad szkolnictwem oraz językiem
liturgii.
Praca skupia się na analizie szerokiej bazy źródeł tekstowych uzupełnionych w kilku
miejscach o analizę fizycznych artefaktów kultury, traktowanych jako teksty
tożsamościowe. Autorami źródeł pisanych są przedstawiciele różnie definiowanych elit
z terenu Macedonii (od przewodniczącego wioski, przez kler po kulturträgerów). Są to:
Joakim Krčovski (1750?-1895), Dimitr
Miladinov (1810–1862), Konstantin Miladinov (1830–1862), Jordan Hadži Konstantinov
„Džinot― (1818-1882), Grigor Prličev (1830-1893), Kuzman Šapkarev (1834-1909),
Rajko Žinzifov (1839-1877). Wymienieni autorzy pochodzili z terenu Macedonii
osmańskiej i działali przez część lub większość życia w reprezentatywnych i ważnych
dla regionu ośrodkach miejskich lub wiejskich. Wykorzystując terminologię Pierre’a
Bourdieu, w wyniku analizy przypisałam reprezentantów do jednego z dwóch
habitusów: Debar/Reka lub Veles/Ochryda, który to podział oddaje różnice w polach
produkcji kulturowej serbskiej i cerkiewnosłowiańskiej (Debar/Reka) lub greckiej
(Veles/Ochryda).
Pracy przyświecało założenie, że tożsamość nie jest jednostce lub grupie nadana,
lecz raczej – jest procesem ciągłego stawania się. Jest to fenomen nieuchwytny
empirycznie, ale jego emanacje mogą zostać wychwycone. Dekonstrukcji tożsamości
służyły wybrane “markery tożsamości”, takie jak język, religia, strój narodowy,
symbolika artefaktów kultury lub stroju jako artefaktu kultury. W dysertacji starałam
się przedstawić markery tożsamości poprzez obrazy: Ja/Obcy, Inny (głównie w
odniesieniu do afiliacji grupowej) i dopiero po ich wyodrębnieniu, nanieść je na siatkę
wzajemnych zależności. Analiza wydobywa panoramę afiliacji wraz z negocjacją i
renegocjacją własnej tożsamości jako jednostki i członka zbiorowości równocześnie –
często wyrażającą się u badanych elit w języku. Co istotne, dysertacja przedstawia
szeroki wachlarz afiliacji tożsamościowych bez skupiania się na potwierdzeniu lub
odrzuceniu istnienia w danym okresie tożsamości narodowej.
We Wstępie praca wyjaśnia podstawowe terminy, takie jak „elita”, „markery
tożsamości”,
językowy obraz świata w rozumieniu Jerzego Bartmińskiego i
Lubelskiej Szkoły Etnolingwistycznej oraz habitus, pole, kapitał, dystynkcja Pierre’a
Bourdieu. Część ta zawiera ponadto stan badań i zasadę wyboru elit i relewantnych
dla analizowanego tematu koncepcji teoretycznych, które można odnieść do obrazu
kształtowania się własnej tożsamości, renegocjacji własnej pozycji, wreszcie obrazu
Obcego. Koncepcje te zostały wprowadzone w celu umiejscowienia w szerszym
kontekście humanistycznym analizowanych markerów tożsamości oraz opozycji
Ja/Obcy. Część teoretyczno-wprowadzająca obejmuje również tło faktograficzne
ukazujące realia regionu w omawianym okresie: jego zakres geograficzny, skład
etniczno-religijny, rozmieszczenie ludności, znaczenie i rolę Tanzimatu, kwestie
języka i edukacji lokalnej ludności, centrów władzy politycznej i kulturowej, przegląd
osadzonych w realiach Imperium Osmańskiego kategoryzacji elit chrześcijańskich
oraz – w końcu – krótkie biogramy autorów analizowanych tekstów. Osadzenie w
realiach umożliwia analizę treści źródeł.
Część analityczna pracy dzieli się na dwa rozdziały o bliźniaczej konstrukcji,
poświęcone habitusom Debar/Reki (rozdział trzeci) i Ochrydy/Veles (rozdział
czwarty). W rozdziałach tych wyodrębniam markery tożsamości, opozycje Swój/Obcy
i określam pola władzy i produkcji kulturowej.
Konkluzja rekonstruuje obraz uzyskany podczas analizy i porównuje wnioski z
obydwu habitusów. Synteza wniosków cząstkowych
odpowiada na hipotezy
badawcze postawione na początku analizy. Analiza udowodniła, że proces nobilitacji
ludu do pozycji elit odzwierciedlał się w procesie transmisji pojęć i wartości typowych
dla społeczeństwa pasterskiego na bardziej zideologizowane poziomy utożsamienia
się ze społecznościami przejmującymi funkcje rozszerzonej rodziny, z zachowaniem
rodowej kategoryzacji językowej. Koncepcje afiliacji nawiązujące do rozszerzonej
rodziny warunkowały wybory polityczne, alianse oraz język perswazji i propagandy
uzasadniający wybór jednej frakcji nad inną, co można interpretować jako proces
uniwersalny. Z badania wynika, że w kontekście możliwości osiągnięcia awansu oraz
wolności osobistej i społecznej badanych elit (zwłaszcza wobec podwójnej:
osmańsko-tureckiej dominacji), prestiż powiązany z kapitałem ekonomicznym
spełniał swe funkcje lepiej niż prestiż powiązany z kapitałem symbolicznym, np.
nauką lub pisarstwem. Ten drugi bowiem nigdy nie gwarantował pełnej wolności, zaś
awans społeczny wymagał renegocjacji własnej tożsamości skazując jednostkę na
porażkę. W zamian oferował jedynie wybór kolejnego kręgu produkcji kulturowej (np.
przejście z greckiego do bułgarskiego, czy serbskiego lub też z tureckiego do
rosyjskiego), nie gwarantując pełnej niezależności.
Dysertacja opatrzona jest bibliografią oraz aneksem zawierającym materiał
ilustracyjny: omawiane stroje ludowe, konceptualizacja graficzna pól afiliacji w
habitusie Debar/Reka, a także teksty źródłowe, które ze względu na swoją
obszerność nie zostały przytoczone w tekście głównym, a stanowiące istotną
egzemplifikację tez pracy.