Barok – obraz epoki

Barok – obraz epoki
Następujący po renesansie okres kulturowy w dziejach Europy nazwano barokiem.
Etymologia tej nazwy jest niejasna i sporna; wiadomo jednak, że początkowo termin ten odnoszono
do zjawisk z dziedziny sztuki i architektury i nadawano mu zabarwienie ujemne – w stosunku do
pełnego umiaru, harmonii, klasycznej doskonałości stylu renesansu barok miał oznaczać cofnięcie
się, zdziczenie.
Sama nazwa barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco,
oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem
metaforą jej samej – niezwykłej i dziwnej. Owa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z
ograniczenia treści utworów i rozbudowania jej wyrazu. Pragnienie olśnienia i zaskoczenia czytelnika
widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań, przenośni, omówień, epitetów, gry
słów czy mnożeniu określeń na ten sam temat.
Trudno ustalić dokładna datę rozgraniczającą obie epoki, przejście bowiem od jednej do drugiej
następowało stopniowo i ewolucyjnie, poczynając od końcowych dziesięcioleci wieku XVI aż po
początek XVII stulecia. Schyłek więc jednej epoki i narodziny drugiej zazębiały się wzajemnie, a
procesy przemian dokonywały się w atmosferze kryzysu ideałów renesansowych i niepokojów
nurtujących jednostki i społeczeństwa.
W wieku XVII i w pierwszych dziesiątkach następnego stulecia Europa przeżywała wiele wstrząsów i
zmian. Po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem dokonanym, a
równocześnie kościół katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego
autorytetu. Dokonywały się również przeobrażenia ustrojowe w wielu krajach i zmieniał się układ sił
politycznych na kontynencie europejskim.
Na zachodzie, we Francji wyrastał nowy typ ustroju państwowego – absolutyzm, na północy pozycję
mocarstwową zdobyła Szwecja, a wśród państw niemieckich coraz większe znaczenie zyskiwać
poczęła Brandenburgia. Podobnie nieco później – na przełomie XVII i XVIII wieku – dzięki reformom
Piotra Wielkiego prężnym cesarstwem absolutnym stała się Rosja. W Anglii natomiast w owym czasie
tworzyły się zręby burżuazyjnej monarchii parlamentarnej.
W dziedzinie kultury przodowała Francja – w całej prawie Europie zapanowała moda naśladowania
wzorów francuskich, a językiem francuskim poczęto się posługiwać powszechnie, podobnie jak
poprzednio łaciną.
W ciągu XVII wieku nastąpił rozkwit nauk, zwłaszcza matematyki, fizyki i astronomii. Angielski fizyk,
Isaac Newton (1642 – 1727), odkrywając teorię powszechnego ciążenia, stworzył podstawy
nowożytnej fizyki i nowej koncepcji świata. Wybitnym polskim uczonym tego okresu był gdańszczanin
– Jan Heweliusz (1611 – 1687), astronom, obserwator Księżyca, twórca znakomitej mapy Księżyca i
budowniczy największego ówczesnego teleskopu (o długości 50 m). W tym właśnie czasie nauki
ostatecznie usamodzielniły się i oddzieliły od religii i teologii; przesłanki rozumowe i metody
doświadczalne przyjęto za podstawę wszelkich dociekań naukowych.
Rozwinęła się bujnie również filozofia, szczególnie we Francji i Anglii – państwach najbardziej
rozwiniętych gospodarczo.
Wiek XVII w Polsce to pasmo wojen z Moskwą, Szwecją i Turcja oraz ich sojusznikami, to
ponadto okres rokoszów i walk wewnętrznych z Kozaczyzną. Mimo wspaniałych zwycięstw, których
rozgłos niósł się po całej Europie, jak Kircholm (1605), Kłuszyn (1610), Chocim (1621 i 1673), a
szczególnie Wiedeń (1683), wieloletnie wojny wyczerpały siły obronne, przetrzebiły ludność i
wyniszczyły kraj.
Od końca wieku XVI utrwalił się ostatecznie na ziemiach Polski system gospodarki folwarczno –
pańszczyźnianej. Wzmożenie ucisku pańszczyźnianego i bezwzględny wyzysk chłopa musiały
spowodować w konsekwencji obniżenie jakości pracy pańszczyźnianej, a z czasem spadek produkcji i
ogólne załamanie gospodarki. Zubożenie stanu chłopskiego odbiło się również niekorzystnie na
sytuacji miast, bowiem chłop w coraz mniejszym zakresie korzystał z usług miejskich rzemieślników
czy kupców. Toteż w drugiej połowie stulecia utrwaliła się o Polsce opinia jako kraju nędzy i słabości
wewnętrznej.
Ówczesna Rzeczpospolita, zwana po unii lubelskiej Rzeczpospolitą Obojga Narodów, tworzyła
prawdziwą mozaikę językowo-narodowościową oraz religijno-wyznaniową. W wieku XVI tolerancja
religijna, dobrobyt i siła polityczna państwa sprzyjała wytworzeniu się spójności wewnętrznej, wobec
wzrastającej nietolerancji religijnej w czasach kontrreformacji, pogarszanie się sytuacji gospodarczej i
braku silnej władzy – więź słabła, co przejawiło się w okresie wojen z Kozaczyzną i podczas „potopu”
szwedzkiego (1655 – 1660).
Z chwila przeniesienia przez Zygmunta III Wazę rezydencji królewskiej z Krakowa do Warszawy
(1596), zabrakło silnego, centralnego ośrodka kulturalnego, promieniującego na cały kraj. Warszawa
nabierze tego charakteru dopiero w wieku XVIII. Ogniskami zatem kulturalnymi stały się wówczas
rezydencje magnackie, a obok nich rozrzucone po całym kraju dworki szlacheckie, które okazały się
ostoją polskości, ale zarazem siedliskiem tradycjonalizmu i konserwatyzmu. Powstały zatem dwa
nurty kulturowe: dworski, ulegający wpływom zagranicznym, oraz rodzimy, dworkowy, zwany
sarmackim.
Literaturę barokową w Polsce można podzielić umownie na trzy okresy:
1. – wczesny barok – trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII;
dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj
Sęp-Szarzyński), nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga,
świata, człowieka.
2. – barok dojrzały – przypada na środkowe lata wieku XVII (1620 – 1680). W dojrzałym baroku
rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna – mistrza paradoksu i konceptu.
3. – (ostatni) – późny barok (po rok 1730) – przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa,
zarysowują się wyraźnie poważne zahamowania w rozwoju naszej literatury i opóźnienie
kulturalne Polski wobec Europy. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki,
Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) byli związani z ideologią sarmacką.
SKUTKI REFORMACJI
Wiek XVII przyniósł tryumf kontrreformacji w Europie oraz koniec pokojowego współistnienia
wyznań. Wzmógł się fanatyzm religijny i odżyła nienawiść wyznaniowa. Znoszono tolerancyjne akty
prawne (np. we Francji edykt nantejski w 1685 r.), wydawano surowe dekrety zmuszające
innowierców do masowych emigracji, ograniczano swobodę praktyk religijnych oraz prawa polityczne
zwalczanych grup wyznaniowych (np. w Anglii i Niderlandach).
W Polsce trydenckie uchwały soborowe przyjął król i senat już w roku 1565, a sejm w r. 1577.
Wielkim orędownikiem kontrreformacji okazał się także król Zygmunt III Waza (król od 1587 do
1632). Tolerancja religijna, którą się Polska dotąd szczyciła, szybko zanikała; wprowadzono cenzurę
wszelkich wydawnictw i wznowiono procesy o bluźnierstwo, a wykonywanie wyroków sądów biskupich
od roku 1592 zlecono władzom świeckim. Sejm podjął w roku 1658 uchwałę, grożącą wygnaniem z
kraju za odstępstwa od katolicyzmu, a w roku 1717 zakazał publicznych nabożeństw protestanckich
oraz budowania zborów. Wzrósł znacznie wpływ duchowieństwa katolickiego oraz jezuitów.
Mimo, że w Polsce katolicyzm odniósł zwycięstwo bez religijnych wojen, stosów czy egzekucji, bez
czego nie obyło się na Zachodzie, to jednak w miastach, m.in. w Poznaniu, Krakowie, Lublinie czy
Wilnie, na przełomie XVI i XVII wieku zdarzały się pogromy różnowierców.
Najbezwzględniej wystąpiono przeciwko braciom polskim, nie tylko z przyczyn wyznaniowych czy
społecznych, ale również ze względu na jawne popieranie przez nich Szwedów podczas „potopu”.
Niszczono ich zbory, zakazano prowadzenia szkół, zamknięto ich drukarnie, a wreszcie w roku 1658
sejm podjął uchwałę o wygnaniu z kraju tych, którzy w ciągu dwóch lat nie powrócą do katolicyzmu.
Większość arian opuściła wówczas Polskę i rozproszyła się po Europie.
Fanatyzm religijny przejawiał się wtedy również w procesach o czary; w innych krajach procesy takie
były na porządku dziennym, w Polsce zdarzały się sporadycznie.
Drukarnie przeszły pod nadzór duchowieństwa, a więc obowiązywała także cenzura kościelna. Nie
drukowano w ogóle dzieł pisarzy „złotego wieku”, gdyż tchnęły rzekomo duchem kacerstwa lub
renesansowego poganizmu. Nawet utwory Jana Kochanowskiego budziły ideową podejrzliwość, tak
że Wespazjan Kochowski w obronie poety napisał: Apologię [obrona] za Janem Kochanowskim,
wojskim sandomierskim, poetów polskich wodzem, którego niektórzy rozumieją być heretykiem.
Natomiast wydawano przeważnie książki nabożne i religijne, kalendarze, z których słynęła Akademia
Krakowska, czy łacińskie podręczniki. Żywszą działalność wydawniczą prowadziły jedynie akademie
oraz tłocznie zakonne: jezuickie i pijarskie, świeckie bowiem podupadły. Obniżyła się poza tym
znacznie jakość druków.
Na początku XVII wieku władze kościelne ogłosiły ponadto indeks książek zabronionych; objęte
spisem dzieła niszczono i palono, a za ich druk lub rozpowszechnianie groziły kary z wygnaniem
włącznie. Pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie. Wynikiem takiej polityki Kościoła było
ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze
dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których
autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory
grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich.
Cenzura kościelna zadała między innymi cios rozwijającej się na przełomie wieków XVI i XVII,
przeważnie bezimiennej literaturze mieszczańskiej, zwanej sowizdrzalską. [nazwa ta pochodzi od
niemieckiego błazna Tilla Eulenspiegla – czyt.. Ojlenszpigla]. W polskich utworach to przezwisko
występowało w tytułach lub jako kryptonim. Była to literatura popularna, humorystyczna i satyryczna,
często niewybredna. Kwitnęła głównie na Ziemi Krakowskiej, a Kraków był jej głównym
dostarczycielem. Kpiła ze szlachty, duchowieństwa, mieszczan i chłopów, wytykała niedostatki i cienie
ówczesnego życia, piętnowała wyzysk chłopa, uskarżała się na biedę i ucisk niższych warstw
społecznych, słowem, była ostrą satyrą. Toteż biskup krakowski objął ją indeksem w roku 1617.
SARMATYZM
Kronikarze polscy (wśród nich Jan Długosz) na określenie obszarów obejmujących ziemie dawnej
Rzeczypospolitej używali często nazwy – Sarmacja, wywodzącej się od legendarnych Sarmatów
[Sarmaci – ludy zasiedlające w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą, skąd
parły na zachód]. Stąd w wieku XVI upowszechnił się pogląd o sarmackim pochodzeniu Słowian, a
więc także Polaków.
Ówcześni historycy przypisywali Sarmatom wiele cennych przymiotów – waleczność, męstwo,
wierność. Z biegiem czasu zakres znaczeniowy wyrazu Sarmata uległ zmianie. W wieku XVII stał się
on synonimem zacofania, konserwatyzmu, warcholstwa, dewocji i obskurantyzmu, tj. ciemnoty,
przesądów i zabobonności.
Tak więc początkowo (w XVI wieku) pojęcie Sarmaty obejmowało pozytywne cechy szlacheckie:
patriotyzm, rycerskość, pracowitość, uczciwość, ale w wieku XVII miejsce dawnych cnót zajęły wady
typu: obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, obżarstwo, gadulstwo, pieniactwo,
rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa.
Cechą charakterystyczną XVII-wiecznego sarmatyzmu stał się tradycjonalizm, niechęć do
cudzoziemców, cudzoziemszczyzny, jak również do wyjazdów zagranicznych. Na takim podłożu
ukształtował się wzór szlachcica – Sarmaty, stojącego na straży tradycji i rodzimej kultury, broniącego
wolności szlacheckiej, przeciwnik jakichkolwiek zmian, reform.
Z biegiem czasu sarmatyzm stał się synonimem zacofania, upartego konserwatyzmu, warcholstwa,
dewocji i obskurantyzmu, tj. ciemnoty, przesądów i zabobonności.
STYL BAROKOWY W SZTUCE I LITERATURZE
Barok przyjął się, w różnym stopniu, w całej Europie: od Hiszpanii po Moskwę, a nadto w
Ameryce Południowej, dokąd przeszczepili go Hiszpanie. Nie miał jednak jednolitego charakteru,
występowało bowiem równolegle kilka jego kierunków. Na terenie poszczególnych krajów nabierał on
pewnych cech odrębnych, tworząc odmiany narodowe, a szerokie upowszechnienie zawdzięczał w
dużej mierze kontrreformacji. Barok objął wszystkie dziedziny sztuki jako panujący styl XVII i
częściowo XVIII wieku.
W sztuce kościelnej, jak i świeckiej panował kult formy i efektownych rozwiązań, charakterystyczną
cechą baroku była kwiecistość – przepych, bogactwo ozdób i złoceń. W architekturze lękano się
pustych płaszczyzn, więc wypełniano je stiukami [ozdoby rzeźbiarskie ze szlachetnego tynku na
sufitach, ścianach, kolumnach itp.], rzeźbami i obrazami. Styl ten znamionowały ponadto teatralność i
patos, kontrastowość, symbolika i alegoryczność, a także niepokój i ekspresyjność, szczególnie w
rzeźbie i obrazie.
Sztuka barokowa miała silnie oddziaływać na psychikę ludzką i stawiała sobie za cel
wywołanie mocnego wrażenia: olśnienia, oszołomienia i zaskoczenia.
Pierwszą reprezentatywną barokową budowlą sakralną w Polsce był kościół Św. Piotra i Pawła w
Krakowie (1619 r.), natomiast wspaniałym zabytkiem architektury świeckiej tego okresu jest – pałac w
Wilanowie z drugiej połowy XVII wieku.
Znakomicie rozwijało się barokowe malarstwo. Największą sławę zyskali dwaj malarze
holenderscy: Rubens i Rembrandt.
W Polsce rozpowszechnił się zwyczaj ozdabiania wnętrz pałacowych i dworków portretami
przodków dla uświetnienia historii rodu. Rozwinął się również swoisty typ sarmackiego,
wielobocznego portretu trumiennego, naturalnego, bez malarskiego retuszu.
Barokowa rzeźba ukazywała postacie w wyszukanych pozach, przeważnie z jakimś dramatycznym
gestem lub alegoryczną wymową. Taki jest nasz pierwszy pomnik świecki na otwartej przestrzeni,
Kolumna Zygmunta w Warszawie.
Nowy styl przejawił się również w literaturze, a nazywano go wtedy rozmaicie, najczęściej –
konceptyzmem ze względu na stosowanie wyszukanych i niezwykłych pomysłów – konceptów.
Ostatecznie upowszechniła się jednak nazwa marinizm, wywodząca się od nazwiska wybitnego
przedstawiciela tego stylu, włoskiego poety -–Giambattisty [Dżiambattisty] Marina (1569 – 1625). Był
to wykształcony neapolitańczyk, dworzanin w pałacach biskupich i książęcych, a jednocześnie poeta,
piewca miłości. Wokół niego jako swego mistrza skupiła się młoda generacja poetów włoskich, którzy
poszli jego śladem. Za marinistów uważało się wielu barokowych poetów spoza Włoch.
Marino stał się twórcą nowego kierunku w literaturze europejskiej i nowej poetyki. Tworzył poezję
„pięciu zmysłów”, jak ją sam określał, starając się ukazać pełny obraz rzeczywistości przez
przekazanie wrażeń odbieranych wszystkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, węchem, smakiem i
dotykiem.
Marinizm – kwiecisty barok – odrzucał renesansową harmonię między treścią a jej kształtem słownym
i kładł nacisk szczególny na formę. Lubował się w cudownościach, w olśniewających i zaskakujących
konceptach oraz epitetach, a zwłaszcza wymyślnych, nowatorskich metaforach.
Wprowadzał nieznaną dotychczas obfitość środków stylistycznych, chodziło bowiem nie o naturalność
i prawdę przeżyć, jasność i prostotę, ale o wzbogacenie artystycznej formy utworu.
Mariniści nie tylko nie przestrzegali przepisów poetyckich, ale przyznawali sobie również prawo
swobodnego stosunku do reguł gramatycznych.
Szło z tym w parze upodobanie do:
1. Skomplikowanej składni;
2. Przestawnego szyku wyrazów;
3. Makaronizowania przejawiającego się we wplataniu obcych wyrazów i zwrotów czy całych zdań
do wypowiedzi w języku ojczystym;
4. Wulgaryzmów;
5. Dialektyzmów.
Posługiwano się:
1. Paradoksem – twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym powszechnie mniemaniem,
ujęte w błyskotliwą, oryginalną wypowiedź;
2. Oksymoronem – tj. epitety sprzeczne z właściwościami określanych przez nie przedmiotów czy
osób np. żywy trup, ognisty lód;
3. Anaforą – polegającą na rozpoczynaniu kolejnych zdań lub wersów od tych samych wyrazów;
4. Hiperbolą – metaforą, polegającą na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech
np. morze łez, pęknąć ze złości;
5. Antytezą – czyli przeciwstawienie – zestawienie pojęć i sądów sprzecznych lub kontrastowych w
celu wywołania silnego wrażenia;
Ćwiczenia w rozumieniu tekstu:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Wyjaśnij znaczenie pojęcia barok.
Omów sytuację społeczno – polityczną Europy.
Sytuacja w Polsce w XVII w.
Jakie czynniki miały wpływ na ówczesne oblicze państw europejskich
Zdefiniuj pojęcie kontrreformacja
Jakie nurty wyodrębniamy w literaturze polskiego baroku.? Wymień ich przedstawicieli.
Jakie okresy wyodrębniamy w polskiej literaturze barokowej?
Zdefiniuj pojęcie sarmatyzm.
Wyjaśnij pojęcia konceptyzm, marinizm.
Scharakteryzuj architekturę, rzeźbę i malarstwo barokowe. Posłuż się odpowiednimi przykładami.
Barok ukształtował odrębny, własny język artystyczny. Czym on się charakteryzował?