Paweł Czubla - SKNG UŚ

Transkrypt

STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓW
UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI
UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI
NA ŚRODOWISKO
Tom 10
Pod redakcją
Roberta Machowskiego i Martyny A. Rzętały
SOSNOWIEC 2009
Redaktor prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego
Andrzej T. JANKOWSKI
Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 59
RECENZENCI:
Stanisław CZAJA, Bolesław DOMAŃSKI, Jacek FORYSIAK, Adam HIBSZER,
Andrzej JAGUŚ, Andrzej KAMIŃSKI, Tadeusz MOLENDA, Urszula MYGA-PIĄTEK,
Barbara NOWICKA, Mariusz RZĘTAŁA, Tadeusz SZCZYPEK, Krystyna TURKOWSKA,
Jan Maciej WAGA, Elżbieta ZUZAŃSKA-ŻYŚKO
Fotografie na okładce:
1. Odkrywka poeksploatacyjna „Lubstów” KWB „Konin” S.A. (fot. W. Khak)
2. Nad Zbiornikiem Czorsztyńskim (fot. M. Rzętała)
3. Port jachtowy w Mikołajkach nad Jeziorem Mikołajskim (fot. G. Jankowski)
Copyright © 2009 by Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
Wydawca:
Wydział Nauk o Ziemi UŚ
ul. Będzińska 60
41-200 Sosnowiec
Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ
ul. Będzińska 60
41-200 Sosnowiec
Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środków
Wydziału Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu i Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ w Sosnowcu.
ISSN 1895-6785
ISSN 1895-6777
Druk: Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego, Gliwice, n. 210 egz.
Spis treści
str.
WPROWADZENIE ..........................................................................................................................
5
ARTYKUŁY I KOMUNIKATY
Marek CIECHOWSKI: Postrzeganie Bonarki w Krakowie .................................................................................
Bartosz CZADER, Eugeniusz FOLTYN, Jan Maciej WAGA: Najstarsze znaleziska archeologiczne w Polsce .....
Zofia DEMBOWSKA: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Goczałkowickiego ..........................................
Agnieszka KŁOSOK-RZEPISZCZAK: Geomorfologiczne skutki ekstremalnych zjawisk hydrometeorologicznych
w dorzeczu Koszarawy ......................................................................................................................................
Rafał MARTYNIEW: Wpływ drogi krajowej S3 na komponenty środowiska przyrodniczego
Wolińskiego Parku Narodowego w świetle raportów OOŚ ................................................................................
Łukasz NIEWIADOMSKI: Batymetria wybranego starorzecza w Dolinie Górnej Wisły .....................................
Daniel OKUPNY: Cechy i geneza torfowisk południowej części Kotliny Kolskiej
na tle warunków geomorfologicznych ................................................................................................................
9
27
35
45
54
65
71
PRELEKCJE
Małgorzata MAŁECKA: Chorwacja – mały kraj na wielkie wakacje .................................................................
Martyna ŻUREK: Turystyka rowerowa w Polsce jako przykład turystyki przyjaznej środowisku ......................
89
97
SESJE TERENOWE
Daniel OKUPNY, Patrycja GOLAŃSKA: Przyrodnicza charakterystyka istniejących i projektowanych rezerwatów
na torfowiskach w województwie łódzkim ......................................................................................................... 111
SPRAWOZDANIA
Grzegorz GAŁEK, Angelika MAJ, Marcin SOLECKI: Sprawozdanie z badań ankietowych
dotyczących „świadomości Polaków na temat zmian klimatu” (styczeń-kwiecień 2009) ..................................
Alicja GOLIK: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2008/2009 ..................................
Alicja GOLIK, Angelika MAJ: Rumunia-Bułgaria’ 2009 – Sprawozdanie z wyjazdu terenowego ......................
Małgorzata GORZEL, Angelika MAJ, Anna NADOLNA, Magdalena SUCHORA: Warsztaty limnologiczne
w Borach Tucholskich (Jarcewo’ 2009) .............................................................................................................
125
130
133
143
Spis treści poprzednich tomów opracowania
pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ............................................................................. 154
Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacji
w opracowaniu pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ............................................. 163
Wprowadzenie
Seryjne opracowanie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest
publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego.
Są w nim zamieszczane teksty autorstwa członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębne grupy
tematyczne: artykuły i komunikaty (jako oryginalne opracowania naukowe), prelekcje (stanowiące skrót wystąpień o charakterze naukowym i popularnonaukowym), sesje terenowe (służące upowszechnianiu szeroko rozumianej problematyki regionalnej) oraz sprawozdania podejmujące zagadnienia z zakresu działalności i funkcjonowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego.
Dziesiąty tom opracowania pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko”
jest następnym z serii prac świadczących o dużym zainteresowaniu działaniami podejmowanymi przez SKNG UŚ, a jednocześnie doskonałą okazją do przekazania kilku uwag na
temat historii koła. W październiku 2009 roku minęło 35 lat od ukonstytuowania się w ówczesnym Instytucie Geografii, Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Od tego momentu SKNG UŚ przeżywało różne okresy swojej działalności, zaznaczając się przy tym na trwale w europejskim oraz ogólnopolskim ruchu naukowym geografów jak i środowisku akademickim Uniwersytetu Śląskiego.
Tradycyjnie uznawana za najważniejszy nurt działalności SKNG UŚ jest aktywność
naukowa. Z jednej strony, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż to właśnie aktywność na polu
nauki jest czynnikiem w głównej mierze przyczyniającym się do generowania środków finansowych niezbędnych w dalszej działalności. Z drugiej natomiast strony, daje się zauważyć
coraz szersze zainteresowanie studentów naukową działalnością Koła, bowiem ta daje możliwość pierwszych doświadczeń konferencyjnych oraz stwarza potencjalne warunki do publikacji własnych dokonań. Uczestnictwo w pracach naukowych realizowanych pod egidą
SKNG UŚ znajduje odzwierciedlenie w rozmowach kwalifikacyjnych na studia magisterskie
uzupełniające, studia doktoranckie, a nawet w rozmowach z przyszłym pracodawcą. Z tych
chociażby względów działalność naukowa i popularyzatorsko-turystyczna jest szczególnie
promowana w organizacji stawiającej sobie w tym względzie statutowe cele. Świadectwem
tego zaangażowania są przedsięwzięcia o charakterze naukowym bądź naukowo-badawczym,
które dotyczą szerokiego spektrum zainteresowań z zakresu geografii fizycznej oraz geografii społeczno-ekonomicznej. Przykładem tego jest wiele spotkań naukowych o ogólnopolskim
charakterze (np. Zjazdy Studenckich Kół Naukowych Geografów) zorganizowanych przez
Koło. Członkowie SKNG UŚ są czynnymi uczestnikami licznych konferencji krajowych, jak
i zagranicznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia za aktywność i merytoryczne zaangażowanie. Podkreślenia wymaga udział przedstawicieli SKNG UŚ w prestiżowych międzyna5
rodowych konferencjach naukowych organizowanych przez zagraniczne ośrodki akademickie tj. „International Students Research Conference” – Ukraina; konferencje Europejskiego
Stowarzyszenia Młodych Geografów EGEA – Praga, Amsterdam, Barcelona, Tallin, Kijów,
Sankt Petersburg, Dijon (Francja), Essu Mois (Estonia), Berlin, Baarlo (Holandia) i ostatnio
Milopotamos w Grecji oraz Moskwa. Na uwagę zasługuje również organizacja wielotygodniowych obozów naukowo-badawczych poza granicami naszego kraju np. w: Bułgarii, Danii, Chorwacji, Rosji, Mongolii, Chinach. Efektami tych przedsięwzięć są liczne prace naukowe i sprawozdania publikowane w czasopismach.
W ramach działań popularyzatorskich Koło jest zaangażowane w organizację licznych wyjazdów naukowo-poznawczych zarówno krajowych (np. Sudety, Karpaty, Pojezierze
Mazurskie, Niecka Nidziańska), jak i zagranicznych (np. Skandynawia, Chorwacja, Czechy,
Słowacja, Ukraina). Inne przykłady dotyczą prelekcji i wykładów wygłaszanych w siedzibie
WNoZ UŚ i licznych szkołach, organizacji tradycyjnych „Balów Geografa”, spotkań andrzejkowych dla studentów, spotkań wigilijnych członków Koła z pracownikami WNoZ UŚ. W tego
typu działalności szczególnie ważne wydają się prelekcje i wykłady, podczas których młodzi
geografowie walczą o zmianę stereotypowego postrzegania geografii jako nauki ograniczającej się do znajomości atlasu. Wydaje się, że zmiana tego wizerunku w odbiorze społecznym jest kluczem do właściwego pojmowania geografii jako nauki o systemie środowiska,
jego poszczególnych komponentach oraz sferze życia i działalności człowieka. W czasie
tego typu spotkań w dyskusjach wyłania się klarowna sylwetka geografa jako niezastąpionego nauczyciela tego przedmiotu, kompetentnego urzędnika różnego szczebla instytucji administracji państwowej i samorządowej oraz wysoko kwalifikowanego pracownika placówek
o charakterze usługowym np. firm turystycznych.
Przekazując na Państwa ręce niniejsze opracowanie życzymy, aby stało się ono nie
tylko miłą lekturą, dostarczającą pozytywnych doznań naukowych, lecz również stanowiło
źródło wiedzy przydatne w czasie studiów i przyszłej pracy zawodowej. Zachęcamy tym
samym do włączenia się w poszukiwanie nowych rozwiązań wydawniczych poprzez realizację własnych planów badawczych w ramach statutowych działań podejmowanych przez
SKNG UŚ, co będzie kolejnym dowodem na aktywność studenckiego ruchu naukowego
geografów i konsolidację środowiska akademickiego.
Prezes SKNG UŚ (2008/2009)
Jakub Adamek
Prezes SKNG UŚ (2009/2010)
Aneta Rzepecka
Opiekun naukowy SKNG UŚ
Mariusz Rzętała
ARTYKUŁY I KOMUNIKATY
Tom 10
Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO
Machowski R., Rzętała M. A., (red.).
Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2009.
9-26
Marek CIECHOWSKI
Koło Geografów Uniwersytetu Jagiellońskiego
Kraków
POSTRZEGANIE BONARKI W KRAKOWIE
WSTĘP
Problematyką badania postrzegania, wyobrażeń oraz poznania środowiska zajmuje się
wiele nauk. W szczególności należy wymienić socjologię, psychologię oraz geografię. Tematyką tą zainteresowano się już na początku XX wieku (Trowbridge, 1913), a kolejne opracowania naukowe powstały już po drugiej wojnie światowej (Wright, 1947; Kirk, 1952). Popularyzację tego podejścia badawczego przypisuje się jednak publikacji K. Lynch’a (1960).
Do Polski nurt ten dotarł dopiero w latach osiemdziesiątych. Geneza jego wzięła się z krytyki
wcześniejszych sposobów badań przestrzeni. W szczególności dotyczyło to modeli normatywnych charakteryzujących się założeniami, które były zbyt upraszczające. Zarzut ten najbardziej odnosił się do idealizowania rzeczywistości (Walmsley, Lewis, 1997), krytykowano
również bierne traktowanie człowieka, który w teorii miał dążyć do racjonalnego zachowania ekonomicznego (Domański, Libura, 1986).
W literaturze przedmiotu do podstawowych pojęć należą percepcja, poznanie oraz
wyobrażenie. Terminy te niekiedy stosuje się jako synonimy. Jednak pierwotnie percepcja
oznaczała „zmysłowe postrzeganie otoczenia” podczas, gdy poznanie dotyczy „procesu odbioru, organizowania, magazynowania i wykorzystywania informacji przez człowieka” (Domański, Libura, 1986). M. Bartnicka (1989) uważa, że wyobrażenie to skutek poznania.
Przedmiotem badań może być postrzeganie różnych fragmentów przestrzeni. W literaturze naukowej spotyka się prace dotyczące regionu (Szafrańska, 2003), miasta (Bartnicka,
1989; Bierwiaczonek, 2008, Domański, Prawelska-Skrzypek, 1986; Libura, 1985) lub jego
części, jak np. centrum (Bierwiaczonek, Nawrocki, 2008) czy osiedla mieszkaniowego (Skierska, 2008). Niektórzy autorzy podejmowali także tematykę związaną z terenami poprzemysłowymi (Kałuża, 2007). Celem tych prac jest nie tylko uzyskanie informacji jak człowiek
postrzega daną przestrzeń, ale skąd czerpie informacje o niej i jakie czynniki różnicują wyobrażenia, postawy oraz preferencje.
Bonarka, będąca celem opracowania, jest obszarem położonym w prawobrzeżnej części Krakowa w odległości około 4 km na południe od Rynku Głównego. Znajduje się ona
na pograniczu trzech dzielnic. Jej największa część leży w dzielnicy XI Krakowa, Podgórzu
Duchackim, gdzie zlokalizowane w przeszłości były Zakłady Chemiczne „Bonarka”, a pozostała jej część w dzielnicy Podgórze oraz Borek Fałęcki-Łagiewniki. Bonarka obecnie nie
stanowi całości jako jednostka administracyjna i nie posiada ona też określonych granic.
W przeszłości istniała o tej nazwie wieś (Majewski, Błażyński, 1923; Adamczewski, 1996;
Przegon, 2004), która przez pewien czas była najprawdopodobniej także przysiółkiem Podgórza (Bigo, 1918). Wśród kilku jednostek urbanistycznych w ramach dzielnicy XIII Krako-
9
Tom 10
9-26
wa, Podgórze, jest jedna o nazwie Bonarka. Jednak w granicach tej jednostki leży tylko część
obszaru, który można zaliczyć do Bonarki. Nazwa ta została utrwalona również w niektórych okolicznych obiektach i miejscach m.in. w zakładach chemicznych, cegielni, rezerwacie przyrody nieożywionej, ulicy itp.
W drugiej połowie XIX wieku przekształceniu ulega krajobraz Krakowa i Podgórza
oraz ich okolic na skutek uprzemysłowienia. W 1888 roku w Bonarce powstaje cementownia
Bernarda Libana (Zachuta, 2004), a cztery lata wcześniej zostaje uruchomiona linia kolejowa z Krakowa przez Skawinę do Oświęcimia ze stacją Podgórze Bonarka, później nazwaną
Kraków-Bonarka (Firlet, 1998; Żółciak, 2005). W 1912 roku na południe od fabryki Libana uruchomiono cegielnię w wyniku działalności, której powstają stawy powyrobiskowe
(Szczepańska, 2005).
Po kryzysie ekonomicznym lat trzydziestych XX wieku i drugiej wojnie światowej,
na obszarze po cementowni powstaje w latach 1946-1948 roku fabryka nawozów sztucznych,
Państwowa Fabryka Supertomasyny „Bonarka” (Exner, 1967). Wytwarzanie nawozów fosforowych było bardzo uciążliwe dla środowiska naturalnego oraz okolicznych mieszkańców
(Anioła, Małecki, 1967; Exner 1967; Świeboda, 1970). Przedsiębiorstwo przetrwało okres
transformacji ustrojowej, a w latach dziewięćdziesiątych zmieniło technologię produkcji nawozów, w znaczący sposób redukując emisję zanieczyszczeń (Kowalski, 1997; Gollinger,
Kowalski, 1999). Po zmianie formy prawnej fabryki już pod nazwą Zakłady Chemiczne „Bonarka” Spółka z o.o. kontynuowała swoją działalność do początku XXI wieku.
Na terenach poprzemysłowych zakładów chemicznych od listopada 2006 roku rozpoczęto wyburzenia obiektów fabrycznych, pozostawiając tylko budynek administracyjny
i jeden z kominów. W tym miejscu powstaje w trzech etapach inwestycja o nazwie Bonarka
City Center. Przedsięwzięcie realizowane jest przez firmę korporacyjną z siedzibą w Budapeszcie, TriGránit, która zasłynęła wybudowaniem centrum handlowego Silesia City Center w Katowicach (Kałuża, 2007) oraz słowacką firmę IPR. Bonarka City Center tworzyć
będą centrum handlowe-usługowo-rozrywkowe, biurowce oraz osiedle mieszkaniowe (Raport komercyjny, 2008).
Niniejszy artykuł przedstawia część wyników badań autora przeprowadzonych w ramach pracy magisterskiej pt. „Postrzeganie terenów poprzemysłowych Bonarki w Krakowie
i ich przekształceń”.
CEL, OBSZAR I METODY BADAŃ
Głównym celem pracy jest poznanie postrzegania Bonarki w tym terenów poprzemysłowych i ich przekształceń. Techniką zbierania danych były wywiady kwestionariuszowe
z mieszkańcami Krakowa. Badania przeprowadzono od połowy października 2008 roku do
początku lutego 2009 roku, czyli już po zakończeniu dyskusji medialnej na temat nowej inwestycji. W niniejszym opracowaniu autor przedstawia wyniki będące odpowiedziami na
kilka pytań z kilkudziesięciu zadanych respondentom. Dotyczą one przede wszystkim skojarzeń respondentów ze słowem Bonarka oraz wiedzy na temat nowej inwestycji i utrudnień
wynikających z jej realizacji. Wszystkie omówione pytania (nr 1-5) przedstawiono w załącz-
10
Tom 10
9-26
niku nr 1. Pozostała część kwestionariusza składa się z metryczki z danymi respondentów
(pytania 6-12) oraz mapy, na której osoby uczestniczące w badaniu (z Nowego Prokocimia,
Rajska-Soboniowic, Kościelnik i centrum Nowej Huty) mogły zaznaczyć położenie Bonarki.
Badanie objęło mieszkańców dziewięciu jednostek urbanistycznych Krakowa położonych w pobliżu Bonarki oraz czterech innych obszarów miasta (rys. 1). W przypadku Bonarki i jej okolic przeprowadzono z mieszkańcami 136 wywiadów kwestionariuszowych. Tę
część miasta w celu analizy uzyskanych danych podzielono na trzy obszary. Głównym kryterium ich podziału było położenie względem Bonarki. Na zachód i południowy-zachód od
inwestycji Bonarka City Center wyróżniono obszar łagiewnicki w skład, którego wchodzą
cztery jednostki urbanistyczne (Bonarka, Cegielniana, Łagiewniki, Mateczny), na północy
– obszar staropodgórski powstały z połączenia Starego Podgórza z jednostką urbanistyczną
Kopiec Krakusa oraz na wschód i południowy-wschód – obszar duchacki, do którego należy Wola Duchacka Zachód i Wschód, a także osiedle Heltmana (rys. 1).
Rys. 1. Obszary badawcze w których przeprowadzono wywiady kwestionariuszowe (źródło: opracowanie własne):
1 – granica administracyjna Krakowa, 2 – granica obszaru badawczego, 3 – nazwa obszaru badawczego.
Fig. 1. The research areas where questionnaire survey were conducted (source: own elaboration):
1 – administrative boundary of Cracow, 2 – boundary of the research area, 3 – name of the research area.
W skład pozostałych obszarów badawczych weszły trzy inne jednostki urbanistyczne
oraz centrum Nowej Huty (rys. 1). Dwa z tych terenów leżą w prawobrzeżnej części Krakowa
– Nowy Prokocim, Rajsko-Soboniowice. Dobór tych fragmentów miasta nie był przypadkowy. Spośród krakowian mieszkańcy Nowego Prokocimia, podobnie jak Starego Podgórza, najczęściej wskazywali zakłady nawozów sztucznych w Bonarce za uciążliwe w latach
osiemdziesiątych (Domański, 1990). Z kolei przez Rajsko planuje się poprowadzenie drogi,
11
Tom 10
9-26
która połączy południowe peryferia miasta z ulicą Kamieńskiego. Inwestycja ta ma ułatwić
dojazd mieszkańców tej części Krakowa m.in. do Bonarki City Center. Nowa trasa komunikacyjna jest przyczyną protestów lokalnych stowarzyszeń, które obawiają się, że obszary
cenne przyrodniczo w Rajsku mogą ulec zniszczeniu.
Dla porównania wybrano dwa obszary badawcze z Nowej Huty. Ta część miasta, podobnie jak Podgórze (prawobrzeżna część Krakowa), jest uprzemysłowiona i była przez ostatnie dziesięciolecia pod wpływem przemysłu. Pod pojęciem centrum Nowej Huty w niniejszej
pracy należy rozumieć okolice Placu Centralnego na północ od alei Jana Pawła II z zabudową
pochodzącą z lat pięćdziesiątych XX wieku. W skład tego obszaru wchodzi 11 jednostek
urbanistycznych, takich jak Teatralne, Krakowiaków-Górali, Sportowe-Zielone, Szkolne, Stalowe-Willowe-Wandy, Urocze, Słoneczne, Centrum D-Handlowe, Centrum C-Zgody, Centrum B-Szklane Domy oraz Centrum A-Hutnicze-Ogrodowe. Drugim terenem z Nowej Huty
wziętym pod uwagę w badaniach są Kościelniki. Leżą one na peryferiach Krakowa, na wschód
od kombinatu hutniczego. Wybór tej jednostki urbanistycznej wynika z jej lokalizacji, bowiem należy do najdalej położonych części Krakowa od Bonarki (około 15 km). Mieszkańcy
Kościelnik, gdyby wziąć pod uwagę tylko wpływ odległości, powinni w najmniejszym stopniu wykazać się wiedzą na omawiany temat. W sumie badaniem objęto w tych czterech obszarach 200 osób, z każdego po 50 mieszkańców.
Najmniej odmów w uczestnictwie w wywiadach wyraziły osoby mieszkające w Kościelnikach, Rajsku-Soboniowicach oraz domach jednorodzinnych w Bonarce i jej okolicach.
Szczególnie trudno było pozyskać opinię osób pochodzących z Woli Duchackiej oraz osiedla
Cegielniana (bloki) i Starego Podgórza. W przypadku Bonarki i jej okolic, z uwagi na niskie
zainteresowanie mieszkańców badaniami, postanowiono zwrócić się dodatkowo o pomoc do
dyrekcji lokalnych szkół podstawowych z prośbą o przeprowadzenie ankietowania na zebraniach rodziców. Dzięki temu udało się pozyskać 60 kwestionariuszy (zwrot ankiet wynosił
około 40%).
W przypadku danych uzyskanych z wywiadów kwestionariuszowych do ich analizy
wykorzystano test χ2 (chi-kwadrat).
Wizualizację danych wykonano z użyciem programów komputerowych Excel i Corel
Draw 11. Do analizy statystycznej natomiast posłużono się wersją testową oprogramowania firmy SPSS (PASW Statistics 17.0).
CHARAKTERYSTYKA RESPONDENTÓW
Wśród 136 wywiadów kwestionariuszowych przeprowadzonych wśród mieszkańców Bonarki i jej okolic najwięcej odbyło się z osobami z osiedla Cegielniana, Wola Duchacka Zachód i Wschód, a także w Starym Podgórzu w okolicy głównych ulic, Kalwaryjskiej
i Limanowskiego. Z kolei najmniej przepytano mieszkańców najsłabiej zaludnionych jednostek urbanistycznych, takich jak Bonarka czy Mateczny. Z obszaru łagiewnickiego w sumie
pozyskano 47 respondentów, staropodgórskiego – 43, a duchackiego – 46. W przypadku Rajska-Soboniowic oraz Kościelnik, z nielicznymi wyjątkami, udało się uzyskać wywiad przynajmniej z jednym respondentem z każdej ulicy w danej jednostce urbanistycznej. W Nowym
12
Tom 10
9-26
Prokocimiu z kolei większość respondentów pochodzi z trzech osiedli z przewagą budownictwa wielorodzinnego (Medyków, Nad Potokiem i Parkowe). Centrum Nowej Huty składa się
z 19 osiedli. Z każdego pozyskano do badań przynajmniej jednego respondenta (minimum
dwóch respondentów z każdej jednostki urbanistycznej).
Obszary, w których prowadzone były badania należą do 6 z 7 stref funkcjonalno-przestrzennych Krakowa (Zborowski, 2005). Różnią się one pomiędzy sobą głównie pod względem
cech społeczno-ekonomicznych mieszkańców. Poszczególne części miasta należą do strefy:
• centrum II (Stare Podgórze),
• obrzeże centrum (Bonarka, Mateczny, centrum Nowej Huty),
• wielkich osiedli mieszkaniowych (Cegielniana, Łagiewniki, Wola Duchacka Zachód
i Wschód, Heltmana, Nowy Prokocim),
• przedmiejskiej (Kopiec Krakusa),
• podmiejskiej (Rajsko-Soboniowice),
• dojazdów do pracy (Kościelniki).
Niestety w przypadku niektórych jednostek urbanistycznych pozyskano zaledwie kilku
respondentów. W związku z tym można w pewnym uproszczeniu przyjąć, że obszar łagiewnicki i duchacki leży w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, a staropodgórski – centrum II.
We wszystkich jednostkach urbanistycznych wzięło udział w badaniach więcej kobiet
niż mężczyzn. W Bonarce i jej okolicach jednak dysproporcja ta była większa niż w pozostałych obszarach badawczych (tab. 1).
Respondenci ze Starego Podgórza i jednostki urbanistycznej Kopiec Krakusa charakteryzują się na tle pozostałych obszarów badawczych najwyższym odsetkiem osób z wyższym
wykształceniem, wysokim udziałem właścicieli, współwłaścicieli i przedstawicieli wolnych
zawodów w strukturze społeczno-zawodowej (tab. 1). Prawie wszyscy pracujący znajdują swoje źródło utrzymania w usługach. Z uwagi na fakt, że prawie 40% respondentów mieszka
w obszarze staropodgórskim najwyżej 19 lat, udział osób które doświadczyły negatywnego
oddziaływania zakładów w Bonarce jest niewielki. Porównując cechy respondentów z obszaru staropodgórskiego z wynikami badań A. Zborowskiego (2005) dla obrzeża centrum, można stwierdzić znaczące rozbieżności. W szczególności jest to widoczne w strukturze społeczno-ekonomicznej. Wynika to ze zbyt niskiego udziału osób w wieku 60 lat i więcej w badaniu. Przełożyło się to z kolei na wyższy odsetek pracujących.
Większość respondentów w obszarze Bonarki oraz jej okolic i Nowego Prokocimia
pochodzi ze strefy wielkich osiedli mieszkaniowych. Cechuje się ona wysokim odsetkiem
osób z wykształceniem średnim i wyższym (ok. 80%) oraz około 60% udziałem mieszkańców
aktywnych ekonomicznie, którzy pracują głównie w usługach (tab. 1). Charakterystyczną cechą mieszkańców tej strefy funkcjonalno-przestrzennej, jak wykazały wywiady, jest najczęstsze podejmowanie decyzji o migracji.
Najdalej na południe położoną jednostką urbanistyczną objętą badaniami były należące do strefy podmiejskiej Rajsko-Soboniowice. Cechują się one przewagą mieszkańców
z wykształceniem zasadniczym zawodowym i średnim. Nieco ponad połowa osób należy do
aktywnych zawodowo, głównie znajdując swoje źródło utrzymania w usługach (tab. 1). Mieszkańcy Rajska-Soboniowic rzadko podejmują migrację, a prawie połowa urodziła się w tej
części miasta.
13
Tom 10
9-26
Tab. 1. Charakterystyka badanej grupy respondentów według miejsca zamieszkania.
Table. 1. Characteristics of investigated group of respondents by place of residence.
Obszar
łagiewnicki
Obszar
staropodgórski
Obszar
duchacki
Nowy Prokocim
Centrum
Nowej Huty
Kościelniki
mężczyźni
kobiety
18-29
30-39
40-49
50-59
≥ 60
wyższe
34,6
65,4
16,2
24,3
25,0
19,1
15,4
50,0
34,0
66,0
14,9
31,9
21,3
12,8
19,1
47,8
34,9
65,1
9,3
34,9
34,9
16,3
4,6
54,8
udział [%]
34,8
48,0
65,2
52,0
23,9
12,0
6,5
8,0
19,6
26,0
28,3
24,0
21,7
30,0
50,0
10,0
46,0
54,0
28,0
14,0
12,0
22,0
24,0
20,0
44,0
56,0
24,0
6,0
20,0
26,0
24,0
18,0
46,0
54,0
16,0
14,0
16,0
30,0
24,0
4,0
średnie
34,6
34,8
28,6
41,3
40,0
58,0
62,0
32,0
zasadnicze zawodowe
11,0
15,2
11,9
6,5
38,0
12,0
10,0
40,0
podstawowe i niepełne podstawowe
2,9
2,2
4,8
2,2
12,0
10,0
10,0
24,0
bezrobotni
pracownicy dorywczy
rolnicy
pracownicy (przemysł i usługi)
właściciele, współwłaściciele oraz
przedstawiciele wolnych zawodów
emeryci i renciści
studenci i uczniowie
gospodynie domowe i pozostali
1,5
2,9
0,0
57,3
4,3
0,0
0,0
57,4
0,0
4,7
0,0
53,5
0,0
4,3
0,0
60,9
0,0
0,0
0,0
42,0
6,0
2,0
0,0
58,0
2,0
0,0
0,0
46,0
2,0
2,0
12,0
36,0
12,5
8,5
25,5
4,3
10,0
2,0
2,0
6,0
18,4
3,7
3,7
21,2
4,3
4,3
11,6
0,0
4,7
21,7
6,6
2,2
40,0
4,0
4,0
26,0
6,0
0,0
38,0
6,0
6,0
30,0
6,0
6,0
Status społeczno-zawodowy Wykształcenie
Wiek
Płeć
Wyszczególnienie
RajskoSoboniowice
Ogółem
Bonarka i jej okolice
Wyniki cech respondentów z centrum Nowej Huty przedstawione w niniejszej pracy
są zbliżone do tych uzyskanych przez A. Zborowskiego (2005). Otrzymano tutaj najwyższy
spośród badanych obszarów odsetek osób z wykształceniem średnim. Prawie 40% mieszkańców to emeryci i renciści. Wśród zatrudnionych na uwagę zasługuje przeszło dwudziestoprocentowy udział osób pracujących w przemyśle (m.in. w hucie oraz zakładach tytoniowych)
i budownictwie (tab. 1). Respondenci nowohuccy rzadko podejmują migrację i w związku
z tym duży odsetek mieszkańców żyje w tej części miasta dłużej niż 20 lat. Większość
osób albo pochodzi spoza Krakowa albo urodziła się tutaj.
Ludność zamieszkała w Kościelnikach, jak wynika z badań przeprowadzonych przez
autora oraz A. Zborowskiego (2005) dla strefy dojazdów do pracy, cechuje się najniższym
poziomem wykształcenia w Krakowie (przeszło 20% osób ma wykształcenie podstawowe
i niepełne podstawowe). Cechą charakterystyczną jest pojawienie się w strukturze zawodowej
osób pracujących w rolnictwie, a także duży odsetek zatrudnionych w przemyśle (tab. 1).
Osoby z tej części miasta rzadko decydują się na migrację i stąd wysoki udział osób (ponad
14
Tom 10
9-26
50%) mieszkających tutaj od 40 lat. Część mieszkańców Kościelnik podjęła w życiu jedną
migrację głównie ze wsi, niewielkich miast lub innych jednostek urbanistycznych w strefie
dojazdów do pracy.
WYNIKI BADAŃ I ICH ANALIZA
W celu określenia postrzegania przestrzeni przez respondentów konieczne jest ustalenie stopnia ich znajomości Bonarki i jej okolicy. Czynnikami mogącymi istotnie wpływać
na tę znajomość jest pobyt w tym miejscu lub przynajmniej przejazd koło niego. Prawie
wszyscy mieszkańcy z badanych obszarów prawobrzeżnej części Krakowa twierdzili, że pojawili się w pobliżu Bonarki (od 88% w przypadku respondentów z Rajska-Soboniowic do
100% z obszaru duchackiego). Wynika to z bliskości i dobrych połączeń komunikacyjnych
z tym miejscem. Zgodnie z przewidywaniami, osoby pochodzące z Nowej Huty przeważnie
nigdy nie odwiedziły tego miejsca (w przypadku respondentów z Kościelnik tylko 24% odwiedziło to miejsce lub jego okolicę).
Warto zwrócić uwagę na to, że wyobrażenie niektórych mieszkańców o położeniu
Bonarki odbiega niekiedy znacznie od rzeczywistości, co doskonale widać na mapie (rys. 2).
Część z nich nawet nie podjęła się próby zlokalizowania omawianego obszaru na mapie.
W przypadku Kościelnik odsetek tych osób wyniósł aż 76%, a w centrum Nowej Huty – 66%.
Znacznie lepiej pod tym względem wypadły dwa pozostałe obszary (Nowy Prokocim – 14%,
Rajsko-Soboniowice – 16%). Podobna tendencja utrzymywała się przy odstępstwach pomiędzy wyobrażeniem położenia omawianego terenu a stanem faktycznym. Różnice te większe
były u mieszkańców Nowej Huty niż Podgórza. Część osób utożsamiała najprawdopodobniej
Bonarkę z nieistniejącymi już Krakowskimi Zakładami Sodowymi (Solvay), Bagrami (stawy
pomiędzy ulicą Wielicką a Lipską w Płaszowie), a w pojedynczych przypadkach z nową inwestycją koło Ronda Grunwaldzkiego czy Kolejowymi Zakładami Nawierzchniowymi „Bieżanów” Sp. z o.o. (znajdują się przy ulicy Bieżanowskiej). Niektórzy mieszkańcy Rajska-Soboniowic oraz Nowego Prokocimia umiejscowili ją także na lewym brzegu Wilgi. W sumie
przeważyły jednak osoby lokujące Bonarkę zgodnie ze stanem rzeczywistym, głównie
w miejscu gdzie istniały zakłady chemiczne (rys. 2). Większość osób zaznaczała Bonarkę
w pobliżu dróg. Świadczyć to może o wyuczonym postrzeganiu środowiska nawiązującym
do poruszania się wzdłuż najważniejszych ulic, a w szczególności ulicy Kamieńskiego.
Odwiedzanie Bonarki lub przejeżdżanie w jej pobliżu znajduje swoje odzwierciedlenie
w liczbie podawanych przez respondentów skojarzeń z tym miejscem. Najmniej skojarzeń podawali mieszkańcy Kościelnik (średnio 1,1 skojarzenia na osobę) i centrum Nowej Huty (1,4)
w przeciwieństwie do tych z obszaru duchackiego (3,7) czy starodgórskiego (3,1). Zastanawiająca jest zbliżona liczba skojarzeń osób z rejonu łagiewnickiego, Rajska-Soboniowic oraz
Nowego Prokocimia (2,6). Porównując obszary pod względem odsetka respondentów wymieniających liczbę skojarzeń łączących się ze słowem Bonarka tendencje te są utrzymane
(rys. 3). Ponad 30% osób z obszaru duchackiego podało 5 lub więcej skojarzeń, podczas gdy
przeszło połowa mieszkańców z Kościelnik ani jednego.
Podane skojarzenia można podzielić na kilka grup. Najwięcej z nich dotyczy przemysłu (68% wszystkich respondentów, którzy podali jakiekolwiek skojarzenie), nowej inwe-
15
Tom 10
9-26
stycji (31%), komunikacji zbiorowej (około 16%), lokalizacji (13%) oraz zanieczyszczenia
środowiska (ponad 11%). Odpowiedzi związane z przemysłem wiązały się głównie z fabryką.
Jednak wiele osób nie potrafiło lub nie chciało sprecyzować jej typu. Najczęściej wymieniano
zakłady produkujące nawozy sztuczne oraz cegłę (tab. 2). Osoby z Rajska-Soboniowic oraz
Kościelnik, co ciekawe, częściej wymieniały cegielnię niż Zakłady Chemiczne „Bonarka”.
Wynika to z faktu, że w przeszłości mieszkańcy z tych terenów budując swoje domy wykorzystywali materiały wyprodukowane w tej cegielni.
Rys. 2. Lokalizacja Bonarki według respondentów z Rajska-Soboniowic, Nowego Prokocimia, centrum Nowej
Huty i Kościelnik (źródło: badania własne):
Lokalizacja Bonarki według respondentów z: 1 – Rajska-Soboniowic, 2 – Nowego Prokocimia, 3 – centrum Nowej
Huty, 4 – Kościelnik, 5 – granica administracyjna Krakowa, 6 – główne drogi, 7 – główne rzeki, 8 – ronda komunikacyjne, 9 – nazwy wybranych osiedli mieszkaniowych, 10 – nazwa drogi, 11 – nazwa rzeki, 12 – nazwy pozostałych miejsc.
Fig. 2. Location of Bonarka by respondents from Rajsko-Soboniowice, Nowy Prokocim, centre of Nowa Huta and
Kościelniki (source: author’s own research):
Location of Bonarka by respondents from: 1 – Rajsko-Soboniowice’s housing district, 2 – Nowy Prokocim’s housing
district, 3 – centre of Nowa Huta’s housing district, 4 – Kościelniki’s housing district, 5 – administrative boundary
of Cracow, 6 – main roads, 7 – main rivers, 8 – roundabouts, 9 – selected names of housing districts, 10 – name
road, 11 – name river, 12 – names other places.
16
Tom 10
9-26
100%
90%
80%
70%
brak
1
2
3
4
Kościelniki
centrum Nowej
Huty
Nowy
Prokocim
RajskoSoboniowice
obszar
duchacki
obszar
staropodgórski
obszar
łagiewnicki
10%
0%
Bonarka i jej
okolice
60%
50%
40%
30%
20%
5 i więcej
Rys. 3. Odsetek respondentów według liczby skojarzeń z Bonarką (źródło: badania własne).
Fig. 3. Percentage of respondents by numbers associations with Bonarka (source: author’s own research).
Wśród pewnej grupy respondentów wyobrażenie ze słowem Bonarka łączyło się
z dawną fabryką sody w Borku Fałęckim. Skojarzenie z kamieniołomami natomiast trudno
zinterpretować jednoznacznie. Możliwe są dwa rozwiązania. Respondenci mogli mieć na
myśli albo niedaleko położone obszary górnicze albo kamieniołom zlokalizowany w przeszłości na Zakrzówku. Warto też dodać, że niektóre osoby myliły funkcję zakładów np. podając skojarzenie z „Solvayem produkującym nawozy sztuczne” lub też twierdząc, że w Bonarce były „dwie cegielnie, z których jedną ostatnio wyburzono”. Nie zmienia to jednak faktu, że
skojarzenie omawianej części miasta z przemysłem jest najpowszechniejszym we wszystkich
obszarach badawczych.
Drugim najczęstszym skojarzeniem jest nowa inwestycja. Ponad połowa osób sprecyzowała jej typ. Kilka osób podało jednak, że będzie to Centrum Jana Pawła II, które w rzeczywistości powstaje na terenie tzw. „Białych Mórz”, czyli hałdach pozostałych po działalności Krakowskich Zakładów Sodowych. O budowie Bonarki City Center słyszeli mieszkańcy w każdym obszarze badawczym, ale najwięcej ich było w Rajsku-Soboniowicach i Nowym Prokocimiu, a nie jak należałoby przypuszczać w Bonarce i jej okolicy.
Skojarzenia dotyczące komunikacji zbiorowej stanowią trzecią najliczniejszą grupę.
Dotyczą one głównie stacji kolejowej Kraków-Bonarka. Najczęściej wymieniane było ono
przez mieszkańców Bonarki i jej okolicy.
Część respondentów zapytanych o skojarzenie ze słowem Bonarka wymieniło jej lokalizację. Z uwagi na wspomniane już trudności z wyznaczeniem granic tej części miasta spowodowało to duże rozbieżności w odpowiedziach. We wszystkich obszarach badawczych
przynajmniej jedna osoba podała Podgórze (tab. 2). Na szczególną uwagę zasługują stwierdzenia wypowiedziane przez mieszkańców Kościelnik. Niektórzy z nich pamiętając, że w Bonarce
znajduje się skład węgla, myślało, że zlokalizowana jest ona poza Krakowem np. w okolicach
Katowic.
17
Tom 10
9-26
Tab. 2. Odsetek respondentów wymieniających najczęstsze skojarzenia z Bonarką w stosunku do ogółu respondentów
podających jakiekolwiek skojarzenie (źródło: badania własne).
Table 2. Percentage of respondents listing the most frequent association with Bonarka in relation to all the respondents
administering any association (source: author’s own research).
udział [%]
76
69
72
58
30
21
11
0
15
27
7
4
2
2
41
42
11
29
24
10
24
8
4
8
0
0
4
2
26
8
17
2
61
48
17
2
11
2
11
0
0
0
4
4
0
10
11
2
Kościelniki
48
45
11
2
5
2
2
25
23
20
20
2
2
2
5
0
64
9
9
11
0
9
0
2
Centrum
Nowej Huty
88
83
20
0
17
5
5
27
12
24
24
10
2
2
27
15
39
2
5
0
2
2
0
0
Nowy Prokocim
Obszar
staropodgórski
70
66
21
5
12
5
3
31
15
23
23
5
2
3
19
11
55
10
8
8
1
5
0
5
RajskoSoboniowice
Obszar
łagiewnicki
Przemysł w tym:
zakład, fabryka itp.
fabryka nawozów sztucznych
komin
cegielnia
fabryka sody
kamieniołomy
Nowa inwestycja (obiekt) w tym:
Bonarka City Center
Komunikacja zbiorowa w tym:
stacja kolejowa Kraków-Bonarka
Lokalizacja w tym:
Kraków
Podgórze
Zanieczyszczenie środowiska w tym:
szkody materialne
Inne skojarzenia w tym:
rezerwat
stawy
las (lasek) Bonarka
pomnik ofiar obozu „Płaszów”
Jan Paweł II
plany budowy nowej drogi z Bonarki przez Rajsko
korki uliczne
Obszar
duchacki
Wyszczególnienie
Ogółem
Bonarka i jej okolice
57
55
14
0
8
10
10
41
27
10
2
12
0
2
4
2
55
0
2
2
12
18
0
4
68
48
3
0
0
23
6
16
10
13
13
29
0
16
0
0
32
0
3
0
0
19
0
0
74
70
4
0
17
13
9
9
0
9
9
48
22
4
0
0
48
0
0
0
0
13
0
0
Skojarzenie z przemysłem nasunęło mieszkańcom Krakowa wyobrażenie dotyczące
zanieczyszczenia środowiska (w szczególności szkód materialnych np. zniszczonych dachów,
upraw itp.). Wraz ze wzrostem odległości od Bonarki odsetek odpowiedzi tego typu malał,
aż w przypadku Nowej Huty spadł do zera (tab. 2). Wyjątek od tej reguły stanowi brak skojarzeń z zanieczyszczeniem w obszarze staropodgórskim, co jest zapewne wynikiem nienajlepiej dobranej próby respondentów (za niski udział osób w wieku 60 lat i więcej).
Pozostałe skojarzenia wymieniło około 50,7% respondentów (w stosunku do ogółu
respondentów, którzy podali jakiekolwiek skojarzenie). Tylko jedno z nich padało we wszystkich obszarach badawczych i związane było ono z Janem Pawłem II (tab. 2). Wynika to zapewne z połączenia wcześniejszych skojarzeń mieszkańców Krakowa dotyczących Solvayu
18
Tom 10
9-26
i Zakrzówka, w którym Karol Wojtyła pracował w czasie drugiej wojny światowej. Inne skojarzenia związane były z konkretnymi miejscami w Bonarce, jak np. rezerwatem czy stawami,
utrudnieniami spowodowanymi podczas budowy nowej inwestycji oraz planowanej drogi
zagrażającej cennym przyrodniczo terenom Rajska. Nie zabrakło oceny tego miejsca przez
niektóre osoby. Jedni twierdzili, że jest ono ciche, spokojne z „cudowną atmosferą”, inni
wprost przeciwnie uważali je za hałaśliwe, ponure, stanowiące „część miasta gorszej kategorii”.
W pojedynczych przypadkach respondenci wykazywali się olbrzymią wiedzą na temat Bonarki np. pamiętając, że kiedyś na zboczach góry Madery znajdował się cmentarz choleryczny,
gdzie obecnie znajduje się obszar górniczy cegielni „Bonarka” (wspomina o nim m.in. E.M.
Firlet (1992) w swojej monografii). Inni jednak udzielali odpowiedzi związanych z innymi
częściami Krakowa np. Płaszowem (oczyszczalnia) czy Łagiewnikami (Sanktuarium Miłosierdzia Bożego).
Szczególnie interesujące z punktu widzenia niniejszej pracy są skojarzenia związane
z nową inwestycją w Bonarce. W tym celu sprawdzono, jaki odsetek osób zdaje sobie sprawę
z przekształceń terenów poprzemysłowych po zakładach chemicznych. Najwięcej mieszkańców obszaru duchackiego stwierdziło, że wiedzą o tym wydarzeniu. W pozostałych rejonach
Podgórza odsetek ten wahał się w okolicy 80%, ale w Nowej Hucie nie przekroczył 20%.
Należy jednak pamiętać, że respondenci zazwyczaj generalnie niechętnie przyznają się do
swojej niewiedzy. W związku z tym poproszono, aby respondenci określili cel inwestycji.
Najwięcej osób wymieniło funkcje handlową, usługową i rozrywkową, czyli te związane
z pierwszym etapem realizacji Bonarki City Center (rys. 4). Pozostałe osoby stwierdziły, że
powstaną tam biurowce i mieszkania. Warto zauważyć, że funkcja biurowa stanowi dobry
wskaźnik obrazujący poziom orientacji w zamierzeniach inwestycyjnych dewelopera. Choć
w Nowej Hucie odsetek osób wiedzących o Bonarce City Center był niewielki to część z nich
wymieniła funkcję mieszkalną w odróżnieniu od respondentów z Nowego Prokocimia. Część
osób wymieniła inne funkcje nowej inwestycji, na ogół niepoprawnie. Dotyczyły one głównie
budowy obiektów kulturalnych (np. teatry) oraz sportowych, a także Centrum Jana Pawła II.
W celu zidentyfikowania powodów różnic w wiedzy na temat nowej inwestycji w Bonarce konieczne jest dowiedzenie się skąd mieszkańcy Krakowa czerpią informacje na ten
temat. Okazuje się, ze głównym źródłem informacji są media oraz znajomi (rys. 5). Co więcej, z 118 osób deklarujących, że wie o nowej budowie 107 określiło, które z nich jest pierwsze. Ponad połowa wymieniła media, a 31% znajomych. Sąsiedzi natomiast byli źródłem informacji tylko dla mieszkańców prawobrzeżnej części Krakowa. Do pozostałych źródeł informacji zaliczono reklamę, wiadomości służbowe, a także odpowiedzi osób, które twierdziły,
że przejeżdżały w pobliżu.
W przypadku, kiedy źródłem informacji były media, respondenci mogli sprecyzować
ich typ. Najczęściej podawano prasę, telewizję a w mniejszym stopniu także internet (rys. 6).
Programy telewizyjne (głównie TVP Info) miały większe znaczenie dla mieszkańców dalej
położonych obszarów od Bonarki. Wśród prasy najczęściej z kolei wymieniano Dziennik Polski, Gazetę Krakowską oraz Gazetę Wyborczą.
O stopniu oddziaływania inwestycji w Bonarce świadczy również zasięg negatywnych skutków jakie towarzyszyły budowie kompleksu, czyli przebudowy dróg i wiążącym
się z tym utrudnień. W szczególności dotyczyło to mieszkańców obszaru duchackiego, staro-
19
Tom 10
9-26
handlowa, usługowa, rozrywkowa
biurowa
mieszkalna
Kościelniki
centrum Nowej
Huty
Nowy
Prokocim
RajskoSoboniowice
obszar
duchacki
obszar
staropodgórski
obszar
łagiewnicki
%
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Bonarka i jej
okolica
podgórskiego i Nowego Prokocimia (rys. 7). Utrudnienia te polegały przede wszystkim na
wydłużeniu czasu dojazdu do pracy. Sytuacja ta trwała przez kilka miesięcy.
inna
Rys. 4. Nowe funkcje terenów poprzemysłowych Bonarki według respondentów (źródło: badania własne).
100% – wszyscy respondenci deklarujący, że wiedzą o nowej inwestycji w Bonarce
Fig. 4. New function of post-industrial area of Bonarka by respondents (source: author’s own research).
100% – all respondents who declare that they know about the new investment in Bonarka
%
80
70
60
50
40
30
20
media
rodzina
znajomi
sąsiedzi
Kościelniki
centrum Nowej
Huty
Nowy
Prokocim
RajskoSoboniowice
obszar
duchacki
obszar
staropodgórski
obszar
łagiewnicki
0
Bonarka i jej
okolice
10
inne
Rys. 5. Odsetek respondentów wymieniających źródło informacji o przekształceniu terenów poprzemysłowych
wśród respondentów deklarujących, że wie o nowej inwestycji w Bonarce (źródło: badania własne).
Fig. 5. Percentage of respondents listing the source of information about the transformation of post-industrial areas
among the respondents declare that they know about the new investment in Bonarka (source: author’s own research).
20
TV
prasa
radio
internet
9-26
Kościelniki
centrum Nowej
Huty
Nowy
Prokocim
RajskoSoboniowice
obszar
duchacki
obszar
staropodgórski
obszar
łagiewnicki
%
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Bonarka i jej
okolica
Tom 10
brak informacji
Rys. 6. Odsetek respondentów, którzy zadeklarowali, że źródłem wiedzy o nowej inwestycji w Bonarce są media
według ich rodzajów (źródło: badania własne).
zdecydowanie tak
raczej tak
raczej nie
Kościelniki
centrum Nowej
Huty
Nowy
Prokocim
RajskoSoboniowice
obszar
duchacki
obszar
staropodgórski
obszar
łagiewnicki
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Bonarka i jej
okolica
Fig. 6. Percentage of respondents who said that the source of knowledge about the new investment in Bonarka are
the mass media according to their types (source: author’s own research).
zdecydowanie nie, nie dotyczy, nie wiem
Rys. 7. Odsetek respondentów odczuwających utrudnienia związane z przebudową i budową dróg wokół nowej inwestycji (źródło: badania własne).
Fig. 7. Percentage of respondents who experience difficulties related to redevelopment and construction of roads around
the new investment (source: author’s own research).
Analiza statystyczna odpowiedzi uzyskanych w wywiadach kwestionariuszowych
pozwala na identyfikację czynników mających największy wpływ na postrzeganie przestrzeni. Dzięki testowi χ2 (chi-kwadrat) można stwierdzić czy istnieją zależności pomiędzy
21
Tom 10
9-26
odpowiedziami respondentów a ich cechami (na poziomie istotności wynoszącym 0,05). Analiza odpowiedzi dotyczących postrzegania Bonarki wykazała zależności z takimi cechami
respondentów, jak: odwiedzanie Bonarki i jej okolicy lub przejeżdżania w jej pobliżu, płeć,
wiek i wykształcenie.
W przypadku respondentów z Bonarki i jej okolic istotny wpływ na podawaną liczbę
skojarzeń miała długość ich zamieszkiwania. Osoby mieszkające w pobliżu Bonarki dłużej,
miały więcej czasu na zapoznanie się z tą częścią miasta. W związku z tym częściej wymieniały większą liczbę skojarzeń z Bonarką.
Ogromna dysproporcja występująca w odpowiedziach między respondentami podgórskimi (z Rajska-Soboniowic, Nowego Prokocimia) a nowohuckimi wynika głównie z różnic
w odległości od Bonarki. Mieszkańcy prawobrzeżnej części Krakowa podawali znacznie
więcej skojarzeń ze słowem Bonarka, większy ich odsetek był w tej części miasta i wiedział
o nowej inwestycji, a także częściej skarżono się na utrudnienia drogowe wynikające z przebudowy dróg wokół inwestycji niż w przypadku osób z dalej położonej Nowej Huty.
Znajomość Bonarki zależy, jak się okazuje także od płci respondenta. W tym rejonie
częściej pojawiają się mężczyźni niż kobiety. Zróżnicowanie to wynika najprawdopodobniej
z powodów, dla których osoby tutaj przybywają np. w celu uprawiania ogródków działkowych czy wędkowania. Mężczyźni częściej niż kobiety podróżują, co wynika m.in. z ich
rodzaju pracy np. w usługach transportowych. W związku z tym częściej narzekali oni na
utrudnienia komunikacyjne związane z realizacją dojazdów do Bonarki City Center.
Stwierdzono zależność pomiędzy odwiedzaniem Bonarki lub przejeżdżaniem w jej
pobliżu od takich cech respondentów jak wiek i wykształcenie. W tym miejscu pojawiają się
na ogół osoby w wieku 50 i więcej lat, z wykształceniem średnim i wyższym. Osoby te wykazują się dużą wiedzą o tym miejscu.
PODSUMOWANIE
Badania przeprowadzone przez autora wykazały zróżnicowaną wiedzę i postrzeganie
mieszkańców Krakowa wobec Bonarki. Jedni uważali tę część miasta za nieatrakcyjny i mało
wartościowy obszar, inni wprost przeciwnie. Dla pozostałych z kolei miejsce to było „białą
plamą” w ich świadomości, niebudzącą żadnych skojarzeń, ani pozytywnych ani negatywnych.
Przeprowadzone badania kwestionariuszowe wykazały duże zróżnicowanie znajomości Bonarki w zależności od miejsca zamieszkania respondentów. Najsilniej identyfikują się z tym obszarem osoby zamieszkałe na obszarze duchackim (Wola Duchacka i osiedle
Heltmana). Wynika to z faktu bliskości tego miejsca, które jest terenem wypoczynku i
rekreacji dla wielu osób.
Wiedza respondentów na temat Bonarki wiąże się w szczególności z przemysłem. To
właśnie działalność produkcyjna przychodzi najczęściej na myśl osobom pytanym o ten fragment przestrzeni. Niekoniecznie jednak dotyczy ona fabryki nawozów sztucznych. Skojarzenia respondentów wiążą się także z pobliską cegielnią lub bardziej oddalonymi zakładami
przemysłowymi. Szczególnie wyróżnia się tutaj dawna fabryka sody zlokalizowana w Borku
Fałęckim. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt dużej zbieżności cech Krakowskich Zakładów
22
Tom 10
9-26
Sodowych z fabryką w Bonarce. Obie fabryki należały do branży chemicznej i korzystały
w przeszłości z surowców pozyskiwanych z krakowskich kamieniołomów. W związku z tym
część respondentów zasugerowała się historią zakładów Solvay myląc je z Bonarką. Zaowocowało to skojarzeniami z Janem Pawłem II, co z kolei spowodowało wymienianie miejsc
związanych z polskim papieżem, np. Sanktuarium Miłosierdzia Bożego i Łagiewnik.
Drugim co do częstości skojarzeniem mieszkańców miasta z Bonarką jest nowa inwestycja, w świadomości respondentów utożsamiana przede wszystkim z funkcją handlową.
Niniejsza praca jest jedną z wielu podejmujących tematykę postrzegania przestrzeni,
należy jednak do nielicznych zajmujących się terenami poprzemysłowymi i ich przekształceniami w tym kontekście. Otrzymane wyniki powinny posłużyć do dalszych studiów. Głównym ich celem powinno być sprawdzenie czy uzyskane prawidłowości są charakterystyczne
dla tej części miasta czy też można je uznać za ogólnie występujące.
LITERATURA
ADAMCZEWSKI J., 1996: Mała Encyklopedia Krakowa. Wydawnictwo Wanda, Kraków.
ANIOŁA J., MAŁECKI Z., 1967: Tezy dotyczące zmniejszenia zapylenia atmosfery w granicach miasta Krakowa. Zeszyty
Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, nr 155, zeszyt specjalny, nr 12. s. 319-330.
BARTNICKA M., 1989: Wyobrażenia przestrzeni miejskiej Warszawy – studium geografii percepcji. Dokumentacja Geograficzna, z. 2.
BIERWIACZONEK K., 2008: Percepcja i waloryzacja przestrzeni miasta. Studium porównawcze z socjologii przestrzeni na
przykładzie Będzina, Cieszyna, Mikołowa i Żywca. Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta
Hlonda, Mysłowice.
BIERWIACZONEK K., NAWROCKI T., 2008: Wyobrażenia przestrzeni centralnej miast górnośląskich. [w:] Rykiel Z. (red.): Nowa
przestrzeń społeczna w badaniach socjologicznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. s. 140-153.
BIGO J., 1918: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem
i Księstwie Bukowińskiem. Nakład i druk I. Jaeger, Lwów.
DOMAŃSKI B., 1990: Przemysłowe zagrożenia ekologiczne w oczach mieszkańców Krakowa i okolic. [w:] Gumińska M.,
Delorme A. (red.): Klęska ekologiczna Krakowa: przyczyny, teraźniejszość, perspektywy ekorozwoju miasta. Prace Naukowe Polskiego Klubu Ekologicznego Okręgu Małopolska, t. 5. s. 108-115.
DOMAŃSKI B., LIBURA H., 1986: Geograficzne badania wyobrażeń, postaw i preferencji. Przegląd Geograficznych, t. LVIII, z. 1-2.
s. 143-164.
DOMAŃSKI B., PRAWELSKA-SKRZYPEK G., 1986: Przestrzenne zróżnicowanie wyobrażeń o mieście na przykładzie Jarosławia.
Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. 19. s. 131-141.
EXNER S., 1967: Efekty ekonomiczne redukcji emisji pyłów przemysłowych w procesie produkcji supertomasyny. Zeszyty Naukowe
Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, nr 155, zeszyt specjalny nr 12. s. 149-170.
FIRLET E. M., 1992: Kraków prawobrzeżny. Przemiany historyczno-krajobrazowe krakowskich Łagiewnik. Krzysztofory. Zeszyty
Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, nr 19. s. 47-63.
FIRLET E. M., 1998: Wola Duchacka pod Krakowem – historia krajobraz. Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego
Miasta Krakowa, nr 20. s. 58-75.
GOLLINGER M., KOWALSKI Z., 1999: Environmental and Economic Assessment of Feed Phosphate Technology Modernization.
Polish Journal of Environmental Studies, vol. 8, nr 2. s. 67-72.
KAŁUŻA Ł., 2007: Zmiany funkcjonalne obszarów pokopalnianych na przykładzie Silesia City Center (Katowice). [w:] Rzętała M.,
(red.): Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko. T. 8. WNoZ UŚ, SKNG UŚ, Sosnowiec. s. 42-52.
KIRK W., 1952: Historical geography and the concept of the behavioural environment. Indian Geographical Journal, Jubilee Edition.
s. 152-160.
KOWALSKI Z., 1997: Methods of Utilisation of Waste Calcium Fluoride Slurry. Fizykochemiczne Problemy Mineralurgii, z. 31.
s. 157-164.
LIBURA H., 1985: Semantyka map wyobrażeniowych. Badanie wyobrażeń geograficznych na przykładzie mieszkańców
Sanoka. Praca doktorska, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
LYNCH K., 1960: The Image of the City. MIT Press, Cambridge.
23
Tom 10
9-26
MAJEWSKI J., BŁAŻYŃSKI W., 1923: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. [w:] Skorowidz władz i miejscowości
Rzeczypospolitej Polskiej. Praca i Książka, Książnica Naukowa, Przemyśl.
PRZEGON W., 2004: Zmiany użytkowania ziemi w procesie urbanizacji krajobrazu na przykładzie miasta Podgórze 1784-1915.
Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków.
Raport komercyjny. 2008, IV kwartał. Ober Haus, Warszawa.
SKIERSKA J., 2008: Postrzeganie miejsca w Zielonej Górze. [w:] Rykiel Z. (red.): Nowa przestrzeń społeczna w badaniach
socjologicznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. s. 122-132.
SZAFRAŃSKA E., 2003: Percepcja przestrzeni regionu łódzkiego w środowisku władz samorządowych. Szlakami Nauki, nr 32.
SZCZEPAŃSKA M., 2005: Przegląd wyrobisk górniczych Krzemionek Podgórskich. [w:] Szczepańska M., Pilecka E. (red.):
Geologiczno-przyrodnicze rozpoznanie terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich dla potrzeb ochrony ich wartości naukowo-dydaktycznych i ekologicznych. Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków. s. 43-59.
ŚWIEBODA M., 1970: Wpływ przemysłowych zanieczyszczeń powietrza na roślinność w toczeniu Fabryki Supertomasyny
„Bonarka” w Krakowie. Ochrona Przyrody, r. 35. s. 161-217.
TROWBRIDGE C. C., 1913: On fundamental methods of orientation and imaginary maps. Science, vol. 38. s. 888-897.
WALMSLEY D. J., LEWIS G. J., 1997: Geografia człowieka: podejścia behawioralne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
WRIGHT J., 1947: Terrae incognitae: the place of imagination in geography. Annals of the Association of American Geographers,
vol. 37. s. 1-15.
ZACHUTA L., 2004: Historia przemysłu cementowego w Polsce 1857-2000. Polski Cement, Kraków.
ZBOROWSKI A., 2005: Przemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego socjalizmu i transformacji ustrojowej (na przykładzie Krakowa). Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków.
ŻÓŁCIAK J., 2005: Walory kulturowe Krzemionek Podgórskich. [w:] Szczepańska M., Pilecka E. (red.): Geologiczno-przyrodnicze
rozpoznanie terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich dla potrzeb ochrony ich wartości naukowo-dydaktycznych
i ekologicznych. Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków. s. 17-25.
Marek Ciechowski
PERCEPTION OF BONARKA IN CRACOW
Summary
The analysis of answers to questionnaire survey conducted in years 2008-2009 has resulted in widespread diversity of the level of knowledge, assessment of undergoing processes and ideas with regard to „Bonarka”. Those respondents who identify with the location the most are the inhabitants of the neighbouring districts, especially those living in
Wola Duchacka and Heltman’s housing district. It could be claimed that the important role in the way how the transformation of post-industrial areas is perceived is played by the following factors: respondent’s place of stay including
the length of prescription and characteristics of those surveyed, especially as far as their sex, age and education are
concerned.
Tom 10
9-26
ZAŁĄCZNIK 1
KWESTIONARIUSZ DLA MIESZKAŃCÓW KRAKOWA
1) Z czym kojarzy się Panu(i) Bonarka?
..................................................................................................................................................
2) Czy kiedykolwiek był(a) lub przejeżdżał(a) Pan(i) w okolicy Bonarki?
[ ] Tak [ ] Nie [ ] Nie wiem
3) Czy wie Pan(i) jaka nowa inwestycja jest realizowana obecnie w Bonarce?
[ ] Tak (proszę podać cel inwestycji).......................................................................................
[ ] Nie
4) Informacje na temat nowej inwestycji w Bonarce usłyszał(a) (uzyskał(a)) Pan(i) od/z?
O tej inwestycji dowiedział(a) się Pan (i) po raz pierwszy od/z (proszę podkreślić):
[ ] mediów (TV, prasy, z jakiej?......................., radia, internetu, z jakiej strony? ....................);
[ ] rodziny [ ] znajomych/przyjaciół/kolegów [ ] sąsiadów [ ] inne źródło ............................
5) Czy podczas budowy nowej inwestycji w Bonarce odczuwał Pan (i) nieprzyjemności/
uciążliwości/ utrudnienia związane z przebudową i budową dróg wokół tej inwestycji:
[ ] zdecydowanie tak [ ] raczej tak [ ] raczej nie [ ] zdecydowanie nie [ ] nie wiem
6) Płeć:
[]M[]K
7) Wiek:
[ ]18-24 [ ] 25-29 [ ] 30-39 [ ] 40-49 [ ] 50-59 [ ] 60-64 [ ] ≥65 lat
8) Miejsce zamieszkania (proszę podać nazwę ulicy, na której Pan(i) mieszka i ulicy sąsiedniej):
..................................................................................................................................................
9a) Jak długo mieszka Pan (i) w tym miejscu?
..................................................................................................................................................
9b) Jeśli Pan(i) nie mieszka w obecnym miejscu zamieszkania od urodzenia to gdzie
Pan(i) mieszkał(a) wcześniej?
..................................................................................................................................................
10) Wykształcenie:
[ ] niepełne podstawowe [ ] podstawowe [ ] zasadnicze zawodowe [ ] średnie [ ] wyższe (w tym
licencjat)
11) Źródło utrzymania/dochodów:
[ ] bezrobotny(a) [ ] praca dorywcza [ ] pracownik [ ]właściciel/współwłaściciel [ ] emeryt
[ ] rencista, inna odp.................................................................................................................
12) Praca (rodzaj, sektor, branża):
..................................................................................................................................................
25
Tom 10
9-26
Tom 10
27-34
Bartosz CZADER 1)
Eugeniusz FOLTYN
Jan Maciej WAGA 2)
1) Wydział
Leśny Uniwersytetu Rolniczego
Kraków
2) Wydział
Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
NAJSTARSZE ZNALEZISKA ARCHEOLOGICZNE
W POLSCE
WPROWADZENIE
W żwirowni w Kończycach Wielkich od początku lat 80. XX w. prowadzone były
badania geologiczno-paleogeograficzne. Odsłonięciem tym zajmował się początkowo K. Sendobry, później J. Jersak z zespołem (Jersak, 1983), a następnie przez szereg lat A. Wójcik i in.
(2004). W latach 2004-2005 grupa składająca się z pracowników naukowych i badaczy amatorów kilkakrotnie przeprowadziła prospekcję w żwirowni w Kończycach Wielkich. W trakcie działań terenowych, których celem było zebranie danych paleogeograficznych, w dwóch
miejscach doszło do przypadkowych, aczkolwiek interesujących odkryć archeologicznych.
W obrębie ścian jednego z wyrobisk znaleziono 45 artefaktów ze skał krzemionkowych i granitognejsu. Materiał został zabezpieczony przez specjalistę archeologa. Pozycja stratygraficzna zabytków wskazuje, że są to najstarsze na ziemiach polskich ślady obecności człowieka.
LOKALIZACJA ODSŁONIĘCIA I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSADÓW
Żwirownia w Kończycach leży wg podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (1994) we wschodniej części Kotliny Ostrawskiej. Wg podziału geomorfologicznego
opracowanego przez M. Klimaszewskiego (1972) znajduje się ona w obrębie Wysoczyzny
Kończyckiej należącej do Wysoczyzn Przykarpackich. Lądolód skandynawski nasunął się
na tę okolicę w okresie zlodowacenia południowopolskiego (sanu) (rys. 1). Część autorów
sądzi, że dotarł tam także lądolód odrzański. Wg A. Wójcika i in. (2004) osady glacigeniczne
w Kończycach mogą należeć do zlodowacenia narwi, na co wskazują datowania paleomagnetyczne i palinologiczne. Diamikton uznany za glinę morenową znajduje się tam poniżej
granicy Matuyama–Brunhes datowanej na 778 tys. lat oraz osadów organicznych zaliczonych do kompleksu kromerskiego (rys. 2).
W żwirowni w Kończycach stwierdzono osady rzeczne, lodowcowe i lessy, a pośród
nich utwory organiczne w postaci lamin, warstw i soczewek (Jersak, 1983; Wójcik i in., 2004).
Podzielono je na ogniwa litostratygraficzne: dolną serię rzeczną, serię glacigeniczną, dolną
serię mułków z utworami organicznymi, górną serię rzeczną, górną serię mułków organicznych i serię lessów z glebami kopalnymi (rys. 2).
27
Tom 10
27-34
Rys. 1. Położenie odsłonięcia w Kończycach:
1 – nasunięcie karpackie; Zasięg lądolodów wg wybranych autorów: 2 – sanu – M. Klimaszewski (1952), 3 – sanu
– J. Macoun (1965), 4 – odry – J. Macoun (1965), 5 – odry J. Lewandowski (1988), 6 – gliny morenowe – J.
Macoun i in. (1965).
Fig. 1. Kończyce outcrop locality:
1 – Carpathian overthrust; Glacier limits according to selected authors: 2 – San Glacier – M. Klimaszewski (1952),
3 – San Glacier – J. Macoun (1965), 4 – Odra Glacier – J. Macoun (1965), 5 – Odra Glacier J. Lewandowski
(1988), 6 – till – J. Macoun et al. (1965).
Rys. 2. Profil osadów plejstoceńskich w Kończycach (wg: A. Wójcik i in., 2004):
1 – poziom kulturowy, 2 – żwiry, 3 – żwiry i piaski, 4 – piaski, 5 – mułki piaszczyste, 6 – mułki, 7 – mułki ilaste,
8 – gliny zwałowe, 9 – torfy, 10 – mułki ze żwirami, 11 – mułki i torfy, 12 – mułki organiczne, 13 – fragmenty drewna,
14 – bloki i eratyki skał krystalicznych, 15 – pyły lessopodobne, 16 – struktury typu „glossic” – językowe struktury
zaciekowe, 17 – inwolucje i kliny mrozowe, 18 – plamy glejowe, 19 – konkrecje żelaziste, 20 – poziom humusowy
gleby holoceńskiej, 21 – poziom orsztynowy, 22 – ślady smugowania i warstwowania, 23 – poziomy erozyjne,
24 – interglacjalna gleba kopalna, 25 – interstadialna gleba kopalna.
Fig. 2. Profile of Pleistocene sediments in Kończyce (according to: A. Wójcik et al. 2004):
1 – cultural level, 2 – gravels, 3 – gravels and sands, 4 – sands, 5 – sandy silts, 6 – silts, 7 – clayey silts, 8 – tills, 9 – peats,
10 – silts with gravels, 11 – silts and peats, 12 – organic silts, 13 – wood pieces, 14 – boulders and crystalline rock
erratics, 15 – loess-like silts, 16 – „glossic” structures, 17 – involutions and frost wedges, 18 – gley spots, 19 – ironmanganese concretions, 20 – humus horizon of Holocene soil, 21 – orstein horizon, 22 – traces of bands and laminations, 23 – erosional levels, 24 – interglacial fossil soil, 25 – interstadial fossil soil.
28
Tom 10
27-34
29
Tom 10
27-34
USYTUOWANIE ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH W OSADACH
Na stanowisku w Kończycach zabytki archeologiczne spoczywały w warstwie piasków
rzecznych z drobnookruchowymi żwirami, należącej wg A. Wójcika i in. (2004) do serii glacigenicznej. Warstwa ta rozciągała się nieco poniżej diamiktonu uznawanego za glinę morenową lub pod odpowiadającym jej brukiem pomorenowym, tkwiącym miejscami w resztkach gliny. Struktury sedymentacyjne w piaskach wskazywały na przepływ wód rzecznych
z zachodu. Przyjęto, że mają one genezę ekstraglacjalną.
W odsłonięciu położonym na wschodnim krańcu południowej ściany wyrobiska (rys. 3,
fot. 1), w spągowej części warstwy g, znaleziono zespół wyrobów z narzędziami otoczakowymi typu chopper (nacinak jednostronny) i typu chopping-tool (nacinak dwustronny).
Rys. 3. Wschodnia część południowej ściany wyrobiska w Kończycach Wielkich 4:
a – piaski warstwowane z pojedynczymi laminami mułków piaszczystych i nielicznymi, na ogół drobnookruchowymi
żwirami, b – mułki ze znacznym udziałem piasku drobnoziarnistego, c – drobnookruchowe żwiry z piaskiem, d – piaski
warstwowane i piaski wzbogacone w drobnookruchowe żwiry, e – mułki z dużym udziałem piasku drobnoziarnistego
i rozproszonymi drobno- i średniookruchowymi żwirami, f – piaski, g – piaski z drobnookruchowymi żwirami i pojedynczymi okazami o nieco większej średnicy, wykazujące uziarnienie frakcjonalne, h – mułki piaszczyste i mułki,
i – eratyki, j – piaski ze znaczną domieszką żwirów drobno- i średniookruchowych, k – żwiry z udziałem piasków
i w spągu lokalnie glin, l – gruboziarniste żwiry masywne, m – soczewki piaszczystożwirowe i piaszczyste, n – lessy,
o – pseudomorfoza po klinie lodowym, p – miejsce znalezienia chopping-tool.
Fig. 3. Eastern fragment of the southern wall of outcrop in the Kończyce Wielkie 4:
a – sands with individual lamina of sandy silts and fine-grained gravels, b – silts with large content of fine-grained sands,
c – fine-grained gravels and sand, d – laminated sands and sands with fine-grained gravels, e – silts with a large
stake of fine-grained sand and dispersed fine- and medium-grained gravels, f – sands, g – sands with fine-grained
gravels and with individual clasts of slightly larger diameter of grain-size distribution, h – sandy silts and silts, i – rock
erratics, j – sands with the considerable additive of fine- and medium-grained gravels, k – gravels with the participation of sands and in the floor locally clay (tills), l – coarse-grained massive gravels, m – lens of sandy gravels
and sands, n – loesses, o – frost wedge, p – location of chopping-tool.
30
Tom 10
27-34
Fot. 1. Wschodnia część południowej ściany wyrobiska w Kończycach Wielkich (fot. J.M. Waga):
a – warstwa, w której znaleziono chopping-tool, b – przebieg pseudomorfozy po klinie lodowym. Na fotografii
odkrywcy: Krzysztof Czader (na górze), Bartosz Czader (z lewej), Eugeniusz Foltyn (z prawej).
Phot. 1. Eastern fragment of the southern wall of outcrop in the Kończyce Wielkie (Photo by: J.M. Waga):
a – layer, in which found chopping-tool, b – line of frost wedge. In the photograph discoverers are: Krzysztof
Czader (at the top), Bartosz Czader (from left), Eugeniusz Foltyn (from right).
Pod warstwą piasków z artefaktami na całej ścianie południowej wyrobiska i w większości na ścianie zachodniej widoczne były: piaski warstwowane, mułki piaszczyste i żwiry
z domieszką piasków, a także warstwy mułków zawierających duży udział piasku drobnoziarnistego i pojedyncze, rozproszone, drobno- i średniookruchowe żwiry. Miejscami warstwy mułków osiągające do 40 cm miąższości stawały się cieńsze i wyklinowywały się. Warstwy tej
serii były nieznacznie nachylone – pod kątem 1-2° – ku wschodowi. W badanym odsłonięciu
niższe warstwy mułków wraz ze znajdującymi się w ich sąsiedztwie piaskami i żwirami przecinała okazała – kilkumetrowej wysokości pseudomorfoza po klinie lodowym (rys. 3, fot. 1).
Powyżej serii piaszczystej z artefaktami w zachodniej części odsłonięcia leżał diamikton o barwie szarobrunatnej. Ku wschodowi zachowały się z niego bruki pomorenowe z głazami dochodzącymi często do ponad 0,5 m średnicy, a w pojedynczych przypadkach nawet
do ponad 1 m. Niektóre głazy wtopione były i tam w pakiety diamiktonu, co pozwala uznać
go za glinę morenową.
Nad pozostałościami gliny morenowej lub poziomem denudacyjno-erozyjnym leżały grubookruchowe żwiry wskazujące na roztokowy charakter rzeki, która akumulowała je
płynąc z zachodu. Między warstwami żwirów pojawiały się soczewki piaszczysto-żwirowe
i piaszczyste. Wg przekazu ustnego A.Wójcika na ścianie północnej i w północnozachodniej części wyrobiska nad gliną morenową, a pod grubookruchowymi żwirami spoczywały
jeszcze piaszczysto-żwirowe osady fluwioglacjalne.
31
Tom 10
27-34
INTERPRETACJA GENETYCZNA OSADÓW
Cechy litologiczne osadów zalegających poniżej gliny morenowej i jej bruku, wskazują
na ich rzeczną i limniczną genezę. Większość materiału drobnoziarnistego stanowi rzeczną
fację pozakorytową lub osady zbiornika glacilimnicznego. Materiał przynoszony był z zachodu w dużym stopniu przez prądy zawiesinowe. Poziom wody w zbiorniku ulegał wahaniom,
a po jego dnie przy bardzo niskich stanach lub w czasie braku wody stojącej przepływały
bardziej wartkie wody transportujące nieco grubszy materiał. Znajdowane w osadach o różnym uziarnieniu większe okruchy skalne mogą być również przykładami „dropstones” – głazów, które opadły na dno zbiornika z dryfujących kier lodowych.
Biorąc pod uwagę obserwacje poczynione w odsłonięciu w Kończycach, we wcześniejszych latach należy stwierdzić, iż osady budujące północną ścianę wyrobiska, a interpretowane jako rzeczne przechodziły lateralnie w kierunku południowym w rzeczne-powodziowe
i jeziorne. Warunki funkcjonowania zbiornika wodnego podlegały przy tym znacznym zmianom – włącznie do jego zaników.
POCHODZENIE MATERIAŁU
I CHARAKTERYSTYKA TYPOLOGICZNA ZABYTKÓW
Surowiec, z którego wykonano artefakty odkryte w Kończycach Wielkich to: krzemień
(75,5%), rogowiec (13,3%), rogowiec/krzemień (6,7%), piaskowiec kwarcytyczny (2,2%)
i granitognejs (2.2%) (Foltyn i in., w druku). Narzutowy krzemień plejstoceński typu I-III,
stanowiący 60% materiału, pochodzi z Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, a krzemień typu IV i V
(11,1%) z utworów jurajskich Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Rogowce importowano
z Moraw, kwarcyty prawdopodobnie z Wyżyny Drahan, źródła granitoidów należy szukać
w Sudetach, tzw. opalit (4,4%) pochodzi z gór północnych Węgier.
Wśród znalezisk narzędzia stanowiły 29%. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na
dwa z nich określane mianem chopperów. Należą one do najstarszej grupy makrolitycznych narzędzi otoczakowych. Jedno z nich posiada jedno i dwuseryjny, stromy retusz na
dłuższym boku. Drugie, bardziej klasyczne zostało wykonane poprzez odbicie dwóch
odłupków na wierzchołku otoczaka. Osobnego potraktowania wymaga narzędzie w typie
chopping-toola (fot. 2), wykonane na dużym – ponad 12 centymetrowym odłupku, albo
przepołowionym otoczaku. Zarówno jego kształt – świetnie pasujący do prawej dłoni – i to
w przynajmniej dwóch pozycjach, jak i masa 744g – odpowiednio dobrana do skutecznego wykonywania pracy (fot. 3), dowodzi bardzo dobrej znajomości zasad ergonomii
(!) przez jego wytwórcę. Narzędzie to mogło pełnić wiele funkcji: służyć do rozłupywania kości ostrym, spiczastym końcem, rąbania tuszy podłużną krawędzią tnącą, służyć
jako nóż, a nawet jako zgrzebło.
Szczegółowe omówienie całego zespołu artefaktów ze stanowiska Kończyce Wielkie 4 przedstawiono w artykule E. Foltyna i in. (w druku).
32
Tom 10
27-34
Fot. 2. Chopping-tool
(fot. J.M. Waga).
Fot. 3. Jeden ze sposobów uchwycenia chopping-tool
(fot. J.M. Waga).
Phot. 2. The chopping-tool
(photo by: J.M. Waga).
Phot. 3. One of manners of the grip of the chopping-tool
(photo by J.M. Waga).
STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE NA PÓŁNOC OD ALP
STARSZE OD GRANICY MATUYAMA-BRUNHES
Na północ od Alp znanych jest nie więcej niż 20 stanowisk starszych od granicy Matuyama-Bruhnes (Bosinski 1992, Rolland 1992, Roebroeks, Kolfschoten eds. 1995, Otte 1996,
Gamble 1999, Kozłowski 2004). W pobliżu Kończyc Wielkich stanowiska o podobnej chronologii znajdują się na Morawach: Jaskinia Mladeč, Červeny Kopec, Stare Mesto, Švédské
Šance, Černiovce. Bardziej odległe są: Přezletice, Bečov I i Praga-Suchdol I, Korolevo, Bogatyri i Cimbal. Z Niemiec można wymienić: Kärlich, Kirchellen, Schermbeck, Weeze, Winningen, Gondorf, Gotzendorf/Sprendlingen, Dorn-Dürkheim. Dalej na zachodzie – Soleilhac.
Według kryteriów techniczno-typologicznych stanowiska te można podzielić na dwie
subgrupy. Dla pierwszej charakterystyczne jest współwystępowanie otoczaków i odłupków
mierzących 4-5 cm. Drugą grupę charakteryzuje trzeci – mikrolityczny – komponent, tj. półsurowiaki i narzędzia mierzące do 3 cm. Kończyce Wielkie, podobnie jak Soleilhac i DornDürkheim (?) należą do drugiej grupy stanowisk.
PODSUMOWANIE
W żwirowni w Kończycach Wielkich znaleziono artefakty starsze od 778 tys. lat, tj.
od granicy Matuyama-Brunhes – najstarsze zabytki na północ od Karpat i Sudetów. Dato-
33
Tom 10
27-34
wane są one na chłodny okres w obrębie kompleksu kromerskiego, było to prawdopodobnie zlodowacenie Narwi I (Günz). Artefakty należą do grupy techno-typologicznej dobrze
korespondującej z podobnymi zabytkami ze stanowisk Soleilhac i Dorn-Dürkheim. Dane
stratygraficzne, paleogeograficzne oraz skład surowcowy części wyrobów sugerują, że człowiek przybył w okolice obecnych Kończyc Wielkich z południa, przez Bramę Morawską,
penetrując obszar zachodniego Podkarpacia, na przedpolu lądolodu Narwi.
Autorzy niniejszego artykułu dziękują właścicielowi żwirowni – Krakowskim Zakładom Eksploatacji Kruszywa S.A. za umożliwienie przeprowadzenia badań oraz dużą życzliwość i wyrozumiałość w trakcie ich prowadzenia.
W kilkakrotnych prospekcjach terenowych w żwirowni w Kończycach udział brali: Bartosz
i Krzysztof Czader, Miłosz Banaś, Waldemar Bardziński, Eugeniusz i Joanna Foltyn oraz Jan Maciej Waga.
LITERATURA
BOSINSKI G., 1992: Die ersten menschen in Eurasien. Jahrbuch des römisch-germanischen zantralmuseums. 39. s. 131-181.
FOLTYN E., FOLTYN E.M., JOCHEMCZYK L., NAWROCKI J., NITA M., WAGA J.M., WÓJCIK A., (w druku): The lower
palaeolithic settlement at the Kończyce Wielkie site 4. Cieszyn Silesia (Poland). Přehled Výzkumů, Archeologický ústav
Akademie věd České republiky v Brně.
GAMBLE C., 1999: The palaeolithic societies of Europe. Cambridge.
JERSAK J., 1983: Osady w Kończycach Małych – formacja glin lessowych. [w:] Przewodnik konferencji „Późnovistuliańskie i
holoceńskie zmiany środowiska geograficznego na obszarach lessowych Wyżyny Miechowskiej i OpatowskoSandomierskiej”. Komitet Badań Czwartorzędu PAN, UŚ, Katowice. s. 35-38.
KLIMASZEWSKI M., 1972: Geomorfologia Polski. T. I. PWN, Warszawa.
KONDRACKI J., 1994: Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa.
KOZŁOWSKI J. K., 2004: Świat przed „rewolucją” neolityczną. Wielka historia świata 1. Kraków.
OTTE M., 1996: Le paléolithique inférieur et moyen en Europe. Grenoble.
ROEBROEKS W., KOLFSCHOTEN VAN T., (eds.), 1995: The Earliest occupation of Europe. Analecta Praehistorica Leidensia. 27.
ROLLAND N., 1992: The paleolithic colonisation of Europe: an archaeological and biogeographic perspective. Trabajos de
Prehistoria. 49. s. 69-111.
WÓJCIK A., NAWROCKI J., NITA M., 2004: Plejstocen w profilu Kończyce (Kotlina Oświęcimska) – analiza genezy i wieku na
tle schematów podziału stratygraficznego czwartorzędu. Biuletyn PIG 409. s. 5-50.
Bartosz Czader, Eugeniusz Foltyn, Jan Maciej Waga
THE OLDEST ARTIFACTS IN POLAND
Summary
In the Kończyce Wielkie gravel-pit the lower fluvial series is overtopped with the glacigenic sediments occurring
below the Matuyama-Brunhes boundary (778 ky). This ice-sheet advance is correlated with the Narev I glaciation.
Artifacts were located within layer of fluvial sands with fine-grained gravels, below the boulder pavement and till.
Raw materials inventory are local flint and hornstone, also foreign flint, hornstone, quartzite, opalite and gneissose
granite. The inventory contained macrolithic and microlithic cores, flakes and tools. The tools are made from pebbles,
flakes and microlithic-flakes. Man came to Kończyce Wielkie site from south, through the Moravian Gate and penetrated outskirts of Narevian glacier.
34
Tom 10
35-44
Zofia DEMBOWSKA
Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
CHARAKTERYSTYKA LIMNOLOGICZNA
ZBIORNIKA GOCZAŁKOWICKIEGO
WSTĘP, CELE I METODY BADAŃ
Zbiornik Goczałkowicki powstał na Wiśle w latach 1950-1955 w celach retencyjnych,
wyrównania przepływu wód oraz jako ujęcie wody pitnej dla środkowej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Zbiornik zmniejsza maksymalny przepływ wody w Wiśle z 750
m3/s do ok. 20 m3/s. (Gorczyca i in., 2000). Pobór wody dla stacji uzdatniania wody w Goczałkowicach i Strumieniu, bazujących na wodach zbiornika Goczałkowickiego, w zależności
od potrzeb osiąga wielkość maksymalnie 5,7 m3/s. Zbiornik objęty jest programem „natura
2000”, gdyż stanowi cenną ostoję siedliskową ptaków. Ponadto zapora i jej okolice traktowane są jako tereny rekreacyjne, ze względu na sieć szlaków rowerowych i spacerowych (Siudy,
2006). Na terenie zbiornika możliwa jest również gospodarka rybacka (Bilnik i in., 2004).
Pod względem fizycznogeograficznym Zbiornik Goczałkowicki położony jest we
wschodniej części rozciągającej się równoleżnikowo Doliny Górnej Wisły (512.22). Wchodzi
ona w skład Kotliny Oświęcimskiej (512.2), która z kolei stanowi jedną z części Północnego
Podkarpacia (512) (Kondracki, 1994). Według podziału administracyjnego Polski Jezioro
Goczałkowickie leży na terenie gminy Goczałkowice Zdrój, znajdującej się w powiecie
pszczyńskim, w województwie śląskim.
Zbiornik w Goczałkowicach jest pod względem hydrologicznym najlepiej zbadanym
zbiornikiem zaporowym w południowej Polsce. Badania biologiczne i hydrochemiczne zostały tu zainicjowane przez Zakład Badań Wodociągowych i Kanalizacyjnych Politechniki
Śląskiej w Gliwicach już w czasie jego budowy, w latach 1953-1955. W 1954 roku Zakład
Badań Wodociągowych i Kanalizacyjnych w Gliwicach zorganizował w Goczałkowicach
Ośrodek Naukowo-Badawczy (Jagielski, 1957; Starmach, 1958; Zaczyński, 1958). W dniu
1 stycznia 1958 roku Ośrodek Naukowo-Badawczy został przejęty przez Zakład Biologii
Wód PAN w Krakowie i razem ze Stacją Rybacką utworzono w Goczałkowicach Stację Hydrobiologiczną PAN. Głównym zadaniem badawczym Stacji był monitoring przeobrażeń
zachodzących w ugrupowaniach fitoplanktonu (Bombówna, Wróbel, 1958; Kasza, 1997), makrofitów (Kuflikowski, 1977; Kasza, 1995), zooplanktonu (Marczek, 1958; Żurek, Bucka, 2004)
i zoobentosu (Zaćwilichowska, 1965a,b,c) w zbiorniku na tle zmian składu chemicznego jego
wody. Stacja Hydrobiologiczna PAN funkcjonowała do 1998, kiedy to została rozwiązana.
Oprócz pracowników Stacji, w hydrobiologicznych badaniach okresowo uczestniczyli
naukowcy z innych ośrodków, uzupełniając tematykę realizowaną przez goczałkowicką placówkę PAN o zagadnienia z zakresu ichtiologii (Jelonek, Amirowicz, 1987), algologii, awifauny (Betleja, 1986), mikrobiologii (Szulicka, 1969), hydrologii (Łajczak, 1986, 1988), ma-
35
Tom 10
35-44
krobentosu oraz radioaktywności. Wśród nich szczególnie liczną reprezentację stanowili naukowcy Polskiej Akademii Nauk – Zakładu Biologii Wód im. Karola Starmacha w Krakowie.
Do podstawowych celów badań niniejszej pracy należą: charakterystyka środowiska
geograficznego zbiornika, określenie genezy misy jeziornej, przedstawienie parametrów morfometrycznych, określenie sposobu zasilania oraz opis niektórych fizyczno-chemicznych właściwości wód zbiornika. Cele badawcze zrealizowano stosując kilka metod badawczych,
z których najważniejsze to: analiza, dedukcja, metody kartograficzne, polegające na analizie
map ogólnogeograficznych i tematycznych, planów i atlasów, metody statystyczne polegające
na wykorzystaniu danych zawartych w różnego typu rocznikach, zestawieniach i tabelach statystycznych, kwerenda bibliograficzna oraz wykonanie dokumentacji fotograficznej zbiornika.
CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA OKOLIC ZBIORNIKA
Zbiornik Goczałkowicki pod względem geologicznym usytuowany jest na terenie niecki górnośląskiej, która znajduje się w obrębie struktury śląsko-morawskiej, utworzonej ze skał
prekambryjskich i paleozoicznych między masywem czeskim i blokiem dolnośląskim a Karpatami. W erze paleozoicznej, mezozoicznej i kenozoicznej na krystalicznym podłożu osadzały się różne skały, w zależności od panujących warunków – lądowych lub morskich (Sokołowski, 1990). W czasie orogenezy hercyńskiej na omawianym obszarze utworzyła się niecka,
zwana obecnie niecką górnośląską. W niecce oprócz górnego karbonu występują skały osadowe dewonu i dolnego karbonu, znane jednak tylko z wierceń, gdyż przykrywają je osady
górnokarbońskie (Stupnicka, 1997). Pod serią osadową niecki górnośląskiej znajdują się skały
krystaliczne masywu górnośląskiego, głównie skały metamorficzne. Na południu, pod fliszem
karpackim, miocenem i skałami dewońskimi, występują różnego rodzaju łupki krystaliczne
i gnejsy. Przypuszcza się, że w środkowej części niecki występują intruzywne skały zasadowe, a w północnej, podobnie jak na południu, skały metamorficzne (Kotas, 1982).
Rzeźba terenu wokół zbiornika Goczałkowickiego jest bardzo zróżnicowana. W dorzeczu Górnej Wisły można wyróżnić trzy zasadnicze grupy typów rzeźby: górskie, wyżynne
i podgórskie oraz nizinne. W okolicach Jeziora Goczałkowickiego występuje typ rzeźby
nizinnej. Dna dolin nadbudowane są antropogenicznymi madami, występują tam systemy
odciętych starorzeczy, wałów brzegowych i podmokłych obniżeń (Starkel, 1991).
Pod względem klimatycznym Zbiornik Goczałkowicki położony jest na obszarze klimatycznego Regionu Śląsko-Krakowskiego (R-XXVI), który swoim zasięgiem obejmuje
Pogórza Śląskie, Wielickie, Wyżynę Śląską oraz południową część Wyżyny KrakowskoCzęstochowskiej. Region Śląsko-Krakowski, na tle sąsiednich regionów wyróżnia się większą
liczbą dni z pogodą bardzo ciepłą z opadem oraz umiarkowanie ciepłą z dużym zachmurzeniem i opadem. Stosunkowo więcej jest również dni z pogodą przymrozkową umiarkowanie chłodną bez opadu. Mniej niż w okolicy jest dni umiarkowanie ciepłych i pochmurnych
oraz chłodnych i jednocześnie pochmurnych (Woś, 1999).
Powyżej zbiornika prawostronna część dorzecza Wisły to zlewnie Brennicy i Iłownicy
z Wapienicą, a dorzecze lewostronne stanowi zlewnia rzeki Pszczynki. Większość cieków
wodnych to cieki stałe, jedynie kanały odwadniające są ciekami okresowymi, prowadzącymi
wody w czasie wiosennych roztopów lub po intensywnych opadach (Komentarz ..., 1995).
36
Tom 10
35-44
Zbiornik Goczałkowicki leży w dolinie Wisły, więc od południa otaczają go gleby
pochodzenia rzecznego, jak mady, mułki, piaski i żwiry rzeczne. Z kolei na północ od zbiornika znajdują się rozległe obszary lessowe, porozcinane nanosami rzecznymi rzeki Pszczynki.
W obrębie wyższych teras rzecznych występują gleby pseudobielicowe i brunatne wyługowane z utworów lessowych, z fragmentami czarnych ziem (Bednarek, Prusinkiewicz, 1997).
Zgodnie z podziałem geobotanicznym Polski omawiany obszar leży w większości
w prowincji Niżowo – Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej, działu A – Bałtyckiego, podziału
A3 – Pasa Kotlin Podgórskich, krainy 12 – Kotliny Sandomierskiej, okręgu A – Oświęcimskiego. Kotlina Oświęcimska jest regionem bogatym w wodę, zatem dużą część obszaru
zajmują roślinne zbiorowiska wodne. Częstym zjawiskiem są też grupy terofitów – roślin
jednorocznych, oraz szuwarów trawiastych i wielkoturzycowych (Szafer, Zarzycki, 1977).
Z fauny występującej w okolicach Zbiornika Goczałkowickiego najłatwiej zaobserwować ptaki. Znajduje się tu jedna z najważniejszych ostoi lęgowych dla rzadkich gatunków ptaków wodno-błotnych w południowej Polsce, o znaczeniu europejskim. Najpospolitsze
ptaki to mewy śmieszki (Larus ridibundus). Często występującym tu ptakiem jest kaczka
czernica (Aythya fuligula), a z innych gatunków kaczek występują również: głowienki (Aythya ferin), krzyżówki (Anas platyrhynhos), cyraneczki (Anas crecca), rożeńce (Anas acuta)
oraz cyranki (Anas querquedula) (Gorczyca i in., 2000). Faunę zbiornika reprezentują także
liczne gatunki ryb, występują tu zarówno gatunki typowe dla wód stojących, jak również dla
wód płynących (Brylińska, 2000). Natomiast w zatoczkach pobliskich stawów hodowlanych obserwować można kilka gatunków płazów: żabę wodną (Rana esculenpa), ropuchę
szarą (Bufo bufo) czy żabę trawną (Rana temporaria) (Herczek, Gorczyca, 1999).
ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE ZLEWNI ZBIORNIKA
Powierzchnia zlewni do przekroju zaporowego (532 km2), stanowiąca górną część
dorzecza Wisły, obejmuje swym zasięgiem górskie i podgórskie rejony Beskidów oraz Kotliny Oświęcimskiej. Na obszarze zlewni położone są cztery miasta: Wisła, Ustroń, Skoczów
i Strumień oraz sześć gmin (Tomiczek, 1993). Poniżej tamy koryto Wisły jest uregulowane
i otoczone wałem. Tereny zajęte są przez wilgotne łąki, pastwiska i pola uprawne. Przed
wybudowaniem tamy tereny te były terasą zalewową Wisły. Dziś zobaczyć możemy jedynie pozostałości dawnych, bujnych łęgów (Gorczyca i in., 2000).
Na południe, wschód oraz południowy wschód od zbiornika znajdują się liczne stawy hodowlane, m. in. Stawy Landeckie, Stawy Gołyńskie czy Staw Zabrzeszczak. (Gorczyca
i in., 1998). Tereny położone na południe od zbiornika w dużej części porośnięte są lasami
ochronnymi, również spora ich część to grunty orne chronione. Te ostatnie zajmują dużą powierzchnię po północnej stronie zbiornika (Mapa Sozologiczna ..., 1995).
GENEZA, MORFOMETRIA I ZABUDOWA HYDROTECHNICZNA
Wisła Mała, ze względu na częste wezbrania i powodzie sięgające aż pod Kraków,
była obiektem zainteresowania hydrologów i hydrotechników już przed pierwszą wojną
37
Tom 10
35-44
światową. Do przyspieszenia decyzji o lokalizacji zapory w okolicach Goczałkowic przyczyniły się rozwój Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i związane z nim zagrożenie deficytem wody (Bilnik i in., 2004).
Badania nad możliwością utworzenia zbiornika wodnego w okolicach Goczałkowic
rozpoczęły się już w 1947 roku. Przeprowadzenie ich zlecono Okręgowej Dyrekcji Dróg
Wodnych w Krakowie przy udziale Instytutu Geologicznego oraz Państwowego Instytutu
Hydrologiczno-Meteorologicznego. Chciano utworzyć zbiornik, który zredukuje fale powodziowe i będzie stanowił duży rezerwuar wody pitnej i przemysłowej dla Górnośląskiego
Okręgu Przemysłowego. Badania trwały 2 lata, a następnie, ponieważ żadne biuro projektowe
nie chciało podjąć się projektowania zapory, zlecono to kilku inżynierom, między innymi
z Dyrekcji Okręgowej Dróg Wodnych, Państwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego, Państwowego Instytutu Geologicznego oraz Departamentu Dróg Wodnych Ministerstwa Komunikacji. Prace projektowe zakończono i zatwierdzono pod koniec 1949 r. Budowę
zapory ziemnej w 67 km biegu Wisły ukończono w ciągu 5 lat od tej daty, co jest do dziś
rekordem w realizacji dużych budowli hydrotechnicznych w Polsce. Pracowało przy niej
1200 ludzi w systemie 3-zmianowym.
Zbiornik Goczałkowicki jest zasilany głównie wodami rzeki Wisły (82% udziału wód
wnoszonych). Nieznaczny udział w bilansie dopływów stanowią wody rzeki Bajerki (4%),
wody z rowów odwadniających tereny nadbrzeżne, przepompowywane do zbiornika (10%)
oraz inne źródła jak opady atmosferyczne (4%). Podstawowe dane liczbowe o zbiorniku
zebrane zostały w tabeli nr 1.
Tab. 1. Podstawowe dane zbiornika (wg: A. Siudy i in., 2005).
Table 1. Basic data of the reservoir (after: A. Siudy i in., 2005).
Klasa budowli
Rok budowy
Kilometr rzeki Małej Wisły w przekroju zapory
Powierzchnia zbiornika
Powierzchnia zlewni w przekroju piętrzenia
Pojemność całkowita
Długość zapory w koronie
Szerokość korony zapory
Maksymalna wysokość piętrzenia
Rezerwa powodziowa
Charakterystyczne rzędne:
Korona zapory
Maksymalny poziom piętrzenia
Krawędź progu przelewu stałego
Normalny poziom piętrzenia
Krawędź progu przelewu ruchomego
Minimalny poziom piętrzenia
I
1955
43+092
32 km2
522 km2
165,6 hm3
2980 m
8m
14 m
45,5 hm3
259,00 m n.p.m.
257,00 m n.p.m.
256,00 m n.p.m.
255,50 m n.p.m.
252,00 m n.p.m.
250,00 m n.p.m.
Zapora w Goczałkowicach wykonana została z piasków fluwioglacjalnych. Uszczelniona jest ekranem żelbetowym oraz iłowym. Skarpę odwodną ochraniają grube na 25 cm
betonowe płyty. Skarpa odpowietrzna obsiana jest trawą. Pod korpusem zapory występują
38
Tom 10
35-44
dwie warstwy piasków wodonośnych przedzielone warstwą nieprzepuszczalnych iłów. Stanowi to pewien problem w utrzymaniu bezpieczeństwa zapory. Ekran uszczelniający korpus łączy się z warstwą nieprzepuszczalną za pomocą wbitej na 6-17 metrów w głąb ścianki
szczelnej. Od strony odpowietrznej i odwodnej nasypu wykonano drenaż w formie pryzmy
z kamienia łamanego, zabezpieczony filtrem ochronnym. Wody z drenażu odpływają szerokimi na 1 metr rowami odwadniającymi. Na skarpie odwodnej wykonano nasyp o szerokości
16 metrów, poprawiający stateczność nasypu.
Żelbetowy spust denny o długości 55 m składa się z dwóch przewodów o wymiarach
3,6 x 3,6 m. Dno wlotu znajduje się na wysokości 243 m n.p.m. Zamykany jest w sposób
elektroniczny lub ręczny czterema zasuwami, po dwie przy wlocie każdego przewodu. W czasie remontu, przewody zamyka się tak zwanymi szandorami, czyli belkami wkładanymi we
wnęki we wlocie spustu za pomocą dźwigu o nośności 1,5 t. Do remontu i montażu zasuw
służy suwnica o nośności 7,5 t znajdująca się w budynku. Poza okresami remontów szandory leżą na pomoście roboczym. U wylotu spustu dennego znajdują się trzy rzędy szykan
(fot. 1). Dla utrzymania życia biologicznego w rzece poniżej zapory, dodano zamykany zasuwami rurociąg o średnicy 300 mm.
Fot. 1. Szykany u wylotu spustu dennego (fot. Z. Dembowska, 2006).
Photo. 1. Baffle piers at the bottom outlet (photo. Z. Dembowska, 2006).
Przelew powierzchniowy tworzą: jaz stały o rzędnej krawędzi 256 m n.p.m. i świetle
3 x 15,5 m oraz jaz ruchomy, którego krawędź znajduje się na wysokości 252 m n.p.m., a jego
zamknięciami są zasuwy płaskie o wysokości 5 m. Na filarach jazu umieszczone są budynki,
w których ręcznie lub elektrycznie uruchamia się mechanizmy jazu. Stalowa ścianka szczelna
wbita do głębokości 240,5 m n.p.m. stanowi zabezpieczenie przed filtracją (fot. 2). Woda
z urządzeń upustowych odpływa dwoma kanałami (ze spustu dennego i z przelewów), które
39
Tom 10
35-44
łączą się ze sobą w odległości 640 m od osi zapory. Kanał z przelewów ma długość 1300 m,
jest obwałowany i wybudowano na nim dwa stopnie, ze względu na dużą różnicę poziomów
pomiędzy płytą wypadu jazu a korytem rzeki. Kanał spustu dennego ma długość 650 m.
U podnóża skarpy odpowietrznej wykonano 12 studni odciążających. Na stanowisku dolnym
zapory wybudowano jaz stały, aby utrzymać minimalny poziom wody w rzece na wysokości
243,35 m n.p.m. Na lewym brzegu znajduje się spust o średnicy 600 mm zamykany zasuwą.
Podstawowe parametry urządzeń upustowych zapory głównej przedstawiono w tabeli nr 2.
Fot. 2. Jaz ruchomy (fot. Z. Dembowska, 2006).
Photo. 2. Movable weir (photo. Z. Dembowska, 2006).
Tab. 2. Podstawowe parametry urządzeń zapory głównej Zbiornika Goczałkowickiego (wg: A. Siudy, 2006).
Table. 2. Basic parameters of the istallations of the Goczałkowice Reservoir dam (after: A. Siudy, 2006).
Nazwa
Spust denny dwuprzewodowy
Przelew stały
Jaz ruchomy
Rurociąg rybacki (lewarowy)
Rurociąg wody biologicznej
Wymiary
2 x 3,6 x 3,6 m
3 x 15,5 m = 46,5 m
3 x 12 m = 36 m
Ø 700 mm
Ø 300 mm
Maksymalny wydatek spustu
241,00 m3/s
100 m3/s
594 m3/s
0,4 m3/s
0,2 m3/s
Północny brzeg zbiornika narażony jest na abrazję, z tego powodu jego brzegi zabezpieczono płytami betonowymi (w pobliżu zapory i w okolicach pompowni w Łące) i narzutami kamiennymi. Tereny depresyjne w cofce zbiornika chroni wał o długości 140 m, po
którego koronie biegnie droga łącząca Pszczynę ze Strumieniem. Na południowym brzegu
zbiornika, około 5 km od zapory głównej, wybudowano zaporę boczną. Ma ona długość
10,8 km, przebiega wzdłuż warstwicy 255 m n.p.m. i ma za zadanie chronić pobliskie tereny
40
Tom 10
35-44
przed zalewem. Skarpa odpowietrzna zapory bocznej obsiana jest trawą, natomiast skarpa
odwodna jest ubezpieczona na kilka sposobów w zależności od odcinka. Rów biegnący
w odległości 10 m od zapory odprowadza wody infiltracyjne ze zbiornika oraz wody opadowe z bezodpływowych terenów depresyjnych do śluz wałowych i przepompowni. Na prawym (południowym) brzegu zbiornika zlokalizowane są cztery przepompownie (Zabłocie,
Drelichów, Zarzecze i Podgrobel) a na lewym przepompownia Strumień. Przepompownie
odwadniają tereny leżące w ich pobliżu.
Obiekty hydrotechniczne zbiornika są monitorowane a ich stan techniczny jest regularnie kontrolowany przez zbierającą się dwa razy w roku komisję przeglądową. Sporządza
się wtedy protokół zawierający zalecenia do realizacji przez użytkowników zbiornika. Stan
techniczny zapory czołowej w Goczałkowicach nie budzi większych zastrzeżeń. W latach
2001-2005 zostały przeprowadzone niezbędne zabiegi modernizacyjne, czyli wymiana wyposażenia technologicznego zamknięć spustów dennych i przelewu burzowego, modernizacja
drogi na koronie zapory, rozbudowa aparatury kontrolno-pomiarowej w korpusie zapory oraz
modernizacja płyt betonowych na skarpie odwodnej (Bilnik i in., 2004). Ponieważ całkowite
opróżnienie zbiornika nie było możliwe, gdyż musiał on przez cały czas remontu spełniać
swoje funkcje, część prac została wykonana pod wodą. Miało to miejsce w okresie zimowym
pod grubą warstwą lodu, ponieważ przejrzystość wody wynosi wtedy do 11 m a falowanie
zredukowane jest do zera. Modernizacja była jednocześnie ważnym zabiegiem ekologicznym,
ponieważ odsłonięto wtedy 1000 ha dna zbiornika, które w ciągu wielu miesięcy zarosło
ogromną ilością roślinności. Przed ponownym zalaniem zbiornika, aby zapobiec klęsce ekologicznej, usunięto 20 tys. ton biomasy. Wartość całego przedsięwzięcia zamknęła się kwotą 25 mln zł (Siudy, 2006).
FIZYCZNO-CHEMICZNE WŁAŚCIWOŚCI WÓD JEZIORA
Zbiornik Goczałkowicki można zaliczyć do zbiorników płytkich, w których stratyfikacja termiczna występuje jedynie zimą, podczas gdy w pozostałych sezonach roku następuje
mieszanie wód na całej wysokości. Średnia roczna temperatura wody kształtuje się na poziomie 10,2ºC. Położenie zbiornika jak i jego budowa zapewniają w dniach słonecznych warunki przebiegu procesu fotosyntezy do głębokości słupa wody 5 m (Zimoch i in., 2004).
Najbardziej uciążliwe dla eksploatacji stacji uzdatniania wody jest masowe pojawianie
się w wodach sinic, które są słabo eliminowane przez zooplankton zwierzęcy. Niektóre gatunki sinic produkują toksyny. Toksyny sinic należą do jednych z najbardziej trujących substancji produkowanych przez organizmy żywe (Kawecka, Elonarta, 1994). Oprócz sinic,
właściwości toksyczne wykazują również inne gatunki glonów takie jak: bruzdnice Gymnodinium spp., Peridinium spp. i Gonyaulax spp. czy haptofity Prymnesium parvum Toksyny
glonowe mogą być szkodliwe nie tylko dla zooplanktonu, ale również dla ludzi i zwierząt
spożywających wodę pochodzącą ze źródeł zeutrofizowanych. Jak podaje E. Wilk-Woźniak
(1996), ważnymi czynnikami odpowiedzialnymi za pojawienie się zakwitów sinicowych są:
temperatura wody wyższa od 15°C, bezwietrzna pogoda oraz selektywne wyjadanie innych
glonów. Zanieczyszczenia niesione przez Wisłę zasadniczo wpływają na jakość wody
41
Tom 10
35-44
w Zbiorniku Goczałkowickim. Najbardziej niekorzystna sytuacja występuje, gdy stan wody
w Wiśle jest niski. Wówczas ścieki mogą stanowić nawet 30% objętości wody wpływającej
do zbiornika. Sieć kanałów zlewni Wisły w dorzeczu zbiornika Goczałkowickiego jest słabo
rozwinięta, wynosi zaledwie 25%. Bezpośredni wpływ na przyspieszenie eutrofizacji wód
zbiornika goczałkowickiego mają spływy wód z użytków rolnych, zasobnych w azot i stymulatory wzrostu roślin (Wróbel, 1991).
Istotne źródło biogenu stanowią wody deszczowe, szczególnie wiosną bardzo zanieczyszczone. W przypadku wzrostu temperatury i nasłonecznienia zwiększają ryzyko zakwitów wód zbiornika. Niebezpieczne są również znajdujące się w bliskim sąsiedztwie zbiornika
pola uprawne, z których wody spływają bezpośrednio do zbiornika, nie mając możliwości
samooczyszczenia się. Oprócz odcieków z pól uprawnych, do zbiornika trafiają również ścieki miejskie. Przepompowywane są one w Zarzeczu, Frelichowie, Zabłociu i Podgroblu oraz
w Strumieniu. W zlewni Wisły powyżej zapory znajduje się około 900 ha stawów hodowlanych, z których jesienią spuszcza się wodę, która trafia do Zbiornika Goczałkowickiego.
Zawarte są w nich głównie zanieczyszczenia organiczne, ale i związki azotu i fosforu oraz
zawiesina. Woda ta zawiera również dziesięć razy więcej chlorofilu niż woda pobrana ze
zbiornika w czasie zakwitu glonów (Wróbel, Włodek, 1991).
Największą średnią miesięczną wartość stężenie fosforu ogólnego osiągnęło w październiku 1997 roku i wynosiła ona wówczas 0,29 mg P/dm3. Również w październiku 1997
roku najwyższą średnią miesięczną wartość osiągnęło stężenie ortofosforanów (mierzone
od 1997 roku) i wynosiło 0,41 mg PO4/dm3. Pozostałe pomiary stężenia ortofosforanów zawierały się między 0,049 a 0,24 mg PO4/dm3. Najwyższe średnie miesięczne stężenie azotu
mineralnego miało miejsce w okresie zimowym 1993 roku, i wahało się w przedziale od
2,4-2,8 mg N/dm3. W pozostałych latach stężenia były niższe i oscylowały przeważnie między 0,17 a 2,1 mg N/dm3. Największy udział w mineralnej postaci azotu ma azot azotanowy. Zmienność stężenia azotu azotanowego w toni wodnej zbiornika, we wszystkich latach
przeprowadzonej przez A. Szostak i I. Zimoch (2005) analizy, charakteryzowała się sezonowością specyficzną dla zbiorników eutroficznych. Sezonowość ta kształtowana jest intensywnością rozwoju glonów planktonowych w ciągu roku, występuje tutaj bowiem wysokie stężenie azotu azotanowego na wiosnę. W okresie wegetacyjnym, od lipca do października, odnotowuje się spadek stężenia azotu azotanowego w skutek intensywnego rozwoju biomasy.
Kolejny wzrost stężenia azotanów ma miejsce późną jesienią i zimą. Maksymalne średnie
miesięczne stężenie zanotowano w marcu 2000 roku i wynosiło ono 1,68 mg N-NO3/dm3.
Minimalne średnie miesięczne stężenie azotu azotanowego zanotowano we wrześniu 2000
roku na poziomie 0,07 mg N-NO3/dm3. Najwyższe średnie miesięczne stężenia azotu amonowego notowano w drugiej połowie 1997 roku, maksymalne w lipcu i było ono równe
0,74 mg N-NH4/dm3. W pozostałych latach wartości średnich miesięcznych stężeń azotu amonowego plasowały się pomiędzy 0,05 mg N-NH4/dm3 (kwiecień 1995) a 0,43 mg N-NH4/dm3
(marzec 2003). W 1994 roku we wrześniu zanotowano maksymalną średnią miesięczną koncentrację azotu azotynowego, która osiągnęła poziom 0,08 mg N-NO2/dm3. W pozostałych
latach stężenia były niższe i oscylowały przeważnie między 0,015 a 0,03 mg N-NO2/dm3
(Szostak, Zimoch, 2005).
42
Tom 10
35-44
PODSUMOWANIE
Sztuczny zbiornik wodny w Goczałkowicach utworzono na Wiśle w 1955 roku na
terenie gminy Goczałkowice-Zdrój (województwo śląskie). Powierzchnia zbiornika wynosi
32 km2, długość około 12,5 km, a średnia szerokość około 2,5 km. Lewy, północny brzeg
narażony jest na abrazję; bezpośrednio powyżej zapory i w rejonie pompowni w Łące brzeg
jest ubezpieczony płytami betonowymi, na pozostałych odcinkach wykonano narzuty kamienne. Prawy (południowy) brzeg zbiornika na odcinku około 5 km od zapory jest wysoki i łagodnie nachylony, w związku z czym w małym stopniu ulega abrazji. Dalszy odcinek prawego brzegu aż do końca cofki jest zabezpieczony zaporą boczną.
Zbiornik Goczałkowicki jest źródłem wody dla Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w oparciu o ujmowaną wodę przez Stacje Uzdatniania Wody Goczałkowice i Strumień.
Zbiornik tworzono nie tylko z zamiarem pozyskania źródła wody pitnej dla Górnośląskiego
Okręgu Przemysłowego, ale także w celu ochrony przeciwpowodziowej dla okolicznych
gmin zlokalizowanych w dolinie Małej Wisły. Na zbiorniku prowadzona jest również gospodarka rybacka, którą należy traktować jako pierwszy etap biologicznego uzdatniania
wód systemu wodociągowego GPW. Przeprowadzenie w latach 2001-2005 prac modernizacyjnych na koronie zapory pozwoliło na powstanie dogodnych warunków dla ruchu
turystyczno-rekreacyjnego.
LITERATURA
Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1997: Geografia gleb. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Betleja J., 1986: Ptaki zbiornika Goczałkowickiego. Krajoznawca Górnośląski, 2.
Bilnik A., Świercz T., Siudy A., 2004: Zbiornik Goczałkowicki Wczoraj i Dziś. Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów, Katowice.
Bombówna M., S. Wróbel, 1958: Badania nad składem chemicznym planktonu Zbiornika Goczałkowickiego. Biul. Kom. do
spraw Górnośl. Okr. Przem., nr 19, PAN, Warszawa.
Brylińska M., 2000: Ryby słodkowodne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Gorczyca J., Hreczek A., Rostański A., Tokarska-Guzik B., 1998: Przewodnik przyrodniczy Czechowice-Dziedzice. Wydawnictwo Lucrum, Bielsko-Biała.
Gorczyca J., Hreczek A., Rostański A., Tokarska-Guzik B., 2000: Ścieżka przyrodnicza w dolinie Wisły Czechowice Dziedzice.
Wydawnictwo Progres, Sosnowiec.
Herczek A., Gorczyca J., 1999: Płazy i gady Polski. Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice.
Jagielski A., 1957: Badania mikrobiologiczne przeprowadzone na zbiorniku w Goczałkowicach i jego dopływach. Biul. Kom. do
spraw Górnośl. Okr. Przem., nr 8, PAN, Warszawa.
Jelonek M., A. Amirowicz, 1987: Composition, density and biomass of the ichthyofauna of the Goczałkowice Reservoir (Southern Poland). Acta Hydrobiol., 29.
Kasza H., 1995: Symptomy eutrofizacji a sukcesja ekologiczna w Goczałkowickim Zbiorniku Zaporowym. [w:] Zalewski M.,
(red.): Procesy biologiczne w ochronie i rekultywacji nizinnych zbiorników zaporowych. Bibl. Monitor. Środ., PIOŚ, Łódź.
Kasza H., 1997: Was the blue-green algae water bloom toxic in the Goczałkowice Reservoir? Pestycydy, 3/4.
Kawecka B., Elonarta P., 1994: Zarys ekologii glonów wód słodkich i środowisk lądowych. PWN, Warszawa.
Komentarz do Mapy Sozologicznej w skali 1:50000, ark. M-34-74-B Pszczyna. 1995 r. Przedsiębiorstwo „Geopol”, Poznań.
Kondracki J., 1994: Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kotas A., 1982: Zarys budowy geologicznej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. [w:] Różkowski A., Ślósarz J., (red.): Przewodnik
LIV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Kuflikowski T., 1977: Macrophytes of the dam reservoir at Goczałkowice. Acta Hydrobiol., 19.
Łajczak A., 1986: Retencja rumowiskowa w zbiornikach zaporowych karpackiego dorzecza Wisły. Czasop. Geogr., 1.
Łajczak A., 1988: Development and structure of the Goczałkowice Reservoir ecosystem. XIX. Suspended matter sedimentation. Ekol. pol., 36.
43
Tom 10
35-44
Mapa Sozologiczna w skali 1:50000, ark. M-34-74-B Pszczyna. 1995 r. Przedsiębiorstwo „Geopol”, Poznań.
Marczek E., 1958: Letnie pionowe rozmieszczenie zooplanktonu w zbiorniku w Goczałkowicach. Biul. Kom. do spraw Górnośl.
Okr. Przem., nr 19, PAN, Warszawa.
Siudy A., 2006: Zbiornik Goczałkowicki świeżo po remoncie. Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, marzec-kwiecień 2006, Kraków.
Siudy A., Bilnik A., Świercz T., Szlęk Z., 2005: Wielofunkcyjny zbiornik retencyjny Goczałkowice na Małej Wiśle i jego znacznie
dla gospodarki wodnej Górnego Śląska. Materiały Konferencji Naukowo-Technicznej z okazji 50-lecia zbiornika na Małej Wiśle w Goczałkowicach, Pszczyna.
Sokołowski J., 1990: Geologia regionalna i złożowa Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Starkel L., 1991: Rzeźba terenu. [w:] Dynowska I., Maciejewski M., (red.): Dorzecze Górnej Wisły część I. PWN, Warszawa-Kraków.
Starmach K., 1958: Hydrobiologiczne podstawy użytkowania przez wodociągi wód płytkich zbiorników zaporowych. Pol. Arch.
Hydrobiol., nr 4.
Stupnicka E., 1997: Geologia regionalna Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Szafer W., Zarzycki K., (red.), 1977: Szata roślinna Polski: opracowanie zbiorowe. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Szostak A., Zimoch I., 2005: Zmiany ilościowe i jakościowe fitoplanktonu w Zbiorniku Goczałkowickim w latach 1992–2004.
Materiały Konferencji Naukowo-Technicznej z okazji 50-lecia zbiornika na Małej Wiśle w Goczałkowicach, Pszczyna.
Szulicka J., 1969: Mikrobiologiczny rozkład związków fosforowych w wodach powierzchniowych. Mat. XVI Zjazdu PTM, Lublin.
Tomiczek F., 1993: Mała Wisła i problemy Zbiornika Wodnego Goczałkowice, Mat. Symp. „Projekt Mała Wisła”, Bielsko Biała.
Wilk-Woźniak E., 1996: Kwitnąca woda. Aura 8/1996.
Woś A., 1999: Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Wróbel S., 1991: Eutrofizacja wód. [w:] Dynowska I., Maciejewski M., (red.): Dorzecze górnej Wisły, część II. PWN, Warszawa–
Kraków.
Wróbel S., Włodek J. M., 1991: Gospodarka stawowa w dorzeczu górnej Wisły. [w:] Dynowska I., Maciejewski M., (red.):
Dorzecze górnej Wisły, część II, PWN, Warszawa–Kraków.
Zaczyński E. (red.), 1958: Hydrobiologiczne badania zbiorników wodociągowych w roku 1957. II. Zbiornik w Goczałkowicach.
Biul. Kom. do spraw Górnośl. Okr. Przem., nr 19, PAN, Warszawa.
Zaćwilichowska K., 1965a: Benthos in the littoral of the Goczałkowice reservoir in 1958-1959. Acta Hydrobiol., 7.
Zaćwilichowska K., 1965b: Benthos in the littoral of the Goczałkowice reservoir in 1960. Acta Hydrobiol., 7.
Zaćwilichowska K., 1965c: Benthos in the profundal of the Goczałkowice reservoir in 1959-1960. Acta Hydrobiol., 7.
Zimoch I., Szostak A., Gawlik A., Czechowski M., 2004: Zakład Produkcji Wody Goczałkowice w aspekcie nowych wdrożeń
technologicznych, Mat. XVIII Krajowej, VI Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej „Zaopatrzenie w Wodę,
Jakość i Ochrona Wód”, Poznań.
Żurek R., H. Bucka, 2004: Horizontal distribution of phytoplankton and zooplankton from the littoral towards open water under
wind stress. Oceanological and Hydrobiological Studies, 33.
Zofia Dembowska
LIMNOLOGICAL CHARACTERISTICS OF THE GOCZAŁKOWICKI RESERVOIR
Summary
The Goczałkowicki Reservoir has been built in 1955, mainly as the water supply for The Upper Silesian Industrial Region, but also as the flood protection for the areas situated below the dam. The reservoir is situated in
Gmina Goczałkowice-Zdrój (Silesian Voivodship), covers the area of 3200 ha and its capacity is 166 mln m2. The
Upper Vistula River Valley, where the analysed area is situated, is one of the most interesting places for the birdwatchers in Poland. The vast fish pond complexes are the place of occupation of many species which are difficult
to observe in other parts of the country.
In the article the general characteristics of the reservoir area, its origin, morphometry (Tab. 1) and hydrological development (Tab. 2) are discussed, as well as the physical chemistry of the reservoir’s water. The particular
attention was paid to the sluices on the top of the dim (Photo. 1 and 2) and to the chemical pollution delivered to
the reservoir and its seasonal changes.
44
Tom 10
45-53
Agnieszka KŁOSOK-RZEPISZCZAK
Sosnowiec
GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI EKSTREMALNYCH
ZJAWISK HYDROMETEOROLOGICZNYCH
W DORZECZU KOSZARAWY
WPROWADZENIE
Większość stoków średniogórskiej części Beskidu Żywieckiego jest zalesiona. W ostatnich tysiącleciach przebieg procesów geomorfologicznych uwarunkowany był głównie czynnikami naturalnymi, m.in.: zdarzeniami hydrologiczno – meteorologicznymi, w znacznej części
związanymi z szeroko pojętymi oscylacjami klimatycznymi. Na stokach wylesionych lub
bardzo nachylonych, w warunkach intensywnych opadów atmosferycznych, co za tym idzie –
wysokich stanów wody w rzekach powstały osuwiska. Zachodziły one etapowo i są efektem złożonych, różnoczasowych ruchów materiału skalnego jak i zwietrzelinowego. Większość osuwisk współczesnych wykazuje ruchy potomne w obrębie starszych form. Szczególnie częste ruchy odnotowuje się w przypadku stoków podcinanych przez rzeki. Skala przekształceń sytemu stokowego w kontakcie z rzeką jest w głównej mierze wynikiem ekstremalnych opadów i wezbrań. W przypadku dojrzałych systemów stokowych reakcja ta jest
zwykle opóźniona, zaś zaburzeniu ulegają nieliczne fragmenty stoków. Natomiast systemy
korytowe stale dostosowują się do przepływów ekstremalnych (Starkel, 1996; Froehlich,
1998). W miejscach bezpośredniego kontaktu stoku i rzeki obserwuje się zasilanie koryta
rzecznego w materiał skalno-zwietrzelinowy. Źródłem grubofrakcyjnego materiału skalnego
są wtórne ruchy masowe oraz osady koluwialne. Tempo odprowadzania zwietrzeliny jest
różne i wiąże się z wzajemnym przenikaniem sił działających na stoku oraz w korycie rzecznym. Uruchomienie gruboklastycznej zwietrzeliny zazwyczaj jest związane z przejściem fali
wezbraniowej (Owczarek, 2005).
CEL I METODY BADAŃ
Celem pracy było określenie zmian w funkcjonowaniu systemu stokowo – dolinnego, dynamiki i intensywności ruchów masowych na osuwisku oraz erozji stoku w kontakcie
z rzeką Koszarawą. Określenie zmian ułatwia zapis biotyczny, a w szczególności analiza
dendrochronologiczna. Dane o sposobie i tempie erozji koryta zostały zapisane w drzewach
porastających zbocza doliny. Analizie dendrochronologicznej zostały poddane drzewa (47
prób) oraz korzenie różnych gatunków drzew (30 prób): dębów, buków, klonów, wierzb oraz
świerków. Zmiany występujące w anatomii korzeni po ich odsłonięciu pozwalają na okre-
45
Tom 10
45-53
ślenie czasu ich zranienia w wyniku erozji (Malik, Owczarek, 2005). Wybrano korzenie drzew
rosnące na podcinanych przez rzekę brzegach oraz brzegach redeponowanych w celu określenia skali zjawiska. W obrębie osuwiska wytypowano drzewa o najsilniej odkształconym
pniu. Drzewa te porastały osuwisko w miejscach najbardziej podatnych na działanie ruchów
osuwiskowych tj.: krawędzie wtórnych nisz osuwiskowych, rozpadliny, pakiety skalne i nabrzmienia. W oparciu o szczegółową analizę dendrochronologiczną drzew określono zależność pomiędzy aktywnością osuwiskową a zjawiskami hydrometeorologicznymi. Badaniom
poddane zostały rany w obrębie korzeni drzew oraz pojawiające się w zestawionych parach
prób nagłe zmiany szerokości przyrostów rocznych.
CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ
Beskid Żywiecki jest zwartym blokiem górskim należącym do jednostki geologicznej Zewnętrznych Karpat Fliszowych. Dolina Koszarawy stanowi granicę między zachodnią częścią Pasma Babiogórskiego i Pilszczańskiego (Beskid Żywiecki) a Pasmem Lasku
(Beskid Mały). Górskie Pasmo Lasku oraz zachodnia część Pasma Babiogórskiego są rozcięte przez liczne dopływy rzeki Koszarawy tworząc w dolinie obniżenie w kształcie trójkąta
zw. Kotlinę Jeleśni. Rzeka Koszarawa stanowi największy beskidzki dopływ Soły i należy
do dorzecza górnej Wisły. Źródła rzeki występują na zalesionych zboczach Jałowca na
wysokości 900 m n.p.m. (rys. 1).
W budowie geologicznej obszaru przeważają na przemian ułożone piaskowce magurskie, zlepieńce paleogeńskie, łupki zembrzyckie i pstre oraz margle górnokredowe tworzące flisz – naprzemianległe warstwy skał odpornych i słaboodpornych (Wójcik, 1997). Na powstanie osuwisk wpływ mają takie elementy tektoniczne jak: powierzchnie nieciągłości, typy
nasunięć, uskoki, spękania a także kąt zapadania warstw oraz nachylenie stoku osuwiskowego
Janikowej Grapy (do 70°). Rozwój osuwisk w strefie magurskiej kotliny Jeleśni jest związany z wykształceniem litologiczno – facjalnym płaszczowiny magurskiej i podmagurskiej
Najbardziej podatne na osuwanie są tu warstwy łupków zembrzyckich i pstrych, zwłaszcza
na kontakcie z piaskowcami magurskimi (Ziętara, 1968; Szczegółowa Mapa ..., 1976).
Dorzecze Koszarawy leży w umiarkowanym ciepłym i chłodnym piętrze klimatycznym. Pokrywa śnieżna na opisywanym terenie utrzymuje się do 150 dni, a długość tego okresu
i grubość warstwy śniegu zależy od wysokości nad poziomem morza. Sumy opadów atmosferycznych sięgają od 700 do 1300 mm na rok. Najwyższe wartości opadów notowane są
w czerwcu i lipcu; najniższe występują w styczniu, lutym i październiku. Najbardziej istotnymi hydrologicznymi zjawiskami ekstremalnymi w dorzeczu Koszarawy są opady ekstremalne:
nawalne i rozlewne. Opady nawalne osiągają natężenie przekraczające 1–3 mm/minutę. Suma
takich opadów w skali doby może osiągnąć do 300 mm. Efektem nawalnych opadów są lokalne wezbrania, które potęgują spływ powierzchniowy oraz szybsze podcinanie zboczy koryta.
Natomiast opady rozlewne posiadają natężenie 5–20 mm/h i maksymalnie osiągają stan 600
mm. Duże opady atmosferyczne oraz stosunkowo duży spadek koryta Koszarawy (22,2‰)
stwarzają dogodne warunki szybkiego i znacznego przepływu wody. Z kolei słabo przepuszczalne podłoże i małe zdolności retencyjne dorzecza, sprawiają, iż odpływ odbywa się w znacznym
stopniu powierzchniowo (Niedźwiedź, Obrębska-Starklowa, 1991; Owczarek, 2005).
46
Tom 10
45-53
Rys. 1. Położenie obszaru badań:
1 – rzeka, 2 – szczyt, 3 – rynny erozyjne, 4 – krawędź w obrębie zbocza, 5 – krawędź niszy osuwiskowej, 6 – zarys
zbocza doliny, 7 – zarys osuwisk, 8 – poziomice.
Fig. 1. Location of study area:
1 – river, 2 – top, 3 – erosion’s trough, 4 – head – scarp of slope, 5 – head – scarp of landslide, 6 – contour of river’s
slope, 7 – contour of landslides, 8 – contour line.
Powodzie w dorzeczu Koszarawy występują średnio, co 20 lat. W ciągu XIX stulecia
wystąpiło aż 8 dużych wezbrań. Największe z nich miały miejsce w latach 1838, 1883 i 1884.
W XX wieku groźne powodzie nawiedziły Żywiecczyznę w roku 1902, 1903, 1908, 1914,
1918, 1919, 1925, 1926, 1934. Spośród wymienionych wyżej powodzi miały miejsce 2 katastrofalne obejmujące dorzecze Górnej Wisły, tj. 1925 i 1934 rok. Powodzie z: maja 1940,
czerwca 1948 oraz maja 1950 i 1958 roku również należy zaliczyć do większych na terenie
dorzecza Soły. Na podstawie zapisów powodzie 1960 i 1970 przyczyniły się do powstania
wielu osuwisk. Powodzie wrześniowe roku 1991 i 1996 również doprowadziły do powstania zerw i osuwisk na zboczach potoków i większych dopływów w dorzeczu Koszarawy.
Powódź tysiąclecia lipca 1997 roku, była katastrofalna w skutkach zarówno dla całej południowo-zachodniej Polski, jak i Dorzecza Soły i Koszarawy. Ostatnia odnotowana powódź
na Koszarawie wystąpiła w roku 2001 (Malarz, 1997; Grodziski, Dwornicka, 2005 za Komoniecki 2005).
Holoceńskie ocieplenie klimatu przyczyniło się do sukcesji zbiorowisk leśnych, głównie bukowo-jodłowych. W wyniku wielowiekowej działalności człowieka skład gatunkowy
47
Tom 10
45-53
lasów uległ znacznej zmianie. Lasy bukowo-jodłowe zastąpiono świerkowymi. Prawdopodobnie zmiana ta przyczyniła się również do zwiększenia spływu powierzchniowego, a tym samym
wzrostu stanów wody w rzece. Ostatnie 1000-lecie fazy subatlantyckiej obfitowało w wahania stanów wody w rzece związane z oscylacją klimatyczną holocenu (Pawłowski, 1977).
WSPÓŁCZESNE PROCESY RZEŹBOTWÓRCZE
ZACHODZĄCE W DORZECZU KOSZARAWY
Koryta rzek odwadniających północny skłon Karpat wykazują duże zróżnicowanie
pod względem morfometrycznym i morfodynamicznym. Transformacja koryt rzecznych
oraz natężenie procesów fluwialnych zachodzi pod wpływem naprężeń ścinających związanych z wszystkimi odmianami erozji lub agradacji. Amplituda stanów ekstremalnych Koszarawy, jak również zmienność stanów charakterystycznych w czasie pozwala wnioskować o dynamice przepływu wody oraz o procesach kształtujących koryto rzeczne. Czynnikiem podstawowym świadczącym o zmienności przepływu Koszarawy jest występowanie
dwóch kulminacji hydrologicznych: wiosennych roztopów i letnich ulew. Deszcze rozlewne występujące w badanym dorzeczu wpływają na powstanie wysokich i szybko przesuwających się fal kulminacyjnych (Malarz, 1997; Froehlich, 1998; Owczarek, 2005). Według
W. Froehlich’a (1998) pogłębianie koryta Koszarawy jest spowodowane zmiennością przepływów oraz wzrostem pojemności i siły transportowej rzeki. Materiał skalny pochodzący
ze stoku jest bezpośrednio dostarczany do koryta rzecznego lub redeponowany w strefie podstokowej a następnie stopniowo wprowadzany do rzeki w wyniku działalności erozyjnej.
Efektem tego jest wzrost natężenia transportu ładunku dennego oraz sedymentacja pozakorytowa i nadbudowa form korytowych. Według P. Owczarka (2005) wielkie powodzie przyczyniają się do zmiany biegu koryta rzeki oraz powstania licznych zerw i wcięć erozyjnych.
A. Wójcik (1997) uważa, iż proces erozji odpowiedzialny jest za powstanie roztokowego
charakteru rzeki oraz tworzenia się u wylotu dolin stożków napływowych. Z obserwacji łożyska Koszarawy wynika, iż tylko energia fali powodziowej pozwala na uruchomienie frakcji
blokowej koluwiów. Zaś mniejsze wezbrania nie powodują znacznych zmian w korycie
rzecznym prowadząc tylko do modelowania łach i saltacji aluwiów (Klimek, 1979).
W dorzeczu Koszarawy najczęściej spotykamy osuwiska strukturalne zboczowe i stokowo-zboczowe. Stanowią one 20% powierzchni stoków. Stanowisko badawcze związane
jest z dostawą grubofrakcyjnego materiału koluwialnego pochodzącego wskutek podcięcia
prawego zbocza Janikowej Grapy w północnej części Jeleśni. Gruzowo-gliniasty materiał
koluwialny wraz z aluwiami jest redeponowany u podnóża stoku prowadząc do jego opancerzenia oraz zahamowania erozji bocznej.
WPŁYW RZEKI NA KSZTAŁTOWANIE STOKU
Geomorfologiczne zmiany zachodzące w korycie Koszarawy oraz na stoku zależą od
wielu zależnych od siebie elementów środowiska przyrodniczego. Do najważniejszych należą: litologia, tektonika, stosunki klimatyczno-hydrologiczne, pokrywa roślinna, paleogeogra-
48
Tom 10
45-53
fia oraz działalność człowieka w obrębie doliny rzecznej. W badanym fragmencie doliny Koszarawy to głównie uwarunkowania hydrometeorologiczne oraz ruchy masowe najsilniej
oddziałują na coroczne wahania wielkości przyrostów rocznych drzew oraz zranienia korzeni (rys. 2). Drzewa porastające stok Janikowej Grapy są relatywnie młode a ich wiek nie
przekracza 120 lat (fot. 1). W badanym okresie (1909–2007) wystąpiły dwa lata charakterystyczne chłodne tj.: 1983 i 2003 rok oraz 1936 – jako najcieplejszy rok w badanym okresie.
Lata z występowaniem dużej ilości wąskich i szerokich przyrostów skorelowano z istnieniem
dużych wezbrań w korycie Koszarawy, a zarazem dużych opadów w obrębie badanego stoku.
Pary badanych krzywych dendrochronologicznych od strony odstokowej i doskokowej wykazują kilka wyraźnych okresów anomalii przyrostowych. Są to okresy: 1944–1950, 1953–1959,
1961–1967, 1969–1975, 1980–1982 oraz lata po roku 1996. Widoczne rozbieżności oraz fazy stabilizacji świadczą o występujących ruchach masowych na stoku. Drzewa w wyniku
wysokich stanów wody były w bezpośrednim jej oddziaływaniu wykształcając wąskie przyrosty. Rozbieżności te są prawdopodobnie spowodowane erozją boczną rzeki, która przyczyniła się do ruchu zwietrzeliny w obrębie badanego stoku.
Fot. 1. Drzewa porastające szczytową partię stoku Janikowej Grapy (Fot. A. Kłosok-Rzepiszczak).
Photo. 1. Trees growned on the Janikowa Grapa’s to (Photo. A. Kłosok-Rzepiszczak).
Zachodnia część osuwiska charakteryzuje się ciągłym i powolnym ruchem osuwiskowym, zaś wschodnia obecnie jest w stanie stabilnym. O intensywnym i punktowym ruchu
świadczą duże dysproporcje pomiędzy przyrostami rocznymi występującymi w latach wezbraniowych oraz okresach międzywezbraniowych. Zauważono także dominację szerokości
słojów dostokowych nad odstokowymi. Układ ten może sugerować intensywne i długotrwałe
pełznięcie z lokalnymi ruchami o nieco gwałtowniejszym charakterze.
49
Tom 10
45-53
Rys. 2. Wyniki datowań dendrochronologicznych korzeni na tle epizodów wezbraniowych, które wystąpiły w Kotlinie
Jeleśni.
Fig. 2. Years of tree roots exposure and wound and main stages occured in the Koszarawa valley.
50
Tom 10
45-53
Drzewa porastające górne, szczytowe partie stoku także cechuje występowanie okresów anomalii przyrostowych. Jednakże biorąc pod uwagę odległość drzew od koryta rzecznego można stwierdzić, że prawdopodobną przyczyną ruchów masowych w obrębie drzew
były obfite opady atmosferyczne towarzyszące wysokim wezbraniom. Ważne jest także
stwierdzenie, iż brak obserwowanych zmian morfologicznych w obrębie pni drzew oraz
znaczna odległość od wtórnych osuwisk przyczynia się do dużej stabilizacji tego fragmentu
stoku (fot. 1). Krzywe przyrostowe drzew porastających niszę osuwiskową oraz będących
w bezpośrednim kontakcie z Koszarawą cechują się występowaniem wielu anomalii przyrostowych. Okresy rozbieżności korelują się z istnieniem wezbrań w dorzeczu Koszarawy
tj.: 1958–1961, 1970–1974, 1983–1988, 1996–2001.
Pozwala to wnioskować, iż wszystkie drzewa zareagowały zmianą przyrostów rocznych od strony dostokowej i odstokowej. W związku z tym, iż drzewa porastają zwarte pakiety koluwialne, kilkuletni okres „zwłoki” w reakcji na zjawisko ruchów masowych jest po
pierwsze związany z przepojeniem zwietrzeliny w wody opadowe, po drugie – z przemodelowaniem i stabilizowaniem się mas koluwialnych. Także lata o intensywnie zaznaczającym
się występowaniu drewna reakcyjnego korelują się z okresami występowania obfitych opadów oraz wysokich wezbrań w dolinie Koszarawy.
Drzewa rosnące wzdłuż koryta Koszarawy narażone są na uszkodzenia mechaniczne
wynikające z transportu materiału grubookruchowego oraz materiału organicznego (pni drzew)
niesionego podczas dużych wezbrań. Materiał grubookruchowy pochodzi głównie z osuwisk
i dostaje się do rzeki wskutek erozji bocznej. W okresie kilku następnych lat po zranieniu
drzewa przyrastają wolniej, czego dowodem są zredukowane przyrosty roczne oraz widoczne
zranienia (Malik, 2008). Odległość badanych korzeni drzew od rzeki jest na tyle mała, że
niewielka erozja brzegu może spowodować ich odsłonięcie. Zatem korzenie drzew wzdłuż
doliny Koszarawy rejestrują wszystkie epizody erozyjne. Analizując wyniki datowań korzeni
drzew zauważyć można, iż zranienia występowały w latach o najwyższych wezbraniach
(rys. 2). Są to lata: 1958, 1959, 1971, 1971, 1983, 1985, 1996, 1997, 2001. Badając brzegi
Koszarawy udowodniono, iż epizody erozyjne zachodzą w 90% na prawym brzegu. Na podstawie badań wywnioskowano, że lewy brzeg jest erodowany rzadko a zachodzi to tylko
w wyniku przerzucenia koryta podczas wysokich opadów.
PODSUMOWANIE
Zmiany w obrębie systemu stokowo-dolinnego Koszarawy w Jeleśni zachodzą głównie podczas wielkich wezbrań oraz w kilkuletnim okresie po ich zaistnieniu. Polegają przede
wszystkim na przekształceniach układu form korytowych oraz podcinaniu zboczy, co powoduje destabilizację stoku. Obecne koryto Koszarawy zostało ukształtowane w czasie „powodzi stulecia” w 1997 roku, kiedy przepływ wody przekroczył 54-krotnie średni przepływ
tej rzeki. Większość zerw oraz wtórnych małych osuwisk pochodzi właśnie z tego okresu.
Mniejsze wezbrania nie powodują znacznych przekształceń w korycie rzecznym.
Zranienia korzeni drzew rosnących wzdłuż doliny Koszarawy oraz anomalie przyrostowe drzew na stoku są także ściśle związane z występowaniem wezbrań. Korzenie drzew,
51
Tom 10
45-53
odsłaniane podczas każdego większego wezbrania, świadczą o dużej sile erozyjnej rzeki.
Erozja zboczy dolinnych występuje głównie na prawym brzegu Koszarawy, czego dowodem
są 42 zbadane zranienia powstałe tam w okresach wezbraniowych. Stok Janikowej Grapy
charakteryzuje się dużą stabilnością pokryw zwietrzelinowych. Istnieją drzewa o wyraźnych
okresach anomalii przyrostowych, rozdzielonych etapami stabilizacji podłoża. Wschodnia
część stoku wykazuje dużą stabilność pokryw zwietrzelinowych. Występują także obszary
w środkowej części stoku świadczące o powolnym pełźnięciu z większymi ruchami osuwiskowymi o lokalnym charakterze. Ruch zwietrzeliny w okolicy drzew porastających szczytowe partie stoku definitywnie związany jest z nawalnymi, bądź rozlewnymi opadami towarzyszącymi wezbraniom. Drzewa rosnące w bezpośrednim kontakcie z rzeką wyraźnie
reagują na podwyższone stany wody w korycie. Istnienie w obrębie stoku drzew o wyraźnie wykształconym drewnie reakcyjnym jest dowodem ruchów masowych na stoku Janikowej Grapy.
LITERATURA
FROEHLICH W., 1998: Transport rumowiska i erozja koryt potoków beskidzkich podczas powodzi w lipcu 1997 roku. [w:]
Powódź w dorzeczu górnej Wisły w lipcu 1997 roku. Wydawnictwo PAN, Kraków.
KLIMEK K., 1979: Geomorfologiczne zróżnicowania koryt karpackich dopływów Wisły. [w:] Folia Geographica Series Geographica-Physica, vol. XII. Warszawa.
KOMONIECKI A., 2005: Chronografia lub Dziejopis żywiecki. [w:] Grodziski S., Dwornicka I., (red.): Towarzystwo Miłośników
Ziemi Żywieckiej. Wydawca Urząd Miejski, Żywiec.
MALARZ R., 1997: Powodzie w dorzeczu Soły. [w:] Wiadomości Ziem Górskich, z. 6. Kraków.
MALIK I., 2008: Dendrochronologiczny zapis współczesnych procesów rzeźbotwórczych kształtujących stoki i doliny rzeczne
wybranych stref krajobrazowych Europy Środkowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
MALIK I., OWCZAREK P., 2005: Wykorzystanie odciętych korzeni drzew do określenia przebiegu erozji zboczy dolin i depozycji zwietrzelin w korytach rzek górskich (Sudety Wschodnie). [w:] Human Impact on Mid – Mountain Ecosystems, nr 1.
Sosnowiec.
NIEDŹWIEDŹ T., OBRĘBSKA-STARKLOWA B., 1991: Klimat. [w:] Dorzecze górnej Wisły, T. I. PWN, Warszawa-Kraków.
OWCZAREK P., 2005: Transformacja koryt rzecznych w warunkach dostawy grubofrakcyjnego materiału stokowego (na
przykładzie średniogórskich dopływów Odry i Wisły). Katedra Paleogeografii i Paleoekologii Czwartorzędu UŚ, Sosnowiec. (Maszynopis pracy doktorskiej).
PAWŁOWSKI B., 1977: Okręg Beskidy. [w:] Szafer W., Zarzycki K., (red.): Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa.
STARKEL L., 1996: Geomorphic role of extreme rainfalls in the Polish Carpathians. [w:] Studia Geomorphologica Carpatho –
Balcanica, vol. 30. Warszawa.
Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski. 1976. Arkusz Jeleśnia, skala 1:50 000. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
WÓJCIK A., 1997: Landslides in the Koszarawa drainage basin – structural and geomorfological coulrd (Western Carpathians,
Beskid Żywiecki Mts). [in:] Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, nr 376, Warszawa.
ZIĘTARA T., 1968: Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby Beskidów. [w:] Prace Geograficzne Instytutu
Geografii Polskiej Akademii Nauk, Nr 60, Warszawa.
Tom 10
45-53
Agnieszka Kłosok-Rzepiszczak
GEOMORPHOLOGICAL CONSEQUENCES OF HYDROMETEOROLOGICAL OF EVENTS
IN KOSZARAWA’S BED IN JELEŚNIA
Summary
In recent millennia sequence of geomorphologic process was mainly conditioned by natural factors, it is: hydrological and meteorological events Reasons of those high – water stages are usually rain – storms and rain – expensive.
Koszarawa’s bed in high – water stages conditions are still transforming. It accompany with strong bank erosion
rate, came into being there landslips and landslides as well as significant stability of slope Janikowa Grapa’s. This
rapport was to define changes in slope and river – bed system functioning, intensity of alluvial side erosion in contact
with the river and also with present mass movements correlation with the highest – water stages. Evidence of those
changes is dendrogeomorfological analysis of roots and woods with grow on landslides and on the side of Koszarawa’s
river – bed. The 47 woods’ cores and 30 roots being in direct and indirect with the river were they subjected to
dendrochronological analysis.
Affirmation of high – water stages are numerous secondary – landslides and slump side, blocks of rocks and
exposed roots and their scars which were probably caused by transportation of the river’s colluviums. Based on roots
dendrochronology analysis concluded the evidences of existence of 4 high – water stages which appeared from
1983. However woods’ core analysis with were collected from landslide show about 10 strong high – water stages
which appeared from 1909. Events of mass movements tie in also with the dates of high – water stages. Secondary
– landslides, within the older from, take places after periods during which extremal – water stages appeared.
Tom 10
54-64
Rafał MARTYNIEW
Sosnowiec
WPŁYW DROGI KRAJOWEJ S3
NA KOMPONENTY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
WOLIŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO
W ŚWIETLE RAPORTÓW OOŚ
WPROWADZENIE
Woliński Park Narodowy to najbardziej na północny-zachód położony park w Polsce. Utworzony w 1960 roku stał się 10 parkiem narodowym naszego kraju. Obejmuje obszary wyspy Wolin wchodzącej w skład Niziny Szczecińskiej (Kondracki, Lencewicz, 1959).
Biorąc pod uwagę klasyfikację fizycznogeograficzną obszaru Polski opracowaną przez J.
Kondrackiego (2001) Woliński Park Narodowy to część regionu Pobrzeża Południowobałtyckiego (313), w skład którego wchodzi makroregion Pobrzeża Szczecińskiego (313.2-3).
Makroregion ten dzieli się na 11 jednostek, wśród których występuje mezoregion wysp
Wolin i Uznam (313.21). Powierzchnia wyspy Wolin wynosi 265 km2 jednak cecha ta nie
wykluczyła wyróżnienia na jej obszarze 9 mikroregionów (rys. 1).
Rys.1. Mikroregiony wyspy Wolin (za: A. Marsz, 1966):
1 – Mierzeja Świny, 2 – Pasmo Wolińskie, 3 – Pagórki Lubińskie, 4 – Obniżenie Kodrąbskie, 5 – Pojezierze Wolińskie, 6 – Góry Mokrzyckie, 7 – Mierzeja Dźwiny, 8 – Równina Dargobądzka, 9 – Półwysep Rów.
Fig.1. Microregions of Wolin Island (after: A. Marsz, 1966):
1 – Swiny Tombolo, 2 – Wolinian Range, 3 – Lubinskie Hills, 4 – Kodrabskie Lowering, 5 – Wolinian Lakeland,
6 – Mokrzyckie Hills, 7 – Dzwiny Tombolo, 8 – Dargobadzka Plain, 9 – Row Peninsula.
54
Tom 10
54-64
CELE I METODY OPRACOWANIA
Celem niniejszego opracowania jest wykazanie złożonego oddziaływania działalności
transportowej na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego oraz jego wpływu na poszczególne komponenty środowiska przyrodniczego parku. Wpływ transportu został zanalizowany
przede wszystkim na podstawie raportów Oceny Oddziaływania na Środowisko, które dostarczyły ważnych informacji ilościowych dotyczących emisji szkodliwych związków na omawianym terenie. Uzupełnieniem raportów były także publikacje poruszające tematy wpływu transportu na środowisko oraz ochrony środowiska.
ZARYS FIZJOGRAFII OBSZARU
Teren Wolińskiego Parku Narodowego to obszar dawnych fałdowań kaledońskich,
oraz miejsce styku dwóch rożnych struktur geologicznych – synklinorium szczecińskiego
oraz antyklinorium pomorskiego. Obie te struktury przykrywają osady wieku jury i kredy
(Stupnicka, 2007). Działalność lodowca plejstoceńskiego ukształtowała obecny wygląd rzeźby podłoża Wolińskiego Parku Narodowego i jego okolic. Pozostałościami tej działalności
są osady: plejstoceńskie, neoplejstoceńskie, późnoglacjalne oraz holoceńskie. W skład tych
ostatnich wchodzą: osady morskie, osady rzeczno-morskie, nadmorskie osady eoliczne (Borówka, Ruszała, 1999).
Rzeźba Wolińskiego Parku Narodowego jest ważnym fragmentem rzeźby wyspy Wolin, a także całego Pomorza Zachodniego. Była ona tworzona w czasie kształtowania rzeźby
Polski Północnej. Formy rzeźby występujące na obszarze parku są skutkiem cyklu morfogenetycznego, który miał miejsce w plejstocenie i holocenie. Najważniejszym elementem rzeźby parku jest Pasmo Wolińskie zwane inaczej Wolińską Moreną Czołową z najwyższym
punktem wyspy Górą Grzywacz 115.4 m n.p.m. (Kostrzewski, 1994).
Charakter środowiska glebowego parku jest determinowany wpływem wielu czynników. Wśród nich wyróżnia się: występowanie klimatu bardzo mocno zbliżonego do atlantyckiego, bliskie położenie dużych zbiorników wodnych (Zalew Szczeciński, Zatoka Pomorska), urozmaicona rzeźbę terenu (ponad 100 metrowa deniwelacja), duże zróżnicowanie
szaty roślinnej (od zespołów bukowych do ubogich lasów nadmorskich), przemywany typ
stosunków wodnych oraz dominacje piasków luźnych w składzie granulometrycznym gleb
(Borowiec, 1994). Czynniki te w głównej mierze przełożyły się na środowisko glebowe parku
stanowiąc o niskim odczynie gleb nie przekraczającym 4,5 pH.
Na tle stosunków wodnych obszar Wolińskiego Parku Narodowego można podzielić
na dwie części, pierwsza (zachodnia) to obszar zasilania pozbawiony wód powierzchniowych,
natomiast druga (centralna i wschodnia) to obszar drenażu z gęstą siecią rowów i kanałów
odwadniających (Choiński, Wrzesiński, 1994). Formy występowania wód na obszarze parku
ograniczają się do kilku jezior oraz źródeł w pobliżu klifów (Choiński, Graf, 1986).
Obszar Wolina jako przybrzeżnej wyspy charakteryzuje się występowaniem cech typowych dla klimatu morskiego, który jest determinowany głównie położeniem nad Morzem
Bałtyckim, a także leżąc na drodze częstych wędrówek układów niżowych. Dodatkowo na
55
Tom 10
54-64
terenie wyspy klimat jest lokalnie modyfikowany przez lasy stanowiące 50% omawianego
obszaru (Młodzikowski, 1986).
Jedną z cech wyróżniających roślinność nadmorską jest występowanie tzw. gatunków
atlantyckich. Obszar nadmorski w czasie optimum klimatycznego w holocenie stał się głównym szlakiem rozprzestrzeniania tych roślin. Na obszarze Wolina wg A. Dylikowej (1973)
występuje ponad 25 gatunków roślin atlantyckich, przez co jest to jeden z nielicznych obszarów w Polsce z tak dużym nagromadzeniem tej specyficznej roślinności, jednak udział tej
roślinności maleje ku wschodowi. Do głównych gatunków drzew występujących na terenie
parku należą: buk (tworzy buczynę pomorską), dąb oraz bory sosnowe.
Fauna Wolińskiego Parku Narodowego charakteryzuje się bogactwem gatunków zwierząt, wśród ssaków wyróżnia się między innymi: foki, jelenie, dziki, lisy, łasice, wydry, wśród
ptaków: kosy, dzięcioły, sowy, orły (w tym bielika symbol parku), kormorany, myszołowy,
rybołowy, wśród gadów: padalce, zaskrońce i gniewosze, wśród płazów: traszki, ropuchy
i kumaki, natomiast wśród ryb: szczupaki, karasie, liny, płocie, a także leszcze.
TRANSPORT A ŚRODOWISKO
Jednym z wielu zagrożeń dla środowiska przyrodniczego Wolińskiego parku Narodowego jest transport. Działalność ta ma miejsce w środowisku przyrodniczym, korzysta z niego, a także wpływa na nie. Są to jednak relacje, w których więcej jest oddziaływań negatywnych niż pozytywnych. Negatywny wpływ transportu często skutkuje powstaniem konfliktów, które prowadzą do sukcesywnej degradacji walorów środowiskowych, zakłócając tzw.
„równowagę naturalną”. Oddziaływania negatywne transportu zaznaczają się w większym
lub mniejszym stopniu we wszystkich komponentach środowiska: ukształtowaniu powierzchni ziemi, strukturze geologicznej, atmosferze, glebie, roślinności oraz w świecie zwierzęcym
(rys. 2). Zagrożeniu ulega także przestrzeń geograficzna, która podlega zagospodarowaniu
transportowemu. Rozwój tej działalności należy obecnie do najważniejszych problemów
związanych z działalnością transportowa w Polsce. Należy także zaznaczyć, że transport
świadcząc usługi na rzecz poszczególnych działów gospodarki narodowej, również wpływa
pośrednio na niekorzystne zmiany w środowisku przyrodniczym (Mazur, 1998).
Rys. 2. Oddziaływanie transportu na środowisko (za: R. Kręgielewski, 1979).
Fig. 2. Transport influenece to the environment (after: R. Kregielewski, 1979).
56
Tom 10
54-64
Obecnie oddziaływanie transportu w środowisku przyrodniczym jest coraz bardziej widoczne, na co wpływ ma między innymi systematyczny wzrost liczby samochodów (rys. 3).
To niebezpieczeństwo jest dodatkowo powiększone z racji wspólnych zależności pomiędzy
czynnikami środowiska tak biotycznymi jak i abiotycznymi, także zmiana jednego z nich
ma wpływ na zmianę pozostałych (Mazur, 1998).
Rys. 3. Wzrost liczby samochodów w latach 1990-2007 (źródło: Mały rocznik ..., 2008).
1 – samochody osobowe, 2 – autobusy, 3 – samochody ciężarowe, 4 – motocykle.
Fig. 3. Vehicles increase in years 1990-2007 (source: Small Statistic ..., 2008).
1 – passenger cars, 2 – buses, 3 – lorries, 4 – motocycles.
WPŁYW TRANSPORTU NA KOMPONENTY ŚRODOWISKA PARKU
Droga krajowa S3 to część międzynarodowego szlaku E65 łączącego w granicach
Polski – Świnoujście i Lubawkę. Przecina ona Woliński Park Narodowy na długości 8,075 km,
stanowiąc tym samym ważne źródło degradacji oraz emisji zanieczyszczeń.
Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju przedstawił założenia eksploatacyjne drogi S3
na trasie Międzyzdroje – Dargobądz wraz z prognozą natężenia ruchu do roku 2010 (rys. 4).
Emisja spalin na odcinku drogi biegnącej przez park została określona na podstawie
ilości i rodzaju spalanego paliwa w poszczególnych typach pojazdów (tab. 1), a uzyskane
wartości wyrażone są w dm3 paliwa spalanych na opisywanym odcinku drogi S3.
W oparciu o funkcje logarytmiczne takich jak natężenie ruchu, prędkość pojazdów,
dyspersje zanieczyszczeń obliczono emisje zanieczyszczeń na tym odcinku drogi na rok 1996
oraz na rok 2005 (tab. 2 i 3). Obliczenia uwzględniały wzrost liczby samochodów a także
modernizacje tego odcinka drogi.
57
Tom 10
54-64
Rys. 4. Zmiana średniego natężenia ruchu na odcinku drogi S3 w granicach WPN (na podstawie raportu OOŚ z 1998
oraz wyliczeń EBOiR):
1 – samochody osobowe i motocykle, 2 – dostawcze, 3 – ciężarowe i autobusy, 4 – ogółem
Fig. 4. The change of averange road-traffic intensity on part of the road in Wolinian National Park boarders (after:
Envirnoment Report, 1998):
1 – passenger cars and motocycles, 2 – pickups, 3 – lorries and buses, 4 – total.
Tab. 1. Ilość spalanego paliwa według samochodów na odcinku drogi S3 (wg: raportu OOŚ, 1998).
Table 1. Fuel combustion by types of vehicles on the part of the road S3 (after: Envirnoment Report, 1998).
Rodzaj paliwa
Benzyna
ON
Osobowe
0,295
0,325
Dostawcze
0,525
0,578
Ciężarowe
–
1,352
Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że użytkowanie drogi S3, będzie
powodować przekroczenia dopuszczalnych norm na terenach Wolińskiego Parku Narodowego. Szczególnie niebezpieczna będzie emisja NO2, który będzie oddziaływał na głębokość około 100 metrów w głąb lasu. Niekorzystne warunki rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń będą natomiast występować podczas nocy, dni zamglonych oraz w pełni zachmurzenia.
Raport z roku 2004 dotyczący budowy węzła drogowego Międzyzdroje określa zagrożenie dla środowiska glebowego parku przez: emisje zanieczyszczeń z poruszających
się pojazdów (głównie związki ołowiu) oraz sytuacje awaryjne (wydzielanie się substancji
ropopochodnych do otoczenia), natomiast ogólne zagrożenie ołowiem występuje w odległości do 20 metrów od osi drogi przy średniodobowym natężeniu ruchu od 7000 do 8000
pojazdów.
58
Tom 10
54-64
Tab. 2. Emisja zanieczyszczeń na odcinku drogi S3 w roku 1996 (wg: raportu OOŚ, 1998).
Table 2. Pollution emission on the part of the road S3 in year 1996 (after: Envirnoment Report, 1998).
Parametr
SO2
NO2
CO
RH
ArH
Pył zawieszony
związki Pb
Emax (g/s)
0,030
0,380
1,300
0,175
0,075
0,013
0,001
Es (kg/h)
0,082
1,080
3,630
0,490
0,212
0,037
0,002
Er (Mg/rok)
0,720
9,500
31,80
4,300
1,860
0,325
0,020
Tab. 3. Emisja zanieczyszczeń na odcinku drogi S3 w roku 2005 (wg: raportu OOŚ, 1998).
Table 3. Pollution emission on the part of the road S3 in year 2005 (after: Envirnoment Report, 1998).
Rok 2005
SO2
NO2
CO
RH
ArH
Pył zawieszony
związki Pb
Emax (g/s)
0,046
0,620
2,055
0,280
0,130
0,023
0,001
Es (kg/h)
0,200
2,600
8,650
1,180
0,520
0,100
0,001
Er (Mg/rok)
1,750
22,800
75,800
10,340
4,555
0,880
0,009
Dla hydrosfery okolic drogi S3 biegnącej przez park zagrożenia stanowią przede
wszystkim: produkty ścierania opon i nawierzchni, sedymentacja zanieczyszczeń, transportowane materiały sypkie i płynne, a także wymywane przez wodę substancje zalegające na
drodze (zawiesiny, metale ciężkie, chlorki i siarczany). Raport przedstawia fakt, że wielkość
stężeń niektórych zanieczyszczeń w spływach będzie wyższa od ich dopuszczalnych wskaźników. Jednakże w miarę eksploatacji drogi S3 będzie następował wzrost ładunku zanieczyszczeń o około 30%, co będzie wiązało się ze wzrostem natężenia ruchu – czynnik niezależny (tab. 4 i 5).
Tab. 4. Ilość ładunków zanieczyszczeń w wodach opadowych drogi S3 z prognozą na rok 2010 (wg: raportu OOŚ, 1998).
Table. 4. Amount of pollution load in precipitapion waters on the part of the road S3 in year 1996 with prognosis to
the year 2010 (after Envirnoment Report, 1998).
Wskaźnik zanieczyszczeń
Zawiesina ogólna
ChZT
BZT5
Ekstrakt eterowy
Azot ogólny
Benzo(α)piren
ArH
Pb
Rok 1996 g/s
2,6
3,12
0,63
0,2
0,08
0,000004
0,00005
0,002
Rok 2010 g/s
3,3
4,1
0,8
0,3
0,1
0,00005
0,00005
–
Rok 1996 kg/rok
2,32
2,8
570
184
773
0,004
0,03
1,5
Rok 2010 kg/rok
2,96
3,66
744
243
90
0,005
0,046
–
59
Tom 10
54-64
Tab. 5. Stężenie zanieczyszczeń w ściekach opadowych terenu drogi S3 (wg: raportu OOŚ, 1998).
Table. 5. Concentration of pollutions in rainfall sewage on the road S3 ground (after: Envirnoment Report, 1998).
Wskaźnik zanieczyszczeń
Zawiesina ogólna
ChZT
BZT5
Ekstrakt eterowy
Azot ogólny
Benzo(α)piren
ArH
Pb
Jednostka
mg/dm3
mgO2/dm3
mgO2/dm3
mg/dm3
mgN/dm3
mg/dm3
mg/dm3
mg/dm3
Rok 1996
240
290
59
19
7,2
0,0004
0,003
0,015
Rok 2010
195
241
49
16
5,9
0,0003
0,003
–
Dopuszczalne wartości
50
150
30
50
30
0,002
0,015
0,5
Warunki hydrogeologiczne Wolińskiego parku Narodowego stwarzają możliwości
pionowej migracji na całym obszarze drogi S3. Na odcinku wysoczyzny morenowej, może
dojść do wystąpienia zjawiska migracji poziomej z kierunku poziomu wodonośnego. Rejon
torfowiska w pobliżu drogi S3 w okresie długotrwałych opadów atmosferycznych będzie
powodował podniesienie strefy saturacji i zmniejszenie strefy aeracji. Zjawisko to będzie
sprzyjało gromadzeniu się substancji ropopochodnych w lokalnych przewarstwieniach.
Brak zabezpieczeń środowiska gruntowo-wodnego na obszarze torfowisk przed spływami powierzchniowymi z drogi S3, może powodować utrzymanie się na pograniczu strefy
aeracji i saturacji lokalnych zawieszeń substancji ropopochodnych. Będzie to oddziaływać
negatywnie na wegetacje roślin, utrudniając natlenienie lub ograniczając strefę aeracji, powodując wzrost strefy saturacji. W tym wypadku nie istnieje jednak zagrożenie migracjami,
te zanieczyszczenia będą miały charakter lokalny.
Przecięcie kompleksu leśnego serią dróg (tak jak w przypadku WPN) powoduje oprócz
niszczenia roślin – odsłonięcie drzewostanu na działanie wiatru, zakłócenie stosunków wodnych, zmniejszenie wilgotności przyległego do drogi obszaru, zwiększenie nasłonecznienia
(zjawisko niekorzystne dla roślin cieniolubnych), a także przerwanie powiązań ekologicznych.
Z kolei toksyczne składniki spalin oraz pyły i sadze wywołują zaburzenia w naturalnych
procesach fizjologicznych roślin, wpływ ten prowadzi do zachwiania rozwoju, a także zamierania drzew, krzewów i innych roślin (Mazur, 1998).
Transport niestety nie pozostaje obojętny także dla fauny leśnej. Kompleksy leśne
(fot. 1) a zwłaszcza parki narodowe przecinane siecią dróg kołowych i linii kolejowych nie
są dobrym miejscem do bytowania zwierząt (utrudnianie poruszania się, śmierć i ograniczenie
ich liczebności). Transport niesie dla zwierząt dwojakie zagrożenia: bezpośrednie i pośrednie.
Bezpośrednie jest spowodowane zabijaniem zwierząt przez pojazdy samochodowe i pociągi,
następnie ich potrącenia związane z hałasem (duży ruch, roboty drogowe) oraz w wyniku
skażenia powietrza. Warto dodać, że nagłe wystąpienie hałasu przeraża zwierzęta i wywołuje u nich gwałtowne odruchy. Pośrednio zwierzęta są zagrożone przez spożywanie skażonych spalinami roślin. Powoduje to, że zwierzęta są niespokojne i tracą apetyt, prowadzi
to do przenoszenia się do innego siedliska lub pozostawania w siedlisku niekorzystnym
(Mazur, 1998). Jak dodaje B. Suchecki (2006) w wyniku wybudowania drogi zanika migracja zwierząt, zmniejsza się możliwość doskonalenia i wymiany materiału genetycznego,
a izolowane ekosystemy stają się słabsze i bardziej narażone na degradację.
60
Tom 10
54-64
Fot. 1. Droga S3 w pobliżu Międzyzdrojów (fot. R. Martyniew).
Photo 1. Road S3 nearby Miedzyzdroje (photo R. Martyniew).
Raport OOŚ dotyczący fragmentu drogi S3 określił kryteria uciążliwości hałasu na
tym odcinku. Teren przebiegający przez Woliński Park Narodowy zalicza się do obszarów
o szczególnych warunkach dotyczących poziomu hałasu. Poziom ten nie powinien przekraczać tam: w porze dziennej (6-22) – 50dB, natomiast w porze nocnej (22-6) – 40dB. Teren
położony poza terenem parku posiada mniejsze ograniczenia: pora dzienna – 55dB, pora
nocna – 45dB.
Na podstawie pomiarów hałasu w ramach tworzenia raportu OOŚ stwierdzono, że
w okresie eksploatacji poziom dźwięku emitowanego przez pojazdy będzie wahał się od 75
do 95dB. Pojazdy jednośladowe – od 79 do 87 dB, samochody osobowe – od 75 do 84 dB,
samochody ciężarowe – od 83 do 93 dB i autobusy – od 85 do 92 dB. W porze dziennej poziom hałasu wyniesie 72 dB, a zasięg możliwości od 120 do 150 metrów, natomiast w porze
nocnej 70dB, a zasięg od 260 do 290 metrów. Wykonano także pomiary hałasu w funkcji
odległości od drogi (rys. 5).
Poprawienie stanu nawierzchni, nie wpłynie znacząco na poprawę klimatu akustycznego. Wzrost emisji hałasu będzie spowodowany wzrostem natężenia ruchu i prędkości przemieszczania pojazdów mechanicznych. Jednak należy wziąć pod uwagę wyciszanie pojazdów z racji coraz lepszych i nowocześniejszych rozwiązań technicznych. Może to w przyszłości rozwiązać problem przekroczeń poziomu hałasu na terenie drogi w WPN.
Raport z 2004 roku dotyczący projektowanego węzła Międzyzdroje określa średnie
natężenie ruchu na tym odcinku na 5 600 pojazdów na dobę przy 13% udziale samochodów
ciężarowych. Poziom hałasu od 68 do 73 dB, jednak w godzinach nocnych od 22 do 6 następuje spadek natężenia ruchu, jednak wzrost prędkości pojazdów nieznacznie zmienia poziom
hałasu od 3 do 5 dB, tym samym mają miejsca przekroczenia norm i większa uciążliwość.
Tabela nr 6 skonstruowana na podstawie raportu OOŚ przedstawia podstawowe dane dotyczące hałasu na tym odcinku w roku 2005 i prognozę na rok 2020.
61
Tom 10
54-64
Rys. 5. Zmiana poziomu hałasu w funkcji odległości od drogi (opracowanie własne wg: Raport OOŚ z 1998 roku).
1 – samochody osobowe, 2 – samochody ciężarowe, 3 – dopuszczalny poziom hałasu w dzień, 4 – dopuszczalny
poziom hałasu w nocy.
Fig. 5. The change of the noise level according to distance to the road (my own study by: Envirnoment Report, 1998).
1 – passenger cars, 2 – lorries, 3 – admissible level of noise at day, 4 – admissible level of noise in the night.
Tab. 6. Natężenie ruchu, poziom hałasu i jego oddziaływanie w roku 2005 z prognozą na rok 2020 (wg: Raport
OOŚ, 2004).
Table 6. Road-traffic intensity, level of noise and its innfluenece in year 2005 and prognosis to the year 2020
(after: Envirnoment Report, 2004).
Charakterystyka
Średnie natężenie ruchu
Poziom hałasu w dzień
Poziom hałasu w nocy
Oddziaływanie hałasu
Rok 2005
6500
73dB
68-69dB
80m
Rok 2020
11000
74-76dB
69-71dB
100m
WNIOSKI
•
Obszar Wolińskiego Parku Narodowego podlega negatywnemu wpływowi człowieka,
który zaznacza się w złożonym oddziaływaniu licznych źródeł degradacji.
• Komunikacja to czynnik w poważnym stopniu wpływający na środowisko parku z racji
przecięcia jego obszaru przez drogi oraz linie kolejową. Działalność ta ma negatywny
wpływ głównie na tereny wewnątrz parku w postaci zanieczyszczeń i hałasu.
• Negatywne oddziaływanie na park ma głównie charakter liniowy w postaci tras komunikacyjnych.
• Zanieczyszczenia emitowane na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego oddziałują na
wszystkie komponenty środowiska, jednak nie na wszystkie w jednakowy sposób, można
tutaj wyróżnić komponenty bardziej i mniej zagrożone.
62
Tom 10
54-64
•
Największe zagrożenie dla parku stwarza transport wpływając w złożony sposób na wszystkie komponenty środowiska. Jego największe oddziaływanie zaznacza się poprzez degradację powietrza oraz wód, a także poprzez emisję hałasu. Wpływ negatywnych czynników
jest na tyle duży, że stwarza poważne zagrożenie dla obszaru parku.
• W najbliższym czasie dyrekcja Wolińskiego Parku Narodowego będzie miała do rozwiązania wiele ważnych problemów. Budowa gazoportu w Świnoujściu wpłynie na wzmożony ruch pojazdów na drodze S3, a to z kolei przełoży się na wzrost emisji zanieczyszczeń oraz poziomu hałasu. Wzrost natężenia ruchu będzie tym bardziej odczuwalny z racji
istnienia tylko jednego pasa drogi.
• Woliński Park Narodowy to z jednej strony unikalne piękno, jednak z drugiej miejsce
widocznej ingerencji człowieka. Ochrona tego obszaru to rzecz nie prosta, wymagająca
szczegółowych analiz i możliwie szybkiego oraz skutecznego działania. Należy mieć nadzieję, że miejsce to jeszcze przez wiele lat będzie mogło służyć turystom, a także że wciąż
będą działać na jego terenie ludzie, których pasja przyrodnicza i działalność na rzecz
ochrony przyrody oraz środowiska pozwoli zachować to miejsce w formie jak najmniej
naruszonej.
LITERATURA
BOROWIEC S., 1994: Wyniki i perspektywy badań gleboznawczych na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego. [w:] Kostrzewski A., (red): Stan i perspektywy badań naukowych na obszarze WPN. Prace Dyrekcji Parku Narodowego, T.1, seria
Klify. Wydawnictwo Wolińskiego Parku Narodowego, Międzyzdroje. s. 25-31.
BORÓWKA R, RUSZAŁA M., 1999: Budowa geologiczna Wyspy Wolin. [w:] Borówka R., (red): Problemy geologii, hydrogeologii
i ochrony środowiska Pomorza zachodniego. Prace Polskiego Towarzystwa Geologicznego. LXX Zjazd Naukowy PTG.
Wydawnictwo Geologiczne, Szczecin. s. 31-41.
CHOIŃSKI A., GRAF R., 1986: Wody powierzchniowe i warunki hydrogeologiczne Wolińskiego Parku Narodowego i jego otoczenia.
[w:] Kostrzewski A., (red): Woliński Park Narodowy Monografia geograficzna. Prace Studenckiego Koła Naukowego
Geografów UAM, Poznań. s. 32-39.
CHOIŃSKI A, WRZESIŃSKI D., 1994: Stan i perspektywy badań hydrograficznych w Wolińskim Parku Narodowym. [w:] Kostrzewski K., (red): Stan i perspektywy badań naukowych na obszarze WPN. Prace Dyrekcji Parku Narodowego, T.1, seria Klify.
Wydawnictwo Wolińskiego Parku Narodowego, Międzyzdroje. s. 53-60
DYLIKOWA A., 1973: Geografia Polski. Krainy geograficzne. PZWS, Warszawa.
KONDRACKI J., 2001: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
KONDRACKI J., LENCEWICZ S., 1959: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.
KOSTRZEWSKI A., 1994: Aktualny stan badań geomorfologicznych na terenie Wolińskiego Parku Narodowego. [w:] Kostrzewski A., (red): Stan i perspektywy badań naukowych na obszarze WPN. Prace Dyrekcji Parku Narodowego, T.1, seria
Klify. Wydawnictwo Wolińskiego Parku Narodowego, Międzyzdroje. s. 15-21.
KREGIELEWSKI R., 1979: Wpływ transportu na środowisko. WKiŁ, Warszawa. 27 s.
Mały rocznik statystyczny Polski, 2008. GUS, Warszawa.
MARSZ A., 1966: Próba regionalizacji fizyczno-geograficznej wyspy Wolin. Badania fizjograficzne nad Polską Zachodnią. t. 17.
MAZUR E., 1998: Transport, a środowisko przyrodnicze Polski. Wydawnictwo US, Szczecin.
MŁODZIKOWSKI Z., 1986: Klimat Wolińskiego Parku Narodowego [w:] Kostrzewski A., (red): Woliński Park Narodowy. Monografia
geograficzna. Prace Studenckiego Koła Naukowego Geografów UAM, Poznań. s. 23-31.
Raport OOŚ przebudowy drogi S3 na odcinku Wolińskiego Parku Narodowego.1998. Szczecin.
Raport OOŚ modernizacji węzła drogowego Międzyzdroje. 2004. Szczecin.
STUPNICKA E., 2007: Geologia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
SUCHECKI B., 2006: Wpływ transportu drogowego na środowisko i zdrowie człowieka. Wydawnictwo Stowarzyszenia „Zielone
Mazowsze”, Warszawa.
63
Tom 10
54-64
Rafał Martyniew
THE S3 MOTORWAY AND ITS IMPACT ON THE NATURAL ENVIRNOMENT
OF THE WOLINSKI NATIONAL PARK
Summary
Wolinski National Park is one of the most interesting parks and places in Poland. It was establishes
in year 1960 and it is the part of Wolin Island, which is situated in the north-west of Poland. Diversity of
fauna and flora is the main priority of the park, nevertheless there are many sources of negative influence. The main and probably the most dangerous is transport, because of its impact to every element of
the environment. When we change one of them it has its influence to the others. Vehicles which are
passing park area emit many harmful chemical compounds to the environment. One of them is nitrogen
dioxide, which has its impact for 100 meters anabasis park forest. Moreover the worst influence to soils
has lead (Pb), which can be desposited even 20 meters from the road axle. Pollutants mixed with water,
especially from precipitation can be the most dangerous for the park environment. This situation create
many outpasses with chemical compounds. Noise level is also a big problem to the park, mostly because of increasing intensity of road-traffic.
Wolinski National Park is an unique place in Poland, but on the other hand it is also a place with
lots of sources of degradation. We have to hope that the level of human influence on this area will be
controlled and that its beauty will be saved.
Tom 10
65-70
Łukasz NIEWIADOMSKI
Sosnowiec
BATYMETRIA WYBRANEGO STARORZECZA
W DOLINIE GÓRNEJ WISŁY
WSTĘP
W roku hydrologicznym 2008 prowadzono badania nad morfometrią starorzeczy na
przykładzie wybranego jeziora Doliny Górnej Wisły. Jeziora nie posiadają własnej nazwy,
jednak opisywane są mianem wiślisk. Wybrane starorzecze zlokalizowane jest na obszarze
zawala we wsi Babice (rys. 1). Jezioro jest fragmentem większego zbiornika, który w sposób antropogeniczny został podzielony na mniejsze obiekty.
Rys. 1. Wybrane starorzecze Doliny Górnej Wisły (źródło: opracowanie własne):
1 – rzeka, 2 – wał przeciwpowodziowy, 3 – droga wojewódzka, 4 – starorzecze, 5 – droga gruntowa, 6 – linia kolejowa,
7 – wybrane starorzecze.
Fig. 1. Selected old river bed of the Upper Vistula River Valley (source: made by author):
1 – River, 2 – shaft flood, 3 – provincial road, 4 – old river bed, 5 – way of land, 6 – a railway line, 7 – selected old river bed.
65
Tom 10
65-70
METODY BADAŃ I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE
By móc prawidłowo określić batymetrię starorzeczy niezbędne są szczegółowe pomiary batymetryczne. Podstawowym źródłem danych były badania terenowe oraz kameralne.
Badania terenowe przeprowadzono 27 grudnia 2008 r., a polegały one na wykonaniu
pomiarów batymetrycznych, następnie w oparciu, o które sporządzono plan batymetryczny
jeziora. Przed przystąpieniem do prac terenowych wyznaczono w sposób kartograficzny
główną oś jeziora, na podstawie mapy. Następnie w czasie zlodzenia starorzecza wykonano
odwierty w tafli lodu w odległości co 1 metr wzdłuż wspomnianej osi głównej jeziora i zmierzono głębokość. Dalsze prace polegała na triangulacji i wyznaczeniu izobat dla opisywanego
zbiornika. Badania kameralne opierały się głównie na interpretacji map hydrogeologicznych
oraz sozologicznych oraz sporządzeniu rycin.
CHARAKTERYSTYKA STARORZECZY
Starorzecze określane jako jezioro przyrzeczne lub paleomeander jest jeziorem zlokalizowanym w dnie doliny rzeki meandrującej (rys. 2). Powstanie jeziora jest związane z
przecięciem szyi meandra. Starorzecza mają zazwyczaj sierpowaty kształt i ulegają szybkiemu zamulaniu podczas wezbrań, co powoduje ich sukcesywne zarastanie (BajkiewiczGrabowska, Mikulski, 1993; Migoń i in., 1997/98). Starorzecze jest odcięte od rzeki (dawnego koryta) wałem usypiskowym o genezie napływowej (Borucka, 1987). Jeziora tego
typu powstają głównie w okresach wezbrań, kiedy wody płynące głównym łożyskiem rzeki
przerywają zwężoną szyje meandra (Pietkiewicz, Żmuda, 1973).
W kształtowaniu starorzeczy ważną rolę odgrywają procesy związane z erozją rzeczną.
Erozja boczna zwykle prowadzi do formowania się koryt krętych lub meandrujących, charakterystycznych dla obszarów uformowanych na początku holocenu. Tempo erozji bocznej
różnicuje się znacząco w zależności od warunków litologicznych i hydrologicznych. Najintensywniejsze przekształcenie się koryta rzeki obserwuje się podczas wezbrań wiosennych
oraz zimowych związanych z roztopami dużej grubości pokrywy śnieżnej na obszarze zlewni,
w mniejszym stopniu podczas wezbrań półrocza letniego (Starkel i in., 2008). Największe
tępo zmian brzegowych występuje w obrębie zakoli, które cechuje duża krzywizna koryta.
Dominującą rolę w transporcie fluwialnym odgrywają duże przepływy wody, które
powodują depozycje materiałów rzecznych. Depozycja wpływa na kształt i charakter morfologiczny równiny zalewowej. Cechy procesów akumulacji związane są z lokalnymi warunkami morfologicznymi (kształtem koryta i typem osadów) oraz uwarunkowaniami hydrometeorologicznymi, jak również z działalnością człowieka (Zwoliński, Zwolińska, 1995).
W dolinie Wisły istnieje szereg zbiorników powstałych w wyniku sztucznego odcięcia
łuków meandrowych. Tego typu zbiorniki nie są stricte starorzeczami w podstawowym znaczeniu podawanych wyżej definicji. W wyniku regulacji dochodzi do odcięcia całych fragmentów koryta oraz pojedynczych meandrów, ale nie zawsze w miejscach ich szyi. Przecięcie
wynikłe z regulacji nie nastąpiło by w sposób naturalny nawet przy wystąpieniu ekstremalnych powodzi. Potoczne starorzecza należało by w takim przypadku określić mianem zbiorników noszących cechy paleomeandrów (Molenda, 2004).
66
Tom 10
65-70
Rys. 2. Przykładowy model geomorfologiczny starorzecza w Dolinie Górnej Wisły (źródło: opracowanie własne).
Fig. 2. Exemplary model of geomorphological oxbow lakes in the Valley of the Upper Vistula (source: made by author).
Problematyka związana z batymetrią jezior o charakterze potamicznym jest bardzo
obszerna. Obserwowane są liczne procesy związane z przekształcaniem jezior w sposób
naturalny i antropogeniczny. Do głównych elementów, które maja wpływ na kształt misy
jeziornej można zaliczyć:
a) Czynniki naturalne:
• osuwiska materiału zgromadzonego na stokach jeziora;
• wypłycanie jezior wynikające z akumulacji biomasy;
• wypłycanie jezior spowodowane akumulacją osadów rzecznych;
• naturalny proces sukcesji polegający na zarastaniu jezior
b) Czynniki antropogeniczne:
• składowanie odpadów lub zasypywanie zbiorników;
• eutrofizacja i szybkie zarastanie w wyniku podniesienia zawartości nutrietów w wodzie;
• zmniejszanie powierzchni jezior poprzez ich podział w wyniku budowy obiektów takich jak drogi czy wały przeciwpowodziowe;
• osuszanie jezior
67
Tom 10
65-70
BATYMETRIA STARORZECZA WE WSI BABICE
Parametry określające misę jeziorną w porównaniu do parametrów określających
powierzchnię jeziora są znacznie trudniejsze do obliczenia. Dla określenia takich wartości
jak głębokość, objętość, wskaźnik trwałości zbiornika czy odsłonięcie, niezbędnym jest plan
batymetryczny. Nie dla każdego jeziora zostały utworzone tego typu plany. W przypadku badanych starorzeczy owe plany batymetryczne nie istnieją. Starorzecza jako jeziora o genezie
potamicznej cechują się podobnymi cechami morfometrycznymi. Plan batymetryczny starorzecza we wsi Babice obrazuje nie tylko przemiany antropogeniczne lecz także nawiązuje
do potamicznego charakteru zbiornika (rys. 3).
Rys. 3. Plan batymetryczny jeziora we wsi Babice koło Oświęcimia (źródło: opracowanie własne).
Fig. 3. The shape of the reservoir basin lake in the village Babice near Oświęcim (source: made by author).
Ważnymi elementami są parametry misy jeziornej oparte na planie batymetrycznym
jeziora (tab. 1). Do najbardziej istotnych parametrów można zaliczyć: głębokość maksymalną
(H max), głębokość średnią (H śr), objętość misy jeziornej (V), wskaźnik głębokościowy
(Wg), długość i szerokość zbiornika.
Tab. 1. Parametry misy jeziornej starorzecza we wsi Babice koło Oświęcimia (źródło: opracowanie własne).
Table 1. Parameters bowl oxbow lake in the village Babice near Oświęcim (source: made by author).
Parametr
Głębokość maksymalna (H max)
Głębokość średnia (H śr.)
Objętość (V)
Wskaźnik głębokościowy (Wg)
Długość
Szerokość
68
Wartość liczbowa
3,2
0,74
2699,2
0,23
220
21
Jednostka
[m]
[m]
[m3]
–
[m]
[m]
Tom 10
65-70
Głębokość maksymalna w starorzeczu w Babicach wynosi 3,2 m i jest to wartość dość
wysoka jak na tej genezy jezioro. Misa została ponadto odgrodzona wałem przeciwpowodziowym, co ograniczyło odpływ wody. Najgłębsze miejsce w jeziorze znajduje się w centralnej
jego części, co związane jest z brakiem antropogenicznych przekształceń w tej części jeziora.
Wskaźnikiem dokładniej obrazującym batymetrię jeziora jest głębokość średnia (Hśr).
Dla starorzecza w Babicach wielkość ta wynosi 0,74 metra przy objętości V = 2699,2 m³.
Jezioro jest stosunkowo płytkie, gdyż znaczna jego część ulega sukcesywnemu zarastaniu.
Ponadto od strony ogroblowania podczas budowy wału doszło do częściowego zasypania
i wypłycania misy.
Odrębnymi są wskaźniki określające kształt misy jeziornej. Najbardziej adekwatnym
jest wskaźnik głębokościowy (Wg). Dla starorzecza w Babicach wartość Wg = 0,23, co
świadczy, że jezioro to ma misę wklęsłą. Według analizy przeprowadzonej przez A. Wojtkiewicz (1993), zaledwie 18,1% jezior polskich posiada misę wklęsłą.
Niezmiernie ważnym wskaźnikiem jest objętość wód (V). Określa on wielkość zasobów wodnych zgromadzonych w misie jeziornej. Pojemność ma istotne znaczenie dla określenia typu eksploatacji danego zbiornika, zmian zasobów wody danego zbiornika (Choiński,
2007). Starorzecze jako zbiornik o misie jeziornej nawiązującej do koryta rzecznego może
osiągać znaczne długości. Przekrój poprzeczny ukazuje, iż jego głębokość i szerokość jest
mała. W starorzeczu Babickim odnotowano na podstawie obliczeń z planu batymetrycznego, iż V = 2699,2 m³, co jest wartością stosunkowo małą jak na jezioro o długości 220 m.
PODSUMOWANIE
Można stwierdzić, że większość starorzeczy jest zbliżona do siebie pod względem batymetrii. Jeziora posiadają zazwyczaj kształt sierpowaty niezależnie od genezy. Zewnętrzny
brzeg misy jeziornej jest bardziej stromy od wewnętrznego, co związane jest z działalnością
siły odśrodkowej wody w okresie, gdy jezioro było fragmentem rzeki. Misa jeziorna jest
znacznie wydłużona, a szerokość jeziora jest adekwatna do szerokości rzeki głównej, z której
powstało. Starorzecza cechuje bardzo szybko postępujący proces zaniku. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na zanik tego typu jezior jest wzmożone oddziaływanie człowieka
polegające na: osuszaniu, zasypywaniu, nadmiernym poborze wód i podziale zbiorników na
mniejsze.
LITERATURA
BAJKIEWICZ-GRABOWSKA E., MAGNUSZEWSKI A., MIKULSKI Z.,1993: Hydrometria. PWN, Warszawa. 313 s.
BORUCKA U.,1987: Słownik szkolny terminów geograficznych. Wydawnictwo Delta, Warszawa. 121 s.
CHOIŃSKI A., 2007; Limnologia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. 547 s.
MIGOŃ P., GRYKIEŃ S., PAWLAK R., SOBIK M., 1997/98: Słownik encyklopedyczny geografia. Wydawnictwo Europa, Wrocław. 500 s.
MOLENDA T., 2004; Antropogeniczne zbiorniki wodne w Kotlinie Oświęcimskiej. [w:] Jankowski A.T., Rzętała M., (red.): Jeziora
i sztuczne zbiorniki wodne – funkcjonowanie, rewitalizacja i ochrona. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Polskie Towarzystwo Limnologiczne, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Sosnowiec. s. 149-156.
PIETKIEWICZ S., ŻMUDA S.,1973: Słownik pojęć geograficznych. Wiedza Powszechna, Warszawa. 456 s.
69
Tom 10
65-70
STARKEL L., KOSTRZEWSKI A., KOTARBA A., KRZEMIEŃ K., (red.) 2008: Współczesne przemiany rzeźby Polski. Instytut
Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Kraków. 292-300.
WOJTKIEWICZ A., 1993: Wskaźnik kształtu mis jeziornych. IG UAM, Poznań. (maszynopis).
ZWOLIŃSKI A., ZWOLIŃSKA E., 1995: Katalog jezior województwa bydgoskiego. Fundacja Centrum Badań i Ochrony Środowiska Człowieka, Bydgoszcz.
Łukasz Niewiadomski
BATHYMETRY OF SELECTED OXBOW LAKES IN THE WALLEY OF THE UPPER
VISTULA
Summary
Oxbow lakes in terms of bowl-shaped lake characterized by similar features. Field studies included the measurement of one of oxbow lakes in the Valley of the Upper Vistula. The lake is located in the village Babice near
Oświęcim, and belong to the genesis of natural lakes but transformed by human.
The article was described in detail the genesis of the oxbow lakes. This situation is related to the activities of
the centrifugal force of water in the districts where the lake was a fragment of a river. A bowl of the lake is much
elongated, and adequate width to the width of the main river. Oxbow lake has been significantly transformed by
humans as a result of the construction of flood embankments, roads, and as a result of sand and gravel operation.
Tom 10
71-85
Daniel OKUPNY
Koło Naukowe Młodych Geografów „Geoholicy”, Uniwersytet Łódzki
Łódź
CECHY I GENEZA TORFOWISK
POŁUDNIOWEJ CZĘŚCI KOTLINY KOLSKIEJ
NA TLE WARUNKÓW GEOMORFOLOGICZNYCH
WPROWADZENIE
Celem artykułu jest określenie czynników odgrywających kluczową rolę w procesie
zatorfienia południowej części Kotliny Kolskiej (rys. 1). Jak wynika z przeglądu literatury
(Churski, 1964; Żurek, 1969; Okruszko, 1992) wśród kilku czynników odpowiedzialnych
za akumulację osadów biogenicznych najważniejszą rolę odgrywają warunki hydrologiczne,
które z kolei zdeterminowane są budową geologiczną i rzeźbą terenu. Analizę prawidłowości,
że rozwój oraz egzystencja torfowisk zależy od ukształtowania terenu i budowy geologicznej
przeprowadzono na przykładzie cech i genezy torfowisk południowej części Kotliny Kolskiej
(Okupny, 2009). Przedstawiona praca posiada charakter badań pilotażowych w ramach podjętego przez autora w 2009 roku studium doktoranckiego z geografii fizycznej. Zanalizowano podstawowe cechy ilościowe (m.in. powierzchnia, wskaźnik zatorfienia, miąższość)
i jakościowe (m.in. właściwości fizykochemiczne osadów biogenicznych) udokumentowanych torfowisk.
Wstępny etap badań polegał na analizie materiałów kartograficznych (mapy topograficzne w skali 1:10 000, arkusze: Turek, Dąbie, Łęczyca, Dobra, Uniejów i Parzęczew Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000). W celu rozpoznania geologicznego
zlokalizowanych na ww. mapach mokradeł wykonano około 200 sondowań za pomocą laski
holenderskiej. Przyjmując kryteerium miąższości osadów biogenicznych oraz ich litologicznego zróżnicowania wytypowano 36 stanowisk, z których 4 uznano za kluczowe (tj. Podgórze, Światonia, Świnice Warckie, Wierzbowa). Kolejny etap badań polegał na określeniu
morfologicznych i geologicznych cech wytypowanych torfowisk. W przypadku stanowisk
kluczowych, pomiaru powierzchni oraz miąższości osadów biogenicznych dokonano na podstawie sondowań geologicznych. Powierzchnię pozostałych stanowisk odczytano z arkuszy
Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, zaś dane o miąższości osadów
pochodzą z sondowań geologicznych i literatury. Dalszy etap prac terenowych polegał na
pobraniu za pomocą próbnika torfowego Instorf rdzeni do badań laboratoryjnych. Niezależnie
od wielkości torfowiska, na każdym stanowisku pobrano trzy rdzenie – po jednym w środkowej części i po dwa w strefie brzegowej. Pobór próbek osadów biogenicznych uzależniono
od litologii bądź zmienności właściwości fizycznych w obrębie warstwy osadu tego samego typu genetycznego. Podczas pobierania próbek każdorazowo określano stopień rozkładu
torfu za pomocą 10 stopniowej skali von Posta, która nazywana jest „metodą pięści” lub „metodą wyciśnięcia” (Tobolski, 2000; Myślińska, 2001).
71
Tom 10
71-85
Rys. 1. Położenie obszaru badań na tle podziału fizycznogeograficznego (wg: J. Kondracki, 2001):
A: 1 – granice prowincji, 2 – granice podprowincji; B: 1 – granice mezoregionów, 2 – sieć rzeczna, 3 – położenie stanowisk
kluczowych: P – Podgórze, Ś – Światonia, ŚW – Świnice Warckie, W – Wierzbowa, 4 – granice obszaru badań, 5 – numer
arkusz SMGP w skali 1: 50 000, 6 – stanowiska położone w dnach dolin rzecznych, 7 – stanowiska położone na terasie
nadzalewowej, 8 – stanowiska położone w nieckach międzywydmowych, 9 – stanowiska położone na wysoczyźnie.
Fig. 1. Location map of the study area against the backgroung of physicogeographical units (after: J. Kondracki, 2001):
A: 1 – boundaries of provinces, 2 – boundaries of subregions; B: 1 – boundaries of mesoregions, 2 – river network,
3 – location preponderant sites: P – Podgórze, Ś – Światonia, ŚW – Świnice Warckie, W – Wierzbowa, 4 – boundaries
of the study area, 5 – number Detailed Geological Map of Poland 1: 50 000, 6 – location sites in the river valley,
7 – location sites in the terrace, 8 - location sites in the pit of aeolian sands, 9 – location sites in the till plateau.
72
Tom 10
71-85
W ramach badań laboratoryjnych wykonano analizy: zawartości węglanu wapnia
w 112 próbkach osadów biogenicznych, stosując metodę Scheiblera (Turski, 1986), podstawowych parametrów fizykochemicznych dla 110 próbek torfu i 8 próbek osadów limnicznych, popielność, spalając osady w piecu w temp. 550°C, pH metodą elektrolityczną, zalewając 4 gramy wysuszonej próbki 40 cm3 wody destylowanej (Myślińska, 2001).
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym opracowanym przez J. Kondrackiego
(2001) obszar badań obejmuje południową część Kotliny Kolskiej (rys. 1), która znajduje się
we wschodniej części makroregionu Niziny Południowowielkopolskiej oraz środkowej części
podprowincji Nizin Środkowopolskich. Obszar objęty badaniami rozciąga się na zachód od
dna doliny Warty na zachodzie do działu wodnego pierwszego rzędu między dorzeczami
Wisły i Odry na wschodzie. Granicę południową stanowi krawędź pradoliny warszawskoberlińskiej, biegnąca na południe od Uniejowa i dalej w kierunku wschodnim aż do źródeł
rzeki Gnida, a granicę północną południowa krawędź pradolinnego poziomu niskiego (Krajewski, 1977a). Tym samym, współrzędne geograficzne obszaru wynoszą w przybliżeniu
18°37’ i 19°13’ długości geograficznej wschodniej oraz 51°53’ i 52°6’ szerokości geograficznej północnej. Wyznaczony w ten sposób analizowany wycinek Kotliny Kolskiej ma powierzchnię 594 km2. Kotlina Kolska stanowi rozległą równinę, urozmaiconą szerokimi dolinami rzecznymi i pagórkami wydmowymi osiągającymi do 17 metrów wysokości względnej (Krajewski, 1977b; Turkowska i in., 2000; Forysiak, 2005). Osią opisywanego obszaru jest
współczesna dolina Warty, której dno o szerokości kilku km, położone jest na wysokości
ok. 96 m n.p.m. Podkreślić należy, że badany obszar cechuje się zróżnicowaniem morfologicznym w profilu równoleżnikowym. Zachodnią część stanowi równina aluwialna, położona na wysokości ok. 98 m n.p.m., w przeciwieństwie do bardziej urozmaiconej wschodniej części obszaru, gdzie obok dolin rzecznych licznie występują okazałe wydmy (tab. 1).
Tab. 1. Struktura genetycznych typów rzeźby w południowej części Kotliny Kolskiej (wg: Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusze: Turek, Dąbie, Łęczyca, Dobra, Uniejów, Parzęczew).
Table 1. Origin type of carving structure in the southern part of the Koło Basin (after: SMGP, sheets: Turek, Dąbie,
Łęczyca, Dobra, Uniejów, Parzęczew).
Formy powierzchni
Dna dolin rzecznych
Terasy nadzalewowe
Pokrywy eoliczne i wydmy
Wysoczyzna morenowa
km2
135
193
25
241
Powierzchnia
% powierzchni terenu badań
22,7
32,5
4,2
40,6
Południowa część Kotliny Kolskiej położona jest w całości w obszarze polodowcowym. Po raz ostatni obszar ten pokryty był lądolodem stadiału warty zlodowacenia odry
(Baraniecka, 1984; Lindner, 2005), natomiast w vistulianie znajdował się pod wpływem klimatu peryglacjalnego (Dylik, 1953). Współczesny krajobraz terenu badań kształtowany był
pod wpływem morfogenezy glacjalnej, peryglacjalnej i umiarkowanej (Dylik, 1953). Z kolei
K. Turkowska (2006) podkreśla, że jego charakter był określony makrorzeźbą obszaru wykształconą we wcześniejszym kenozoiku (okresy: przedlodowcowy, lodowcowy i polodowcowy). Miąższość osadów czwartorzędowych waha się od kilkunastu cm w okolicach Roż-
73
Tom 10
71-85
niatowa do kilkudziesięciu metrów w obrębie neogeńskich dolin kopalnych (Petera, 2002;
Forysiak, 2005). Osady czwartorzędu badanego obszaru odznaczają się dużą zmiennością
litologiczną i facjalną. Do głównych utworów powierzchniowych zaliczyć należy warciańskie
gliny morenowe oraz piaski i żwiry fluwioglacjalne, piaszczyste aluwia vistuliańskie i pokrywy eoliczne oraz piaszczysto-mułkowe aluwia holoceńskie (tab. 1).
ROZMIESZCZENIE TORFOWISK W KOTLINIE KOLSKIEJ
NA TLE BUDOWY GEOLOGICZNEJ I RZEŹBY OBSZARU
Przestawione wcześniej typy rzeźby cechują się odmienną budową geologiczną oraz
odmiennymi warunkami hydrologicznymi, które z kolei decydują o powstaniu i egzystencji
torfowisk (Żurek, 1969; Tobolski, 2003). Zatorfienie analizowanego obszaru wynosi 2,72%,
zaś średnia powierzchnia udokumentowanych torfowisk sięga 33 ha. Wskaźniki te są bardzo
różne w każdym z analizowanych typów rzeźby. W obrębie wysoczyzny morenowej wskaźnik zatorfienia wynosi zaledwie 0,04%, na pokrywach piasków eolicznych 0,15%, a w obrębie den dolinnych aż 8,8%. Spośród wszystkich 36 udokumentowanych złóż w obrębie den
dolinnych położonych jest 19 torfowisk, w obrębie teras nadzalewowych 13 torfowisk, podczas gdy w obrębie wysoczyzny morenowej zlokalizowane jest jedno torfowisko (tab. 2).
Jeszcze bardziej wyraźnie przestawia się przestrzenne zróżnicowanie średniej powierzchni
torfowisk. W obrębie den dolinnych wynosi ona 62,5 ha, w obrębie pokryw piasków eolicznych sięga zaledwie 1,3 ha.
Tab. 2. Liczba i powierzchnia torfowisk w obrębie różnych form rzeźby w południowej części Kotliny Kolskiej
(wg: D. Okupny, 2009).
Table 2. The number and surface of peatlands different type of origin carving in the southern part of the Koło Basin
(ater: D. Okupny, 2009).
Formy powierzchni
Liczba
torfowisk
% ogólnej liczby
torfowisk
Dna dolin rzecznych
Terasy nadzalewowe
Pola piasków eolicznych i wydmy
Wysoczyzna morenowa
Razem
19
13
3
1
36
52,78
36,11
8,33
2,78
100,00
Powierzchnia torfowisk
ha
%
1187,75
73,49
413,60
25,59
3,92
0,24
11,00
0,68
1616,27
100,00
Podobnie wygląda sytuacja w przypadku średniej miąższości udokumentowanych torfowisk. Maksymalne miąższości osadów biogenicznych udokumentowano w dnach dolinnych
(np. 4,75 m na torfowisku Ner- Zawada oraz 5 m na torfowisku Wilczków). Ogólnie w obrębie den dolinnych średnia miąższość torfowisk przekracza 2 metry, zaś w obrębie teras nadzalewowych średnia miąższość osadów biogenicznych wynosi 1,1 m, zaś w nieckach deflacyjnych nie przekracza nawet 1 metra. Według W. Dembka (2000) za taki stan rzeczy może
odpowiadać charakter zagłębień zajmowanych przez torfowiska w obrębie dolin rzecznych,
wśród których przeważają głębokie i rozległe obniżenia w dnach dolinnych.
74
Tom 10
71-85
Zatem najliczniejszą grupę tworzą torfowiska występujące w dolinach rzecznych. Stanowią one prawie 89% ogólnej liczby i aż 99% ogólnej powierzchni torfowisk. Do drugiej
grupy należą torfowiska zalegające w różnego rodzaju zagłębieniach bezodpływowych (niecki międzywydmowe oraz oczka wytopiskowe). Istotnym jest fakt, że torfowiska nie występują wzdłuż całych dolin rzecznych, lecz grupują się w pewnych ich odcinkach. Udokumentowane torfowiska zlokalizowane są przede wszystkim w górnych biegach niewielkich dolin
rzek, natomiast w środkowych odcinkach doliny Warty i Neru występują w starorzeczach lub
na terasach nadzalewowych (Okupny, 2009). W przypadku zagłębień bezodpływowych warunki do akumulacji torfu nie trwały wystarczająco długo i dlatego w wielu miejscach miąższość torfu nie przekracza 30 cm (przyjęte minimum w kryterium geologicznym). Przykładem
takiego stanowiska mogą być dwa niewielkie (łączna powierzchnia to 3 ha) zagłębienia śródwydmowe we wsi Kiki-Kolonia (rys. 2). W obrębie tych mokradeł zalega cienka 30 cm warstwa torfu (rdzenie K-KI i K-KII) o średniej popielności przekraczającej 70%.
Rys. 2. Kiki-Kolonia. Zasięg mokradeł na tle ukształtowania terenu (wg: D. Okupny, 2009).
Fig. 2. Kiki-Kolonia. Range of extent peatland against the background of topographic features (after: D. Okupny, 2009).
Z przedstawionej w tabeli 3 struktury powierzchniowej udokumentowanych torfowisk
wynika, że w południowej części Kotliny Kolskiej dominują torfowiska małe (< 20 ha), które
stanowią prawie 70% ogólnej liczby torfowisk. Zajmują one jednak niecałe 15% łącznej powierzchni torfowisk. Torfowiska o powierzchni przekraczającej 50 ha, które stanowią zaledwie 22% ogólnej liczby stanowisk, zajmują aż 77% ogólnej powierzchni.
75
Tom 10
71-85
Tab. 3. Struktura powierzchniowa torfowisk południowej części Kotliny Kolskiej (wg: D. Okupny, 2009).
Table 3. Surface structure of peatlands in the southern part of the Koło Basin (after: D. Okupny, 2009)
Przedział wielkości
powierzchni
[ ha ]
<5
5 – 20
20 – 50
50 – 100
> 100
Liczba torfowisk
[ szt. ]
5
20
3
4
4
Udział w ogólnej
liczbie torfowisk
[%]
13,89
55,56
8,33
11,11
11,11
Łączna powierzchnia
[ ha ]
11,17
218,9
121,0
250,7
1014,5
Udział w ogólnej powierzchni torfowisk
[%]
0,69
13,54
7,49
15,51
62,77
INTERPRETACJA CECH TORFOWISK W WYBRANYCH STANOWISKACH
Zbiornik akumulacji biogenicznej zlokalizowane na północ od Świnic Warckich położone jest w obrębie niewielkich, nieczynnych dolin o układzie równoleżnikowym. W północnej dolinie bezimienny ciek płynie z zachodu na wschód, natomiast w południowej dolinie, ciek o nazwie Struga Figla, płynie ze wschodu na zachód i stanowi prawy dopływ Pisi.
Od zachodu, południa i wschodu obiekt ten ograniczają pola przewianych piasków eolicznych
oraz wydmy, których wysokości względne nie przekraczają 7,5 metra. Na północ od torfowiska rozciąga się krótki i słabo nachylony stok, który porozcinany jest dolinami denudacyjnymi (rys. 4A).
Wyraźnie zaznaczające się w strukturze geologicznej torfowiska (rys. 4B), warstwy
gytii drobnodetrytusowej (rdzeń ŚW II) i wapiennej (rdzeń ŚW I), świadczą o znacznych
zmianach poziomu wody w jego obrębie (Żurek, 1969). Zalegająca na głębokości od 2,0 do
2,2 m (rdzeń ŚW II), gytia drobnodetrytusowa (zawartość CaCO3 nie przekraczająca 30%,
popielność ponad 80%, odczyn obojętny) odkładała się w warunkach obniżania się poziomu
wody (Żurek, 1993). Zalegająca nad osadami jeziornymi 40 centymetrowa warstwa słabo
rozłożonego torfu (rdzeń ŚW II), świadczy o tym, że sedentacja zachodziła w warunkach silnego uwodnionienia (Tobolski 2000). Wysoka popielność (około 70%) tej warstwy spowodowana jest zwiększonym udziałem CaCO3 (około 30%). O przerwaniu stopniowego zarastania
zbiornika wodnego świadczy 50 cm warstwa gytii drobnodetrytusowej, która zalega w środkowej części torfowiska na głębokości od 70 do 120 cm. Akumulowany w środowisku limnicznym osad cechuje bardzo duży udział węglanu wapnia (ponad 40%) oraz obojętny odczyn
(pH powyżej 7). W stropowej części torfowiska (rdzeń ŚW II) zalega warstwa torfu średnio
rozłożonego o popielności przekraczającej nieco 30% przy niewielkim udziale węglanu wapnia (poniżej 2%). Dość znaczny udział allotchonicznej materii mineralnej spowodowany jest
użytkowaniem zlewni torfowiska (wylesione wydmy) i wzmożoną działalnością eoliczną.
Stanowisko „Wierzbowa” położone jest w obrębie dna doliny funkcjonującego do dziś
cieku, będącego lewym dopływem Gnidy. Zatorfieniu uległ obszar o niewielkim nachyleniu,
położony przed przewężeniem doliny cieków płynących z południa na północ (rys. 5A). Udokumentowany podczas kartowania geologicznego pokład średnio rozłożonego torfu cechuje
się popielnością (rys. 5B) przekraczającą nawet 60% (rdzenie W I, W II, W III) oraz niewielką
zawartością węglanów wapnia (rdzenie W I i W II). Stropową część złoża stanowi silnie roz-
76
Tom 10
71-85
łożony torf, w którym dominującym składnikiem jest substancja humusowa. Sedentacja osadu
zachodziła przy zmniejszonej dostawie allochtonicznej materii mineralnej (popielność nie przekraczająca 40%) ale przy wzmożonej sedymentacji biogenicznej w rozumieniu sensu stricte
(Borówka, 2007) – obecność węglanowych skorupek mięczaków, wyrażająca się m.in. w zawartości węglanu wapnia przekraczającej 2%. W strukturze ciemnego osadu dominuje amorficzna substancja humusowa, której genezę w tym przypadku można wiązać z „wtórnym” rozkładem torfu wskutek odwodnienia torfowiska (Tobolski, 2000; Drzymulska, 2003). Osady torfowiska w Wierzbowej odkładane były w warunkach zalewu okresowego ze stałym podtapianiem
przez wysoko zalegające wody gruntowe (Okruszko, 1976), zaś malejąca ku stropowi popielność świadczy o coraz mniejszej ilości zawiesiny transportowanej przez wody przepływowe.
Rys. 4. Położenie (A) oraz schemat struktury zbiornika akumulacji biogenicznej i przebieg akumulacji osadów na
torfowisku Świnice Warckie (B) – rdzeń ŚW II (wg: D. Okupny, 2009; schemat wg: K. Tobolski, 2000 – zmienione).
Fig. 4. Location (A) and diagram of structure sediments in biogenic accumulative basins and distribution sediments
accumulation in Świnice Warckie peatland (B) – core ŚW II (after: D. Okupny, 2009; diagram after: K. Tobolski 2000
– changed).
77
Tom 10
71-85
Rys. 5. Położenie (A) oraz schemat struktury zbiornika akumulacji biogenicznej i przebieg akumulacji osadów na
torfowisku Wierzbowa (B) – rdzeń W I (wg: D. Okupny, 2009; schemat wg: K. Tobolski, 2000 – zmienione).
Fig. 5. Location (A) and diagram of structure sediments in biogenic accumulative basins and distribution sediments
accumulation in Wierzbowa peatland (B) – core W I (after: D. Okupny, 2009; diagram after: K. Tobolski, 2000 –
changed).
W przypadku dwóch pozostałych stanowisk (tj. Podgórze i Światonia) amorficzna
struktura osadów uniemożliwiła ilościowe określenie poszczególnych elementów i tym samym
stosunki wodne odpowiedzialne za sedentację określonych rodzajów torfu nie zostały odczytane. Wysoka popielność osadów w obu stanowiskach (zakres wartości od 20% do 85%)
wynika z obecności w strukturze torfu allochtonicznego materiału mineralnego, który jest
78
Tom 10
71-85
świadectwem rozgrywających się w otoczeniu obiektów procesów eolicznych. Bardzo duży
udział allochtonicznej substancji mineralnej w torfie powoduje, że osad ten cechuje się amorficzno-ziarnistą a na powierzchni nawet ziarnistą strukturą. Znaczy udział substancji humusowej w obu stanowiskach należy wiązać z „wtórnym” rozkładem osadu (Drzymulska, 2003).
CZYNNIKI ROZWOJU, ZRÓŻNICOWANIA I EGZYSTENCJI TORFOWISK
W KOTLINIE KOLSKIEJ
Przeprowadzone badania terenowe w obrębie 4 stanowisk kluczowych (tj. Podgórze,
Światonia, Świnice Warckie i Wierzbowa) uzupełnione analizą geologiczną i geomorfologiczną dla 32 stanowisk dodatkowych oraz przegląd literatury z zakresu geologii, geomorfologii i paleoeokologii torfowisk (Żurek, 1975; Banaszuk, 2001; Oświt, Dembek, 2001; Tobolski, 2003; Lamentowicz, 2005) pozwoliły wyróżnić pięć czynników odpowiedzialnych za
obecny stan zabagnienia Kotliny Kolskiej. Decydującym czynnikiem odpowiedzialnym za
rozwój i egzystencję torfowisk na badanym obszarze jest zróżnicowanie morfologiczne i geologiczne, które z kolei wpływa na stosunki wilgotnościowe. Według S. Żurka (1975, 1993)
oraz H. Banaszuka (2001) czynnik geomorfologiczny odpowiedzialny jest nie tylko za wytworzenie zagłębienia lub formy dolinnej, w której z czasem powstają torfowiska, ale także
za przekształcenia wytworzonej formy (np. procesy eoliczne, stokowe). Podstawowe znaczenie dla rzeźby południowej części Kotliny Kolskiej miała erozja wód pradolinnych w wyniku,
której powstała jedna z większych wklęsłych form terenu na Niżu Polskim jaką jest pradolina
warszawsko-berlińska (Krajewski, 1977a). O morfologicznym zróżnicowaniu terenu badań
decydują poziomy i krawędzie teras, doliny rzeczne (Turkowska i in., 2002; Forysiak, 2005),
formy akumulacji wodnolodowcowej oraz pagórki wydmowe (Krajewski, 1977b). Przyczyną
zwiększonego wskaźnika zatorfienia, w stosunku do obszarów sąsiednich (Żurek, 1987; Rycharski, Piórkowski, 2001), może być osłabiona infiltracja, którą K. Krajewski (1977a) wiąże
z prawie 50% udziałem utworów półprzepuszczalnych i nieprzepuszczalnych w strukturze
utworów powierzchniowych.
Kolejnym czynnikiem odpowiedzialnym za powstanie i egzystencję torfowisk są warunki hydrologiczne wyrażające się w nadmiernym uwilgotnieniu gruntu, wywołane lokalną nadwyżką bilansu wodnego H. Okruszko (1964). Według S. Żurka (1975) powstanie
rozległych torfowisk w obrębie pradolin spowodowane jest przede wszystkim utrudnionym
odpływem, którego przyczyną jest niewielki spadek dolin rzecznych (Forysiak, Twardy,
2002). Jedną z przyczyn utrudnionego odpływu mogą być również warunki klimatyczne
wyrażające się np. niedostateczną ewapotranspiracją lub zwiększeniem ilości opadów (Żurek,
1975; Okruszko, 1983). Z przeprowadzonych przez S. Żurka (1975) badań w Pradolinie
Biebrzy wynika, że jedną z kluczowych przyczyn zainicjowania sedentacji torfu jest temperatura powietrza. Wzrost temperatury w początkach holocenu spowodował nie tylko zanik wieloletniej zmarzliny ale także za sprawą wydłużenia okresu wegetacyjnego umożliwił rozprzestrzenianie się roślinności. Warunki hydroklimatyczne były zapewne przyczyną powstania
rozległego torfowiska położonego w martwej dolinie łączącej doliny Neru i Warty. Na podstawie datowania spągu torfu metodą radiowęglową (9 230 + 160 lat BP) ocenia się, że zatorfienie doliny nastąpiło na początku holocenu (Kamiński, Forysiak, 2009), czyli z chwilą kiedy
79
Tom 10
71-85
wzrost temperatury uruchomił krążenie wód podziemnych a roślinność spowodowała zmniejszenie odpływu.
Czwartym czynnikiem decydującym o akumulacji osadów biogenicznych, w tym głównie torfów, jest czynnik biologiczny. Według D. Drzymulskiej (2003) wyraża się on w warunkach beztlenowych, które zapobiegają rozkładowi martwej substancji roślinnej w obrębie
siedlisk mechowiskowych, turzycowiskowych, szuwarowych i olesowych (Okruszko, 1964,
1983). S. Żurek (1975) podkreśla fakt, że czynnik ten wiąże się bezpośrednio z tempem akumulacji torfu i wynika z uwarunkowań geologiczno-morfologicznych i hydro-klimatycznych.
Ostatnim czynnikiem, który odpowiada za obecny stan zatorfienia Kotliny Kolskiej
jest działalność człowieka (Żurek, 1975; Twardy, Klimek, 2008), która w przeciwieństwie
do poprzednich czynników odpowiada nie za akumulację lecz za decesję materii organicznej w torfowiskach. Do głównych przyczyn ubytku materii organicznej zalicza się odwodnienie torfowisk oraz eksploatację torfu (Żurek, 1987). Znaczący wpływ na kurczenie się
masy organicznej, osiadanie i murszenie torfowisk wywarło osadnictwo olęderskie (Forysiak
i in., 2004). Prowadzone przez osadników karczowanie lasów i zarośli oraz melioracja terenów podmokłych w okolicach Uniejowa przyczyniły się do powiększenia powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo (Goldberg, 1957; Forysiak i in., 2004).
Przyjęte w badaniach terenowych torfowisk kryterium geologiczne (Tobolski, 2000,
2003) pozwoliło określić ich genezę (zarastanie jeziora czy paludyfikacja). Powstawanie torfowisk w południowej części Kotliny Kolskiej odbywało się przez zabagnianie gruntów mineralnych oraz przez zarastanie zbiorników wodnych (rys. 6). Wśród udokumentowanych geologicznie torfowisk (tab. 4) liczbowo dominują torfowiska plaudyfikacyjne (ponad 73% liczby), zaś powierzchniowo dominują torfowiska limnogeniczne (niecałe 60% powierzchni).
Podobną sytuację stwierdził Dembek (2000) dla obszaru staroglacjalnego wschodniej Polski.
Z genezą torfowisk oraz formami geomorfologicznymi w jakiej one występują związana jest miąższość osadów biogenicznych, która według W. Dembka (2000) jest jedną
z podstawowych cech decydujących o stabilności torfowisk w krajobrazie. Największe średnie miąższości, wynoszące ponad 2 metry występują w obrębie dolin rzecznych, gdzie proces
akumulacji biogenicznej zainicjowany został na początku holocenu. Należy zwrócić uwagę,
że są to także torfowiska o największej powierzchni (nierzadko przekraczające 50 ha). Zdecydowanie mniejsza jest miąższość a także powierzchnia złóż występujących w zagłębieniach
deflacyjnych, w źródłowych odcinkach dolin rzecznych oraz w strefach wododziałów różnych rzędów. Nawiązując do koncepcji I. Perelmana (1971), badaną część Kotliny Kolskiej
należy zaliczyć do obszaru tranzytowo-akumulacyjnego, w którym rozległe i głębokie mokradła występują głównie w rozległych dolinach rzecznych, przebiegających na peryferiach obszaru, zaś nieduże i płytkie torfowiska zlokalizowane są w niewielkich zagłębieniach w środkowej części obszaru. Podobny charakter posiada Równina Łowicko-Błońska (Rycharski,
Piórkowski, 2001).
Rozpoznanie geologiczne kluczowych stanowisk potwierdziło, że od charakteru zasilania zależą właściwości fizykochemiczne osadów biogenicznych akumulowanych w torfowiskach. Zalegający na dnie torfowisk słabo lub średnio rozłożony torf, świadczy o jego sedentacji w warunkach silnego przewodnienia, w przeciwieństwie do stropowych części torfowisk, gdzie przesuszone partie złoża torfu kryją osad silnie rozłożony (Tobolski, 2000). Taki
80
Tom 10
71-85
układ warstw potwierdza tezę M. Jasnowskiego (1975) i K. Tobolskiego (2000), że stopień
rozkładu torfu nie kształtuje się jako funkcja czasu. Wśród torfowisk badanego obszaru dominuje obecnie „wtórny” rozkład, który związany jest z odwodnieniem mokradeł (Drzymulska, 2003). „Pierwotny” rozkład materii organicznej zachodzi jedynie na stanowiskach, gdzie
występuje żywy, torfotwórczy element zbiornika (tzw. akrotelm). Tym samym 91% badanych torfowisk posiada charakter hiplotelmiczny (jedynie katotelm w budowie torfowiska),
w przeciwieństwie do pozostałych stanowisk (tj. Czarny Las, Ner-Zawada, Wilczków), gdzie
występuje zarówno akrotelm jak i katotelm, stąd należy je zaliczyć do zbiorników o charakterze diplotelmicznym (Tobolski, 2000).
Rys. 6. Przykłady stanowisk występowania osadów autochtonicznych i allochtonicznych w torfowiskowych (A)
i jeziornych (B) zbiornikach akumulacji biogenicznej w południowej części Kotliny Kolskiej (wg: D. Okupny, 2009;
schemat wg: K. Tobolski, 2000 – zmienione):
1 – silnie rozłożony torf, 2 – średnio rozłożony torf, 3 – osady jeziorne.
Fig. 6. Samples of peatlands on which are deposits autochtonous and allochtonous in peatlands and limnic of sediments in biogenic accumulative basins in the the southern part of the Koło Basin (after: D. Okupny, 2009; diagram
after: K. Tobolski 2000 – changed):
1 – strong peat decomposition degree, 2 – mean peat decomposition degree, 3 – limnic deposits.
Tab. 4. Podział torfowisk południowej części Kotliny Kolskiej ze względu na genezę (wg: D. Okupny, 2009).
Table 4. Origin of peatlands in the southern part of the Koło Basin (after: D. Okupny, 2009).
Geneza
torfowiska
Paludyfikacyjne
Limnogenicze
Liczba
torfowisk
11
4
% liczby
torfowisk
73,33
26,67
% powierzchni
torfowisk
41,23
58,77
Średnia powierzchnia
torfowiska (ha)
43,8
171,68
Zróżnicowane parametry chemiczne osadów biogenicznych na stanowisku w Świnicach Warckich potwierdzają, że procesy sedentacji torfu i akumulacji gytii przebiegały
zupełnie inaczej w środkowej i brzeżnej części torfowiska, co również stwierdzili T. Chur-
81
Tom 10
71-85
ski i J. Oświt (1996) na torfowisku Modlimowo w północno-zachodniej Polsce. W pozostałych stanowiskach nie stwierdzono zasadniczych różnic jeśli chodzi o parametry chemiczne
osadów akumulowanych w obrębie tego samego torfowiska. Przyczyną takiego stanu rzeczy
może być niewielka powierzchnia badanych stanowisk i co za tym idzie niewielkie zróżnicowanie warunków oksydakcyjno-redukcyjnych panujących w obrębie poszczególnych torfowisk (Pokojska, Prusinkiewicz, 1982; Malawska i in., 2006; Okupny, 2009). Akumulacja
torfu w dolinach rzecznych przebiegała zazwyczaj w warunkach podwyższonego natlenienia oraz w środowisku obojętnym lub słabo kwaśnym (np. Wierzbowa i Świnice Warckie),
w przeciwieństwie do zagłębień bezodpływowych (np. Podgórze), gdzie ze względu na
brak przepływu powierzchniowego sedentacja torfów zachodziła w warunkach redukcyjnych
i w środowisku kwaśnym, które opisywał już I. Perelman (1971).
Z zestawionych w tabeli nr 5 parametrów fizykochemicznych osadów w obrębie kluczowych stanowisk badawczych wynika, że osady biogeniczne wykazują dużą zmienność
właściwości i dlatego zaliczane są do jednych z najbardziej niejednorodnych gruntów występujących w Polsce.
Tab. 5. Średnie wartości badanych parametrów fizykochemicznych torfów i gytii w obrębie wybranych torfowisk
południowej części Kotliny Kolskiej (wg: D. Okupny, 2009).
Table 5. Mean values of tested physiocochemical parameters of peat and gyttjas from of a select few peatlands in the
southern part of the Koło Basin (after: D. Okupny, 2009).
Stanowisko/
Nazwa gruntu
Straty
prażenia (%)
Popielność
(%)
Stopień rozkładu
(za E. Myślińską, 2001)
Węglan
wapnia (%)
pH
(H2O)
Liczba
oznaczeń
Podgórze/Torf
Świnice Warckie/
Torf
Gytia
Światonia/Torf
Wierzbowa/Torf
54,61
45,39
torf amorficzny
1,1
4,3
22
65,46
27,7
57,83
58,12
34,54
72,3
42,17
41,88
torf włóknisty
4,6
35,6
0,41
1,1
6,5
7
5,7
6,2
28
8
24
30
torf amorficzny
torf pseudowłóknisty
Reasumując należy podkreślić, że w polskiej literaturze dyskusje na temat genezy
zabagnienia wybranych jednostek fizycznogeograficznych przeprowadzili m.in. T. Churski
(1964), S. Żurek (1975), M. Stepaniuk (1994) i W. Dembek (2000). Należy nadmienić, że
badania wyżej wymienionych autorów prowadzone były jedynie w Polsce północno-wschodniej, północno-zachodniej i na Nizinie Mazowieckiej. Według W. Dembka (2000) i P. Ilnickiego (2002) trudność wykonania takich analiz wiąże się z koniecznością dysponowania dużą
ilością danych ilościowych i jakościowych o torfowiskach danego obszaru.
WNIOSKI
Przeprowadzone badania terenowe w południowej części Kotliny Kolskiej pozwoliły wyciągnąć dziewięciu generalnych wniosków, które zestawiono poniżej.
1. Za obecny wskaźnik zatorfienia południowej części Kotliny Kolskiej odpowiada zróżnicowanie morfologiczne i geologiczne, stosunki hydrologiczne, warunki klimatyczne,
82
Tom 10
71-85
czynnik biologiczny oraz działalność człowieka. Wśród czynników pierwszoplanową rolę
pełnią stosunki hydrologiczne, które wywierają decydujący wpływ na przebieg akumulacji biogenicznej oraz determinują właściwości osadów wytworzonych w zbiornikach
akumulacyjnych.
2. Torfowiska obszaru badań klasyfikowane są jako torfowiska niskie, których egzystencja
uzależniona jest od wód gruntowo-powierzchniowych. Wśród nich liczbowo dominują
torfowiska powstałe wskutek paludyfikacji podłoża mineralnego. Są to jednak obiekty
o niewielkiej miąższości (generalnie do 2 metrów) i niewielkie powierzchniowo w przeciwieństwie do torfowisk limnogenicznych, których powierzchnia często przekracza 50 ha
a miąższość osadów dochodzi do 5 metrów.
3. Udokumentowane osady biogeniczne stanowią istotne archiwa zawierające dane na temat
zdarzeń z przeszłości danego układu akumulacyjnego, a także z jego otoczenia i stanowią
istotną podstawę do rozważań paleogeograficznych.
4. Zmiany stosunków wodnych zapisane w litologii osadów torfowisk badanego obszaru
świadczą o wielofazowym procesie akumulacji biogenicznej, który stymulowany był
zmianami naturalnymi i antropogenicznymi.
5. Właściwości fizyczne udokumentowanych torfów (np. elastyczność, struktura) zależą od
stopnia rozkładu torfu i ilości substancji humusowej, natomiast ich właściwości chemiczne są wypadkową budowy geologicznej obszaru zlewni, sposobu zasilania torfowiska,
morfologii zbiornika akumulacji biogenicznej i zmian stopnia natlenienia wód.
6. Niewielkie zróżnicowanie warunków oksydakcyjno-redukcyjnych w obrębie małych powierzchniowo torfowisk wyraża się w braku zasadniczych różnic jeśli chodzi o parametry
chemiczne osadów akumulowanych w środkowej i brzeżnej części torfowisk.
7. Proces akumulacji udokumentowanych osadów biogenicznych przebiegał w trzech środowiskach akumulacyjnych: wodnym (limnicznym), ziemnowodnym (telmatycznym) i lądowym (terrestrycznym), a granice między nimi nie zawsze są ostre i wyraźne.
8. Zróżnicowanie geomorfologiczne badanego obszaru zadecydowało o zróżnicowaniu miąższości osadów biogenicznych oraz o ich nierównomiernym rozmieszczeniu, tym samym
można stwierdzić, że południowa część Kotliny Kolskiej posiada charakter tranzytowoakumulacyjny w klasyfikacji I. Perelmana (1971).
9. Czynnikiem odpowiedzialnym za stopień dekompozycji substancji roślinnej w udokumentowanych torfach nie jest czas lecz stosunki hydrologiczne.
Nawiązując do tytułu tomu należy podkreślić, że hiplotelmiczny charakter 91% badanych torfowisk spowodowany jest „wtórnym” rozkładem materii roślinnej, wynikającym
z odwodnienia mokradeł w XIX i XX w.
LITERATURA
BANASZUK H., 2001: Wpływ budowy geomorfologicznej na zabagnienie południkowej doliny Narwi i charakter występujących
w niej mokradeł. [w:] Banaszuk H., Dembek W., (red.): Geomorfologia a mokradła. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, tom 1, zeszyt specjalny, nr 3. Wydawnictwo IMUZ. Falenty. s. 135–146.
BARANIECKA M.D., 1984: Zlodowacenie środkowopolskie. [w:] Mojski E., (red.): Budowa geologiczna Polski. Stratygrafia, t. I,
cz. 3b. Kenozoik. Czwartorzęd. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa s. 154–196.
BORÓWKA R., 2007: Geochemiczne badania osadów jeziornych strefy umiarkowanej. Studia Limnologica et Telmatologica, z. 1,
s. 33–42.
83
Tom 10
71-85
CHURSKI T., 1964: Przegląd form plejstoceńskich i holoceńskich związanych z torfowiskami. Wiadomości IMUZ, t. 4, z. 2, s. 71–90.
CHURSKI T., OŚWIT J., 1996: Torfowisko Modlimowo (na Pobrzeżu Zachodniopomorskim). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. 17. s. 141–157.
DEMBEK W., 2000: Wybrane aspekty zróżnicowania torfowisk w młodo- i staroglacjalnych krajobrazach Polski wschodniej.
Wydawnictwo IMUZ. Falenty. 175 s.
DRZYMULSKA D., 2003: Znaczenie analizy subfosylnych makroszczątków roślinnych i stopnia rozkładu torfu dla rekonstrukcji
paleośrodowiska. Kosmos, t. 52, nr 2/3, s. 299–306.
DYLIK J., 1953: O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski. Acta Geogr. Univ. Lodz., 4.
FORYSIAK J., 2005: Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu warty. Acta Geogr. Lodz., nr 90.
FORYSIAK J., KULESZA M., TWARDY J., 2004: Wpływ osadnictwa olęderskiego na sieć rzeczną i morfologię międzyrzecza
Warty i Neru. [w:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. III Warsztaty Terenowe. Warszawa.
FORYSIAK J., TWARDY J., 2002: Stanowisko Bronów. Wpływ naturalnych i antropogenicznych czynników na holoceńską ewolucję
martwej doliny Balin-Chropy. Konferencja „Transformacja systemów fluwialnych i stokowych w późnym vistulianie i holocenie”. Łódź-Uniejów.
GOLDBERG J., 1957: Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Łódzkiego, ser. I, z. 5.
ILNICKI P., 2002: Torfowiska i torf. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego, Poznań.
JASNOWSKI M., 1975: Torfowiska i tereny bagienne Polski. [w:] Kac N.J., (red.): Bagna Kuli Ziemskiej. PWN, Warszawa.
KAMIŃSKI J., FORYSIAK J., 2009: Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50000, ark. Uniejów (588). PIG, Warszawa.
KONDRACKI J., 2001: Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa.
KRAJEWSKI K., 1977a: Poziomy terasowe w pradolinie Warszawsko-Berlińskiej między Wartą a Wzgórzami Domaniewickimi.
Acta Univer. Lodz., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, ser. II, 5, Łódź. s. 99–108.
KRAJEWSKI K., 1977b: Późnoplejstoceńskie i holoceńskie procesy wydmotwórcze w pradolinie warszawsko-berlińskiej w widłach
Warty i Neru. Acta Geogr. Lodz. 39. 87s.
LAMNENTOWICZ M., 2005: Geneza torfowisk naturalnych i seminaturalnych w Nadleśnictwie Tuchola. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań.
LINDNER L., 2005: Nowe spojrzenie na liczbę, wiek i zasięgi zlodowaceń środkowopolskich w południowej części środkowowschodniej Polski. Prz. Geol., t. 53, z. 2, s. 145–150.
MALAWSKA M., EKONOMIIUK A., WIŁKOMIRSKI B., 2006: Chemical characteristics of some peatlands in southern Poland.
Journal Mires and Peat. International MireConservationGroup. Volume 1.
MYŚLIŃSKA E., 2001: Laboratoryjne badania gruntów organicznych. PWN, Warszawa.
OKRUSZKO H, 1976: Zasady rozpoznawania i podziału gleb hydrogenicznych z punktu widzenia potrzeb melioracji. Bibl. Wiad.
IMUZ, z. 52. s. 7–53.
OKRUSZKO H., 1964: Czynniki hydrologiczne jako podstawa podziału torfowisk. Wiadomości IMUZ, t. 4, z. 2. s. 147–164.
OKRUSZKO H., 1983: Zróżnicowanie warunków hydrologicznych mokradeł w aspekcie ich melioracji. Wiadomości IMUZ, t.15, z.1. s. 13–31.
OKRUSZKO H., 1992: Siedliska hydrogeniczne, ich specyfika i zróżnicowanie. [w:] Hydrogeniczne siedliska wilgotnościowe.
Bibl. Wiad. IMUZ, z. 79. s. 5–14.
OKUPNY D., 2009: Geologiczna i geomorfologiczna charakterystyka torfowisk w południowej części Kotliny Kolskiej. Katedra
Badań Czwartorzędu WNG UŁ. (maszynopis pracy magisterskiej).
OŚWIT J., DEMBEK W., 2001: Geomorfologiczno-hydrologiczne uwarunkowania rozwoju mokradeł na przykładzie torfowiska
Całowanie w dolinie środkowej Wisły. [w:] Banaszuk H., Dembek W., (red.): Geomorfologia a mokradła. Woda-ŚrodowiskoObszary Wiejskie, tom 1, zeszyt specjalny, nr 3. Wydawnictwo IMUZ. Falenty. s. 119–134.
PERELMAN I., 1971: Geochemia krajobrazu. PWN, Warszawa. 432 s.
PETERA J., 2002: Vistuliańskie osady dolinne w północnej części basenu uniejowskiego i ich wymowa paleogeograficzna.
Acta Geogr. Lodz., 83.
POKOJSKA., PRUSINKIEWICZ Z., 1982: Wybrane zagadnienia z chemizmu epigeosfery. PWN, Warszawa. 128 s.
RYCHARSKI., PIÓRKOWSKI H, 2001: Wpływ warunków geologicznych i rzeźby terenu na zróżnicowanie siedlisk hydrogenicznych
w wybranych mezoregionach strefy staroglacjalnej. [w:] Banaszuk H., Dembek W., (red.): Geomorfologia a mokradła. WodaŚrodowisko-Obszary Wiejskie, tom 1, zeszyt specjalny, nr 3. Wydawnictwo IMUZ. Falenty. s. 23–36.
STEPANIUK M., 1994: Typologia obszarów hydrogenicznych w ujęciu fizycznogeograficznym. [w:] Ogólnopolski Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Referaty i postery. s. 28–30.
Szczegółowe Mapy Geologiczne Polski, arkusze: Turek (550), Dąbie (551), Łęczyca (552), Parzęczew (559), Dobra (557),
Uniejów (558). Wyd. Geol. Warszawa.
TOBOLSKI K., 2000: Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych. Vademecum Geobotanicum. PWN, Warszawa.
TOBOLSKI K., 2003: Wybrane zagadnienia z geologii torfowisk. [w:] Skoczylas J., (red.): Streszczenia referatów wygłoszonych
w 2002 roku. Polskie Towarzystwo Geologiczne o/ Poznań, Instytut Geologii UAM. Poznań. s. 102–109.
84
Tom 10
71-85
TURKOWSKA K., 2006: Geomorfologia regionu łódzkiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
TURKOWSKA K., PETERA J, FORYSIAK J., MIOTK-SZPIGANOWICZ G., 2000: Morfogeneza powierzchni Kotliny Kolskiej w
okolicach Koźmina. Acta Geogr. Lodz., nr 78. s. 89–134.
TURSKI R., (red.), 1986: Gleboznawstwo. Ćwiczenia dla studentów wydziałów rolniczych. PWN, Warszawa.
TWARDY J., KLIMEK K., 2008: Współczesna ewolucja strefy staroglacjalnej Niżu Polskiego. [w:] Starkel L., Kostrzewski A.,
Kotarba A., Krzemień K., (red.): Współczesne przemiany rzeźby Polski. Kraków. s. 229–259.
ŻUREK S., 1969: Torfowiska powiatu grajewskiego na tle warunków geomorfologicznych. Przegląd Geograficzny, t. 41, z. 3. s. 469–483.
ŻUREK S., 1975: Geneza zabagnienia Pradoliny Biebrzy. Prace Geograficzne PAN, nr 110. 107 s.
ŻUREK S., 1987: Złoża torfowe Polski na tle stref torfowych Europy. Dokumentacja Geograficzna, z. 4. s. 1–84.
ŻUREK S., 1993: Zmiany paleohydrologiczne w mokradłach. Przegląd Geograficzny, t. 65, z. 1-2. s. 75-95.
Daniel Okupny
THE FEATURES AND ORIGIN OF PEATLANDS IN THE SOUTHERN PART
OF THE KOŁO BASIN (KOTLINA KOLSKA)
WITH GEOMORPHOLOGICAL CONDITIONS AS BACKGROUND
Summary
Geological and geomorphological studies were carried out in thirty six peatlands located in Koło Basin
(central Poland) (Fig. 1, Table 1). Those peatlands are characterized by different geological and topographical features (Fig. 2, Table 2 and 3). Both thickness and geological structure of biogenic material which accumulated in peatlands body were investigated (Fig. 5). An attempt was also made to determine the origin of
the peatlands, based on some chemical and physical features of the biogenic deposites (Table 4 and 5). The
geological and geomorphological criteria have also proved capable of reconstructing the evolution of water
conditions during the time when peatlands are active (Fig. 3 and 4).
PRELEKCJE
Tom 10
89-96
Małgorzata MAŁECKA
Sosnowiec
CHORWACJA – MAŁY KRAJ NA WIELKIE WAKACJE
Po wielu podróżach do krajów cieszących się dużym zainteresowaniem wśród turystów, najbardziej przypadła mi do gustu Chorwacja – kraj pełen kontrastów i sprzeczności,
ale posiadający ogromny potencjał turystyczny, dzięki bardzo dużej liczbie walorów przyrodniczych i kulturowych. Chorwaci to naród niezwykle gościnny i przyjazny w stosunku do
obcokrajowców, a Republika Chorwacji jest jednym z najmłodszych państw w Europie, które
uzyskało niepodległość dopiero w 1991 roku, odłączając się od Federacyjnej Republiki Jugosławii.
Początki działalności turystycznej na obszarze adriatyckiego wybrzeża Chorwacji sięgają końca XVIII i początku XIX w. i zlokalizowane były na półwyspie Istria w północnozachodniej części kraju. Znaczenie rejonu nadmorskiego Chorwacji zaczęło wzrastać w drugiej połowie XIX w. wraz z budową linii kolejowej z głównych centrów Monarchii AustroWęgierskiej do Triestu, Rijeki i Puli. W tym samym czasie powstawały również linie promowe łączące wybrzeże z licznymi wyspami na Morzu Adriatyckim. Ruch turystyczny wówczas
miał charakter uzdrowiskowy, a jego główny sezon przypadał na okres zimowy, co związane
było z cechami klimatycznymi tego obszaru (Jordan, 1995). W okresie międzywojennym nastąpiła zmiana sezonowości oraz charakteru ruchu turystycznego z uzdrowiskowego na wypoczynkowy. Po zakończeniu drugiej wojny światowej, przedłużono magistralę trans adriatycką, dzięki czemu potencjalni turyści mieli łatwiejszy dostęp do południowych obszarów
Dalmacji oraz miasta Dubrownik. Do końca lat osiemdziesiątych Chorwacja – w ramach
Federacyjnej Republiki Jugosławii – stanowiła jeden z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych Europy, a Wybrzeże Dalmatyńskie (fot. 1), było jednym z częściej odwiedzanych
regionów turystycznych basenu Morza Śródziemnego (Wiluś, Włodarczyk, 1996). Każdy
turysta planujący wyjazd do tego kraju, znajdzie w Chorwacji ogromną ilość niezwykłych
i przyciągających atrakcji turystycznych. Ten terytorialnie nieduży kraj, położony na styku
różnych kultur, zajmuje powierzchnię 56,5 tys. km2, co odpowiada w przybliżeniu ok. 18%
powierzchni Polski (Bajcar, 1998). Atrakcjami typowo przyrodniczymi Chorwacji są m.in.
Góry Dynarskie wraz z rozwiniętymi na ogromną skalę zjawiskami krasowymi czy Wybrzeże
Dalmatyńskie, powstałe w wyniku transgresji morza na obszar gór. Nie można również pominąć największego przyrodniczego „cudu” Chorwacji czyli kompleksu 16 tektoniczno-krasowych Jezior Plitwickich, wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Atrakcjami
kulturowo-historycznymi Chorwacji są przede wszystkim: miasto Pula na półwyspie Istria
w północnej Chorwacji, które jest najstarszym miastem kraju, z zachowanymi ruinami rzymskiego amfiteatru oraz Bramą Herkulesa z I w. n.e. Ponadto godne odwiedzenia są miejscowości Poreč, Rovinj, Rijeka, Opatija, Split, Zadar (fot. 2 i 3), Szybenik (fot. 4), Trogir
czy Dubrownik nazywany „Perłą Adriatyku” (Kruczek, 2008).
89
Tom 10
Fot. 1. Tłumy turystów na jednej z plaż Dalmatyńskiego Wybrzeża Chorwacji (fot. M. Małecka).
Fot. 2. Jedna z ulic zabytkowego Starego Miasta w Zadarze (fot. M. Małecka).
90
89-96
Tom 10
89-96
Fot. 3. Kościół św. Donata – Stare Miasto w Zadarze (fot. M. Małecka).
Fot. 4. Katedra św. Jakuba w Szybeniku – obiekt z listy UNESCO (fot. M. Małecka).
91
Tom 10
89-96
Coraz ciekawszym miejscem staje się również stolica kraju – Zagrzeb nad rzeką Skawą, gdzie dzięki napływowi młodych ludzi, następują liczne przekształcenia funkcjonalnoarchitektoniczne centrum miasta oraz jego unowocześnianie na wzór wielkich europejskich
stolic, takich jak Paryż czy Berlin.
Długość linii brzegowej Chorwacji wynosi 1778 km i jest bardzo dobrze rozwinięta,
dzięki ogromnej ilości wysp przybrzeżnych (z 1185, jedynie 66 jest zamieszkanych na stałe).
W rzeczywistości więc, Chorwacja jest krajem powiększonym o 32 tys. km2 wód przybrzeżnych, stanowiących ważny element turystyki (Bajcar, 1998). Właśnie jedną z takich wysp
u wybrzeży Chorwacji wybrałam na cel mojej tegorocznej wakacyjnej wyprawy. W połowie
sierpnia udałam się na maleńką wyspę Vir, będącą częścią Dalmatyńskiego Wybrzeża Chorwacji, Regionu Zadar w Dalmacji Północnej. Wysepka ta, mająca powierzchnię zaledwie
22,5 km2, leżąca ok. 26 km na północ od miasta Zadar i połączona ze stałym lądem jednym
dwupasmowym mostem, jest tak mała, że na przeciętnej mapie turystycznej Chorwacji w ogóle nie można jej odnaleźć. Mimo to, zaskoczyła mnie swoją malowniczością oraz bogactwem
przyrodniczych ciekawostek, które z upodobaniem fotografowałam. Najwyższym punktem
wyspy jest wzniesienie Bandira o wys. 112 m n.p.m. Centralnym punktem wyspy jest miejscowość Vir, z ogromną liczbą małych, przytulnych kawiarenek i restauracji, natomiast na
dwóch skrajnych krańcach wyspy znajdują się Lozice i Torovi, gdzie większość mieszkańców
stanowią turyści. Wyspa Vir wykazuje się pewną specyfiką jeśli chodzi o bazę noclegową,
ponieważ nie ma tam żadnego hotelu czy campingu, a jedynie prywatne kwatery do wynajęcia w przepięknych willach budowanych w tzw. śródziemnomorskim stylu – malowanych na
jasny kolor z drewnianymi okiennicami oraz licznymi kolumnami i łukami na tarasach (fot. 5).
Fot. 5. Willa w stylu śródziemnomorskim z apartamentami do wynajęcia, Vir (fot. M. Małecka).
92
Tom 10
89-96
Dzięki śródziemnomorskiemu klimatowi, który zapewnia piękną, słoneczną pogodę
przez około 300 dni w roku, stali mieszkańcy wyspy żyją z turystyki i powiązanych z nią
usług. Jednak jeśli ktoś ma ochotę na wypoczynek z dala od, obleganych przez turystów,
miejskich plaż (fot. 6) powinien wybrać się w najdalsze zakątki wyspy, do których prowadzi
jedna, wąska, kamienista droga, niestety nie do przebycia, nisko zawieszonym samochodem.
Cały trud tej terenowej podróży wynagradzają niezapomniane widoki z kamienistych lub
klifowych plaż ukrytych w licznych zatoczkach (fot. 7) oraz błękitna przejrzysta woda Morza
Adriatyckiego. Każdy turysta, który odważy się zapuścić w te magiczne, nadmorskie zakątki,
zostanie mile zaskoczony bogactwem życia biologicznego w płytkich, przejrzystych wodach.
Aby, bliżej przyjrzeć się niezwykłej faunie i florze Morza Adriatyckiego warto zainwestować
w maskę do nurkowania i płetwy. Pod wodą zobaczymy całe ławice barwnych ryb, małe rafy
koralowe oraz ukwiały. Natomiast przy samym brzegu najczęściej spotyka się małe kraby
pustelniki oraz jeżowce o ostrych kolcach (fot. 8), które są zmorą plażowiczów wchodzących do wody bez specjalnych, plastikowych butów, ponieważ bo wbiciu się kolca, jeżowiec
wstrzykuje ofierze toksyczną substancję, powodującą paraliż.
Wyspa Vir jest prawdziwym rajem dla geografów i biologów, ponieważ środowisko
tej niezwykłej krainy jest prawdziwą skarbnicą informacji o procesach zachodzących w przyrodzie. Typowym zbiorowiskiem roślinnym wyspy jest makia – wysokie trawy i nieliczne
krzewy, rosnące na suche i mało urodzajnej glebie. Najczęściej spotykanymi gatunkami
drzew na wyspie są drzewa oliwne, figowe i piniowe.
Fot. 6. Sztuczna, miejska, zatłoczona plaża, Vir (fot. M. Małecka).
93
Tom 10
Fot. 7. Wapienne, skaliste wybrzeże na północnym skraju wyspy Vir (fot. M. Małecka).
Fot. 8. Jeżowiec o trujących kolcach na skalistym brzegu morza (fot. M. Małecka).
94
89-96
Tom 10
89-96
Szczególnie ciekawym obiektem geograficznego poznania może być wybrzeże na północno-wschodnim krańcu wyspy, gdzie formy zbudowane ze zlepieńców z dużą zawartością
żelaza, nadającego skałom charakterystyczną rdzawo-czerwoną barwę, tworzą niezwykłe,
nawet dziesięciometrowe klify (fot. 9).
Fot. 9. Wybrzeże klifowe zbudowane ze zlepieńców o dużej zawartości żelaza, wschodnia część wyspy Vir
(fot. M. Małecka).
Region Zadaru jest również bogaty w zabytki i budowle, na których powstanie bardzo silny wpływ wywarły starożytna kultura rzymska i grecka. W największym mieście
regionu – Zadarze możemy podziwiać takie budowle jak Pałac Dioklecjana z III w. p.n.e.,
kościół św. Donata (fot. 3) będący symbolem budownictwa sakralnego w Chorwacji oraz
ciekawostkę na skalę światową – „Organy wodne”. Zasadą działania tego wynalazku jest
wydawanie dźwięków przez piszczałki umieszczone tuż nad powierzchnią wody, która przy
większych falach wydobywa z organ niezwykłą „muzykę głębin”. Kolejnym, wartym odwiedzenia miejscem, jest miejscowość Nin, zlokalizowana ok. 15 km na południe od wyspy Vir,
gdzie znajduje się „najmniejsza bazylika na świecie” – Kościół św. Krzyża (fot. 10), pochodzący z czasów panowania władców narodowych Chorwacji (IX-XI w. n.e.), a mierzący zaledwie 36 kroków długości. Wielu badaczy twierdzi, że proporcje kościoła są tak doskonałe,
że oprócz funkcji obiektu sakralnego, budowla służy jednocześnie jako kalendarz i wyjątkowo dokładny zegar, ponieważ wszystkie rozmiary ścian, drzwi i okien oparte są na podstawie
obliczeń kątów padającego światła. Kolejnym niezwykłym zabytkiem okolic wyspy Vir, jest
romański Kościółek św. Mikołaja z IX w. n.e. (fot. 11), stojący na wysokim pagórku, na peryferiach miejscowości Nin. Legendy głoszą, że każdy nowo wybrany władca był najpierw
błogosławiony w Bazylice św. Krzyża, a następnie konno udawał się na wzgórze, do Kościoła św. Mikołaja, aby z góry spojrzeć na ziemie, którymi będzie władał.
95
Tom 10
Fot. 10. Bazylika św. Krzyża w Nin (fot. M. Małecka).
89-96
Fot. 11. Kościółek św. Mikołaja na wzgórzu w pobliżu
Nin (fot. M. Małecka).
Obszar okolic wyspy Vir i miasta Zadar jest niewątpliwie jednym z wielu „klejnotów
w koronie” Chorwacji. Kraj ten zaskakuje różnorodnością przyrody i kultury, nie pozostawiając wrażenia przesytu, wśród odwiedzających go turystów. Urzeczona czarem Chorwacji
planuję w najbliższym czasie ponownie wybrać się na wyprawę, aby jeszcze dokładniej poznać ten niezwykle zachwycający kraj.
LITERATURA
BAJCAR A., 1998: Przez Zagrzeb nad Adriatyk. [w:] Poznaj świat, nr 8. s. 36-39.
JORDAN P., 1995: Wpływ wojny w Chorwacji i Bośni-Hercegowinie na turystykę w tym regionie. [w:] Baraniecki L., (red.):
Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie środkowej i wschodniej, z. 3. Wrocław. s. 77-92.
KRUCZEK Z., 2008: Europa. Geografia turystyczna. Proksenia, Kraków. 304 s.
WILUŚ R., WŁODARCZYK B., 1996: Współczesne problemy rozwoju turystyki Dalmatyńskiego Wybrzeża Chorwacji. [w:]
Turyzm, t. 6, z. 2. s. 101-115.
Tom 10
97-108
Martyna ŻUREK
Sosnowiec
TURYSTYKA ROWEROWA W POLSCE JAKO
PRZYKŁAD TURYSTYKI PRZYJAZNEJ ŚRODOWISKU
WSTĘP
Wśród rodzajów turystyki kwalifikowanej, w ostatnich czasach, jedną z najbardziej
rozwijających się dziedzin jest turystyka rowerowa. Rower kojarzy się nie tylko z popularnym sportem, ale także z rekreacją, umożliwia kontakt z przyrodą. Dla wielu osób stanowi
on również ważny środek transportu. Praca pokazuje jakie korzyści mogą płynąć z uprawiania tej formy turystyki. Ponadto rower jest alternatywnym środkiem lokalnej komunikacji
w drodze do pracy, czy szkoły, dlatego problematyka rowerowa poruszana jest niemal w każdej strategii rozwoju gmin, miast, powiatów i województw. Szlaki rowerowe są niezwykłą
szansą dla rozwoju turystyki w Polsce i regionie.
Turystyka w ostatnich latach odnotowuje tendencje wzrostowe, dzięki poprawie koniunktury europejskiej i światowej. Turystyka rowerowa jest jedną z gałęzi turystyki, która
rozwija się bardzo dynamicznie. Zainteresowanie tą formą wypoczynku zyskuje coraz więcej
zwolenników wśród młodzieży jak również wśród osób starszych.
CZYNNIKI WZROSTU TURYSTYKI ROWEROWEJ
Czynników wzrostu zainteresowania turystyką rowerową jest wiele, jednak do najważniejszych należy zaliczyć rozszerzenie Unii Europejskiej o kolejne kraje. Likwidacja granic powoduje wzrost liczby podróży po Europie, poprawę dostępności komunikacyjnej oraz
nasilenie konkurencji na rynku turystycznym. Współpraca państw sąsiadujących prowadzi
do wspólnego planowania strategii rozwoju regionu, co za tym idzie wspólnych planów oraz
działań dotyczących rozbudowy tras rowerowych oraz infrastruktury rowerowej. Kraje Unii
Europejskiej wymieniają się doświadczeniami związanymi z turystyką rowerową jak również
pomagają sobie w rozwiązywaniu problemów dotyczących tej gałęzi turystyki. Unia Europejska wspiera lokalny rozwój i współfinansuje liczne projekty rozbudowy sieci tras rowerowych na terenie zjednoczonej Europy (np. EuroVelo).
W Polsce oraz w państwach Europy środkowej i wschodniej, ważnym czynnikiem pomagającym w rozwoju turystyki rowerowej jest doświadczenie innych krajów. Na terenie
Europy zachodniej i północnej rower jest bardzo popularnym środkiem komunikacji. Miasta
położone w tych regionach dysponują odpowiednią infrastrukturą, która spełnia wymagania
podróżującego (fot. 1). Rozwiązania licznych problemów pojawiających się podczas budowy
dróg, można wykorzystać na terenie naszego kraju. Kraje takie jak Holandia, Dania, Szwecja
97
Tom 10
97-108
posiadają doświadczenie w planowaniu, rozwiązywaniu problemów i budowie tras rowerowych. Wprowadzają liczne udogodnienia i nowości techniczne poprawiające wygodę jazdy.
Szansą na lepsze prosperowanie systemu turystyki rowerowej na terenie naszego kraju oraz
w krajach Europy środkowej i wschodniej, jest wykorzystanie rozwiązań i pomocy państw
zachodnich i północnych.
Fot. 1. Parking rowerowy w Haarlem (Holandia) (fot. M. Żurek).
Obecnie bardzo dużą rolę w życiu codziennym odgrywa ochrona środowiska. Organizuje się wszelkiego rodzaju konferencje, spotkania, warsztaty, które poruszają problem zanieczyszczenia świata. Dzięki temu uświadamia się mieszkańców jak istotną rzeczą jest ochrona
środowiska i przyrody. Miejsca, które są przeinwestowane przez przemysł turystyczny tracą
na wartości, ponieważ turysta wybiera regiony nie przekształcone przez człowieka, miejsca,
w których istotną role odgrywa ochrona przyrody. Wzrost świadomości ekologicznej powoduje również wspieranie lokalnych społeczności i inicjatyw. Turystyka rowerowa wspiera
zrównoważony rozwój oraz przyczynia się do ochrony przyrody. Infrastruktura rowerowa
w niewielkim stopniu ingeruje w środowisko naturalne, co powoduje bezpośredni kontakt turysty z przyrodą podczas podróży. Wyprawy rowerowe są coraz częściej spotykaną formą spędzania wolnego czasu. Turystyka rowerowa to przyszłościowa gałąź turystyki, w którą należy
inwestować. Zrównoważony rozwój oraz ochrona przyrody jest ważnym czynnikiem, wpływającym na rozwój turystyki rowerowej.
Wraz ze wzrostem świadomości ekologicznej turysty, wzrasta również świadomość
zdrowotna. Współczesny turysta poszukuje aktywnych form wypoczynku, które w sposób
pozytywny będą wpływać na jego ciało. Turystyka rowerowa wymaga wcześniejszego przygotowania organizmu człowieka, dlatego zaliczana jest do aktywnego wypoczynku. Wzrasta
również liczba turystów o wyszukanych potrzebach, którzy poszukują licznych wrażeń i emocji. Zmiana stylu życia społeczeństw wzmaga zapotrzebowanie na specjalistyczne produkty,
98
Tom 10
97-108
które zaspakajają wyszukane hobby podróżującego. Dwa kółka przystosowane są do jazdy
miejskiej, długodystansowej, górskiej, co pozwala dotrzeć do każdego rodzaju odbiorcy. Różnego rodzaju formy turystyki rowerowej zaspokajają potrzeby wymagającego turysty. Można
również zaobserwować powrót do „prostych” form spędzania czasu. Popularność zdobywają
liczne obozy przetrwania, na których użytkownik polega na swoich umiejętnościach. Powraca
się również do noclegów pod namiotami, co w pewnym stopniu zaspokaja doznania i emocje
turysty. Podróże rowerowe również są „prostą” formą turystyki. Dawniej rower był bardzo
popularny w podróżach codziennych, jak również wakacyjnych. Później jego popularność
radykalnie zmalała, natomiast w czasach współczesny powraca się do tego rodzaju podróżowania (Zamłyńska, 2005).
Infrastruktura rowerowa jest czynnikiem, który może korzystnie wpływać na rozwój
turystyki rowerowej. Budowa nowych tras rowerowych wiąże się z odpowiednimi planami
i strategią budowy. Poszczególne odcinki wybudowanych już tras powinny tworzyć sieć
z nowymi odcinkami. Infrastruktura rowerowa musi w sposób wystarczający zaspokajać potrzeby podróżującego, natomiast nie powinna być przeinwestowana w elementy przemysłu
turystycznego. Czynnikiem wpływającym korzystnie na rozwój turystyki rowerowej, są stosunkowo niskie koszty budowy tras oraz całego zaplecza rowerowego. Turysta podróżujący
na rowerze nastawiony jest na obcowanie z przyrodą i wymaga zaspokojenia podstawowych
potrzeb. Dlatego koszty budowy infrastruktury rowerowej ograniczają się przede wszystkim
do budowy dróg, miejsc noclegowych oraz serwisów rowerowych. Są to najważniejsze elementy tras, natomiast pod pojęciem infrastruktury rowerowej kryją się również inne udogodnienia dla podróżującego. Na terenie miasta należy zainwestować w parkingi, oznakowanie
ścieżek, wydzielenie bezpiecznych tras rowerowych oraz innych elementów ułatwiających
poruszanie się na dwóch kółkach (Miasta rowerowe ..., 2000).
Turystyka rowerowa nie jest turystyką masową, która charakteryzuje się zaspokojeniem
potrzeby relaksu i wypoczynku przy wykorzystaniu wysokostandardowego hotelarstwa i urządzeń towarzyszących. Turystyka rowerowa zmusza turystę do wysiłku fizycznego oraz psychicznego, dlatego skierowana jest do wybranej grupy odbiorców. Czynnikiem powodującym
zwiększenie zainteresowania turystyką rowerową jest możliwość dotarcia do miejsc trudno
dostępny oraz do miejsc gdzie ruch turystyczny jest niewielki lub nie ma go wcale. Krajoznawstwo uprawiane na rowerze odbywa się często w małych nieformalnych grupach. Zachęca to turystów do podróży rowerowych, ponieważ odbywają się w gronie najbliższych osób.
Istotnym elementem wpływającym na turystykę masową są różnego rodzaju katastrofy, klęski żywiołowe. W kurortach turystycznych powodują one gwałtowny spadek liczby
turystów, oraz oddziałują w kolejnych sezonach. Turystyka rowerowa nie reaguje na tego
rodzaju zdarzenia, ponieważ nie jest nastawiona na relaks i wypoczynek fizyczny. Podróżując
na rowerze można zwiedzić wybrany region, jak również poznać siłę i skutki danej katastrofy.
Ważnym czynnikiem powodującym zwiększenie zainteresowania turystyką i komunikacją rowerowa jest wzrost cen ropy naftowej, co przekłada się na wzrost cen paliw. Coraz
częściej można spotkać ludzi, którzy w codziennej komunikacji wybierają rower, ze względu
na zmniejszenie kosztów podróży do pracy, szkoły, jak również podróży wakacyjnych (fot. 2).
Na krótkich trasach pojazdy silnikowe spalają znaczne ilości paliwa, co wymaga dużych
kosztów od użytkownika. Rower jest tanim w eksploatacji środkiem podróżowania, natomiast
99
Tom 10
97-108
w miastach staje się najszybszym środkiem komunikacji. Na Ziemi wzrasta liczba samochodów, co powoduje liczne korki w centrach miast w godzinach szczytu komunikacyjnego. Rower umożliwia szybkie połączenie z wybranymi punktami w mieście, a przy tym jest
pojazdem ekologicznym, który nie ma negatywnego działania na środowisko.
Fot. 2. Komunikacja codzienna – powrót ze szkoły (Holandia) (fot. Sz. Żurek).
Czynnikiem wpływającym na rozwój turystyki rowerowej są powstające organizacje
i projekty szlaków rowerowych, które zajmują się wspieraniem rozwoju turystyki przyjaznej
dla środowiska, promowaniem zdrowego i aktywnego stylu życia, ożywianiem gospodarki
lokalnej oraz mają na celu połączenie ze sobą krajów Europy z możliwością przebycia tysięcy
kilometrów ścieżkami rowerowymi. Najpopularniejszymi organizacjami na terenie Polski są:
Greenways – Zielone Szlaki oraz EuroVelo. Trasy rowerowe poprowadzone są wzdłuż naturalnych korytarzy, historycznych tras handlowych, rzek i kolei oraz mają za zadanie połączenie stolic europejskich. Organizacje te promują turystykę rowerową oraz wspierają działania
na szczeblu lokalnym i krajowym. Dzięki temu sieć nowych tras współgra i tworzy system
z istniejącymi drogami, co zachęca do podróży rowerowych.
Wpływ na rozwój turystyki rowerowej ma również polityka państwa, regionu, miasta
oraz gminy. Wykorzystanie roweru w ruchu drogowym oraz rozwój zagospodarowania turystycznego to formy aktywności ekonomicznej mieszkańców wybranego regionu.
CZYNNIKI OGRANICZAJĄCE TURYSTYKĘ ROWEROWĄ
Do barier ruchu rowerowego zalicza się ograniczenia wynikające ze stanu infrastruktury drogowej. Bariery dotyczące drogowego ruchu rowerowego można podzielić na dwie
kategorie: występujące na drogach rowerowych oraz występujące na jezdniach ruchu mieszanego.
100
Tom 10
97-108
Bardzo ważnym elementem dla rowerzysty jest rodzaj oraz stan nawierzchni. Trasy
rowerowe w większości pokryte są asfaltem, duży udział stanowi pokrycie kostką brukową
oraz płytami chodnikowymi. Niektóre ze ścieżek zarastają trawą, co spowodowane jest tym,
że nie posiadają połączenia z głównymi trasami. Jakość tych nawierzchni może stanowić
barierę dla rowerzystów, ponieważ zły stan nawierzchni powoduje dyskomfort jazdy, jak
również zmusza rowerzystów do poruszania się drogami samochodowymi, co zmniejsza bezpieczeństwo jazdy. Sieć dróg rowerowych na terenie wielu miast Polski nie tworzy spójnego
sytemu. Wiele ścieżek rowerowych jest krótkich i zbyt wąskich, często ślepo zakończonych.
Oznakowanie i przebieg tras może stanowić barierę w korzystaniu z roweru. Znaki
powinny być czytelne jak również usytuowane w widocznych miejscach (fot. 3). Wiele ścieżek rowerowych nie posiada oznakowania przeznaczonego dla rowerzystów, co powoduje
brak zainteresowania wybraną trasą. Użytkownicy nie są poinformowani o przebiegu drogi
oraz o przepisach ruchu drogowego, co prowadzi do niewykorzystania utworzonych ścieżek.
Fot. 3. Prawidłowo oznakowana trasa pieszo-rowerowa w Danii (Bornholm) (fot. M. Żurek).
Zdarzają się również przeszkody mechaniczne, które utrudniają poruszanie się rowerzystów. Krawężniki oraz rowki odpływowe na terenie ścieżki stanowią uskoki, które stwarzają zagrożenie dla użytkowników rowerów. Wymuszają zachowanie niebezpieczne oraz
niezgodne z Prawem o Ruchu Drogowym (zwalnianie lub zatrzymywanie się podczas przejeżdżania przez jezdnię). Spotyka się również różnego rodzaju wygrodzenia, sygnalizatory
świetlne lub latarnie umieszczone na terenie wyznaczonej ścieżki. Powoduje to zwężenie
drogi, a co za tym idzie trudności w mijaniu rowerzystów, co grozi upadkiem lub zderzeniem.
Elementem niedopuszczalnym na trasach rowerowych poprowadzonych na terenie
miasta, jak również poza miastem są schody. Jest to element, który nie może występować na
drogach rowerowych. Na terenie Warszawy schody określane są jako ewenement i innowacja
na skalę europejską, ponieważ w jednym z bardziej płaskich miast można spotkać się z tą
przeszkodą na niektórych trasach.
101
Tom 10
97-108
Wszystkie wymienione wyżej problemy spowodowane są nieodpowiednim planem
zagospodarowania przestrzennego. Można zaobserwować brak koordynacji działań w zakresie infrastruktury rowerowej. Władze samorządowe w projektowaniu nowych inwestycji
nie biorą pod uwagę budowy tras rowerowych lub budują je fragmentami. Efektem tego jest
niespójna sieć tras, która jest niewykorzystywana przez rowerzystów. Drogi rowerowe budowane są w pasach zieleni miejskiej lub w miejscach rekreacyjnych miasta, ponieważ władze
lokalne zakładają, iż podróże rowerowe odbywają się wyłącznie w celach rekreacyjnych, nie
biorąc pod uwagę osób, które rower wykorzystują jako środek komunikacji do pracy, szkoły,
jak również środek transportu podczas wakacji (Miasta rowerowe ..., 2000).
Ruch rowerowy na terenie wielu miast oraz na terenach atrakcyjnych turystycznie nie
jest zintegrowany z innymi rodzajami ruchu. Brakuje infrastruktury rowerowej (np. parkingów) przy punktach komunikacji publicznej. Komunikacja rowerowa w miastach traktowana
jest jako konkurencja dla transportu publicznego. Nie dąży się do zintegrowania tych dwóch
elementów.
Na trasach długodystansowych punkty końcowe, jak również pośrednie powinny posiadać połączenia komunikacyjne z większymi miastami danego regionu. Wszystkie środki
komunikacji publicznej, w obrębie głównych tras rowerowych muszą być przystosowane do
przewożenia rowerów, tak, aby w razie wypadku turysta mógł dotrzeć do miasta.
Barierą architektoniczną jest brak możliwości bezpiecznego przechowywania rowerów
zarówno w mieszkaniach oraz w miejscach pracy, szkołach, do których dociera użytkownik.
Rowery najczęściej przechowywane są w piwnicach lub na balkonach, co jest dużym utrudnieniem w codziennym użytkowaniu, ponieważ uniemożliwia właścicielowi szybkie dotarcie do roweru. Do barier architektonicznych można również zaliczyć brak punktów sanitarnych, w których rowerzysta posiada możliwość przebrania się i skorzystania z natrysku. Dotyczy to przede wszystkim osób używających roweru jako środka komunikacji miejskiej. Na
trasach dalekobieżnych punkty sanitarne pojawiają się w miejscach noclegowych. Innym
typem bariery architektonicznej, typowej dla terenów miejskich, jest zbyt ciasna zabudowa.
Coraz większa liczba samochodów powoduje rozbudowę infrastruktury drogowej, parkingów
samochodowych, co zmniejsza przestrzeń miasta. W takim przypadku powstawanie nowych
tras rowerowych jest utrudnione.
Barierą w użytkowaniu roweru na terenie Polski jest również wysoki procent przestępczości. Zdarzają się liczne kradzieże rowerów z parkingów miejskich, jak również w miejscach noclegowych na trasach długodystansowych. Do czasu, aż nie zmaleje liczba kradzieży
rowerów i nie wzrośnie sprzedaż tańszych rowerów, problem przechowywania rowerów będzie nierozwiązany.
Inną kwestią jest również dewastacja infrastruktury rowerowej. Najczęstsze zniszczenia dotyczą oznakowania tras rowerowych. Zniszczeniu ulegają także parkingi oraz wiaty.
Władze samorządowe boją się inwestować w nowe elementy, udogodnienia dla rowerzystów
ze względu na tak wysoką przestępczość. Bariera przestępczości będzie jeszcze przez lata
elementem wstrzymującym rozbudowę nie tylko szlaków turystyki rowerowej, ale każdej
inwestycji turystycznej.
Bariera atmosferyczna dotyczy krajów o zmiennych warunkach atmosferycznych.
Czynniki, które wpływają zniechęcająco na korzystanie z roweru to ulewny deszcz, silne
102
Tom 10
97-108
porywy wiatru oraz palące słońce. Warunki pogodowe maja znaczący wpływ na intensywność użytkowania roweru, dlatego w wielu krajach użytkowanie roweru odbywa się sezonowo. Na terenie miasta właściwe ubranie i odpowiednia infrastruktura w punkcie docelowym
w znaczny sposób ograniczają niekorzystny wpływ czynników atmosferycznych.
TURYSTYKA ROWEROWA
JAKO PRZYKŁAD TURYSTYKI PRZYJAZNEJ ŚRODOWISKU
Bliski kontakt z przyrodą i środowiskiem, zachwycanie się światem oraz poznawanie
krajobrazów natury pomaga człowiekowi odnaleźć siebie, sens i tempo egzystencji. Współczesna cywilizacja wkroczyła w nowy etap rozwoju. Cechą charakterystyczną tego etapu rozwoju jest świadomość ekologiczna, która jest nie tylko zrozumieniem i wiedzą o wzajemnych
relacjach między człowiekiem a przyrodą, antropogennych zagrożeniach dla środowiska przyrodniczego i potrzebie jego ochrony, ale także poczuciem trwałej przynależności do natury
oraz okazywaniem jej głębokiego szacunku. Pod tym pojęciem kryje się również specyficzny
sposób myślenia lub odczuwania oraz konkretne metody działania, odzwierciedlające się
w codziennym życiu współczesnych ludzi. Świadomość ekologiczna ma wpływ na codzienne
czynności wykonywane w domu i pracy, zakup dóbr i usług, sposób spędzania czasu wolnego
oraz wybór miejsca i formę wypoczynku lub podróży (Utkin, 1991).
Turystyka jest nierozłącznie związana ze środowiskiem przyrodniczym. Publikacje
Rady Europy mówią o przełomie w postawach i mentalności współczesnych turystów, którzy
charakteryzują się większą świadomością ekologiczną. Coraz więcej turystów szuka spokoju i ciszy oraz odpoczynku blisko przyrody.
Europejska Komisja Turystyczna prognozuje, że dalszy rozwój gospodarki turystycznej, pozostanie pod wpływem zarówno nowych tendencji w dziedzinie gospodarczej i społecznej, jak i związanych ze zmianą stylu życia konsumentów o rosnących dochodach i czasie
wolnym. Europejska Komisja Turystyki w 2004 roku opracowała dziewięć podstawowych
trendów, wśród których znalazły się takie, które bezpośrednio determinują rosnące zapotrzebowanie na proekologiczne formy podróżowania. Jak podaje D. Zaręba (2006) należą do
nich: zdrowie, świadomość i edukacja, zrównoważony rozwój, doznania, style życia.
Przykładem proekologicznej formy podróżowania jest turystyka rowerowa, która dostosowuje się do wymienionych wyżej trendów. Turystyka rowerowa jest coraz popularniejszą formą aktywnego spędzania czasu, która posiada wiele aspektów zdrowotnych. Turysta
podróżujący na dwóch kółkach może dotrzeć do miejsc o dużych walorach edukacyjnych oraz
poznawczych. Cechą takiego turysty jest zapotrzebowanie na wyszukane doznania oraz poszukiwanie autentyczności w podróżach (Rakower, 2001).
Turystyka rowerowa jest przykładem turystyki zrównoważonej. Według definicji EUROPARC Federation (Zaręba, 2006) „turystyka zrównoważona to każda forma rozwoju turystycznego, zarządzania i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekologiczną, społeczną i ekonomiczną integralność terenów, a także zachowuje dla przyszłych pokoleń w niezmienionym
stanie zasoby naturalne i kulturowe tych obszarów”. Pojęcie to łączy się z pojęciem ekorozwoju,
który godzi ze sobą cztery rodzaje ładu (ekologiczny, społeczny, gospodarczy, przestrzenny).
103
Tom 10
97-108
Turystyka rowerowa to również forma ekoturystyki. Odbywa się na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych i krajoznawczych. Jest przyjazna dla środowiska oraz przyczynia się do ochrony środowiska naturalnego i kulturowego wybranych regionów. Uczestnikami ekoturystyki, są turyści charakteryzujący się dużą świadomością ekologiczną oraz wrażliwością przyrodniczą.
Turystyka rowerowa jest także reprezentantem turystyki alternatywnej i kwalifikowanej. Celem turystyki alternatywnej jest poszukiwanie kontaktu z ludnością autochtoniczną.
Turyści dążą do poznania kultury, historii, gospodarki i sposobu życia mieszkańców wybranego regionu. Podróże rowerowe pozwalają na bezpośrednie obcowanie z ludźmi i przyrodą,
chroniąc w ten sposób wartości rodzimej kultury odwiedzanych zbiorowości. Turystyka alternatywna preferuje samoorganizację i promowanie celów turystycznych przy niskim udziale
biur turystycznych. Jak podaje W. Gaworecki (2003) „jest to turystyka oparta na motywach
krajoznawczych, uprawiana w małych, często nieformalnych grupach, także indywidualna,
turystyka trudna, wymagająca gruntownego przygotowania, odporności psychicznej, wysiłku
umysłowego i nierzadko fizycznego”.
Bardzo często pojęcie turystyki alternatywnej stosowane jest wymiennie z pojęciem
turystyki kwalifikowanej. Turystyka kwalifikowana posiada pewne cechy szczególne. Można
do nich zaliczyć: konieczność fizycznego i psychicznego przygotowania, umiejętność posługiwania się sprzętem turystycznym, zaspokojenie potrzeb biologicznego minimum aktywności ruchowej oraz posiadanie pewnego zasobu wiedzy ogólnej. Turystyka kwalifikowana,
a tym samym turystyka rowerowa stanowi element wychowania: fizycznego, zdrowotnego,
politechnicznego, estetycznego, moralnego oraz resocjalizującego. Doświadczenie zagraniczne pokazuje, iż turystyka rowerowa, piesza górska, narciarska mają duże możliwości rozwoju na terenie Polski (Gaworecki, 2003).
OCENA STANU TURYSTYKI ROWEROWEJ W POLSCE – ANALIZA SWOT
Analiza SWOT to metoda pozwalająca przedstawić zestawienie mocnych i słabych
stron analizowanego przedmiotu oraz określenie jego szans i zagrożeń rozwojowych. Rozpatrując turystykę i komunikację rowerową, przyjęta metoda pozwoli na zebranie i uszeregowanie informacji o potencjale rozwojowym oraz na dostrzeżeniu barier, jak również
zwróci uwagę na szanse i zagrożenia.
Celem przeprowadzenia analizy SWOT (tab. 1) jest wskazanie zdarzeń, zjawisk, tendencji i procesów wpływających pozytywnie lub negatywnie na rozwój turystyki i komunikacji rowerowej – szanse i zagrożenia oraz przedstawienie obecnej sytuacji ruchu, infrastruktury oraz potencjału rowerowego – mocne i słabe strony.
Powyższe zestawienie ukazuje mocne i słabe strony turystyki i komunikacji rowerowej
w Polsce. Można zauważyć, że te dwa elementy równoważą się. Przedstawionych zostało
wiele mocnych stron ruchu rowerowego, jednak zwraca uwagę znaczący udział słabych stron.
Analiza SWOT przedstawia przewagę mocnych stron i szans nad zagrożeniami dla rozwoju
turystyki rowerowej.
104
Tom 10
97-108
Tab. 1. Ocena stanu turystyki rowerowej w Polsce – analiza SWOT.
Mocne strony
• wzrost funduszy przeznaczonych na rozbudowę szlaków rowerowych, co spowodowane jest przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej;
• otwartość granic;
• niewielki koszt budowy tras oraz infrastruktury rowerowej;
• rower tanim środkiem komunikacji miejskiej oraz podróży weekendowych, wakacyjnych;
• rower najszybszym w mieście środkiem komunikacji;
• wzrost aktywności turystycznej Polaków;
• turystyka rowerowa kształtuje wrażliwość na piękno
przyrody;
• turystyka rowerowa, turystyką przeznaczoną dla osób
w każdym wieku;
• turystyka rowerowa nie jest formą masowej turystyki;
• turystyka rowerowa turystyką przyjazną środowisku;
• różnorodność przyrodnicza, historyczna, krajobrazowa,
kulturowa terenu Polski zachęca do odwiedzania różnych miejsc;
Szanse
• rozbudowa tras i infrastruktury rowerowej poprzez
doświadczone organizacje tj. EuroVelo, Greenweys;
• pomoc krajów zachodnich, doświadczonych w budowie tras rowerowych;
• plany zagospodarowania przestrzennego uwzględniające ruch rowerowy;
• budowa szlaków oraz infrastruktury rowerowej przyczynia się do rozwoju społeczeństw lokalnych;
• powstająca infrastruktura oraz trasy rowerowe powodują wzrost zysków wśród mieszkańcom regionu;
• wzrost cen paliw, co powoduje zwiększenie zainteresowania turystyką i komunikacją rowerową;
• promocja ruchu rowerowego;
• wzrost świadomości ekologicznej i zdrowotnej społeczeństwa;
• wybór przez społeczeństwo aktywnych form spędzania wolnego czasu;
• wzrost liczby turystów o wyszukanych potrzebach;
• popularyzacja obszarów trudno dostępnych w turystyce samochodowej;
• spadek cen rowerów oraz akcesoriów rowerowych;
Słabe strony
• brak odpowiedniej infrastruktury rowerowej;
• zły stan dróg i ścieżek rowerowych na terenie Polski;
• nieczytelne, mało widoczne lub zupełny brak oznakowania tras rowerowych;
• brak integracji komunikacji rowerowej z pozostałymi
formami komunikacji miejskiej;
• brak ujęcia ruchu rowerowego w planach zagospodarowania przestrzennego miast i gmin;
• wzmożony ruch samochodowy;
• bardzo niska kultura jazdy (samochodami);
• słaba znajomość przepisów drogowych wśród rowerzystów;
• duża przestępczość, co powoduje również dewastację
infrastruktury rowerowej;
• mała promocja turystyki rowerowej;
• zanieczyszczenie środowiska;
• turystyka rowerowa turystyką sezonową;
• zróżnicowane warunki atmosferyczne, które powodują
uzależnione od pogody korzystanie z roweru;
• turystyka rowerowa jest wymagającą formą turystyki,
ponieważ potrzebuje wcześniejszego przygotowania
fizycznego;
Zagrożenia
• zbyt małe koszty przeznaczone na rozbudowę szlaków rowerowych oraz infrastruktury rowerowej;
• wzmożony ruch drogowy;
• wysoka przestępczość oraz dewastacja infrastruktury
rowerowej;
• konsumpcyjny styl życia;
• popularyzacja wypoczynku wysokostandardowego;
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej daje duże możliwości pozyskania funduszy przeznaczonych na polepszenie warunków jazdy na dwóch kółkach. Następuje również
zmiana postrzegania świata, potrzeb oraz priorytetów ważnych dla człowieka. Prowadzi to
105
Tom 10
97-108
do wzrostu zainteresowania aktywnymi formami wypoczynku między innymi turystyką rowerową (fot. 4) oraz zachęca do zmiany samochodu na bardziej przyjazną środowisku formę
komunikacji miejskiej – jaką jest rower. Wzrost świadomości ekologicznej człowieka pozwala na zwrócenie większej uwagi na otaczającą nas przyrodę oraz coraz chętniej bezpośrednie obcowanie z nią. Mocną stroną jest również niewielki rozmiar i waga roweru, które umożliwiają dotarcie turysty do miejsc mało dostępnych dla samochodów. Turystyka rowerowa
pozwala na dokładniejsze i precyzyjniejsze zwiedzanie Polski jak również Świata. Różnorodność kulturowa, przyrodnicza, historyczna Polski jest mocną stroną w rozwoju turystyki rowerowej, ponieważ turysta ma wiele możliwości wyboru odwiedzenia interesującego regionu.
Podróże rowerowe dają możliwość dokładnego spenetrowania danego obszaru, jak również
obcowania z ludnością miejscową. Do mocnych stron zalicza się także możliwość uprawiania
turystyki i komunikacji rowerowej w każdym wieku, co pozwala na spędzenie wolnego czasu
w gronie rodzinnym wraz z dziećmi oraz wśród przyjaciół.
Fot. 4. Forma aktywnego wypoczynku – ogólnopolska pielgrzymka rowerowa do Rzymu (fot. Sz. Żurek).
Wiele mocnych stron przysłaniają słabe strony turystyki rowerowej w Polsce. Podstawowym problemem jest niewielka ilość tras rowerowych oraz brak odpowiedniej infrastruktury obsługującej ruch na dwóch kółkach. Wynika to z nieuwzględnienia ruchu rowerowego w planach zagospodarowania przestrzennego miast i gmin. Konsekwencją tego jest
kolejna słaba strona – brak integracji ruchu rowerowego z formami komunikacji miejskiej.
Innym negatywnym elementem, wpływającym zniechęcająco do uprawiania turystyki rowerowej jest wysoka przestępczość w naszym kraju. Bardzo często zdarzają się kradzieże rowerów oraz dewastacje infrastruktury oraz oznakowania tras rowerowych. To problem dotykający nie tylko turystykę rowerową, ale również wiele innych dziedzin turystyki oraz życia
codziennego. Waga przestępczości jest bardzo duża, a zniwelowanie tego problemu jest procesem długotrwałym i trudnym.
Słaba znajomość przepisów drogowych wśród rowerzystów to także czynnik negatywnie wpływający na ruch rowerowy. Zwiększa to niebezpieczeństwo dla użytkowników
106
Tom 10
97-108
dwóch kółek jak również dla innych użytkowników dróg. Ponieważ w Polsce ruch samochodowy jest bardzo duży, znajomość przepisów drogowy jest ważnym elementem, który poprawia bezpieczeństwo jazdy oraz uczy „kultury jazdy samochodem”.
Słabymi stronami uprawiania turystyki rowerowej są również warunki pogodowe i sezonowość. Zróżnicowane warunki atmosferyczne, powodują uzależnione od pogody korzystanie z roweru, a co za tym idzie, sezonowe wykorzystanie dwóch kółek. Są to elementy,
które wynikają z położenia Polski w umiarkowanej strefie klimatycznej.
Polska posiada duże predyspozycje do zniwelowania słabych stron i poprawy warunków umożliwiających uprawianie turystyki rowerowej. Szansą do rozwoju jest doświadczenie
i przykład państw zachodnich i północnych. Kraje europejskie takie jak Holandia, Belgia,
Dania, Szwecja posiadają bardzo dobrze funkcjonującą sieć tras rowerowych oraz doświadczenie w rozwiązywaniu problemów dotyczących ruchu rowerowego. Inną formą pomocy
dla Polski są organizacje takie jak Greenways oraz EuroVelo, które zajmują się rozbudową
tras długodystansowych. Posiadają one doświadczenie w planowaniu, budowie oraz rozmieszczeniu infrastruktury rowerowej. Trasy długodystansowe przyczyniają się również do rozwoju społeczeństw lokalnych. Są szansą do rozbudowy bazy noclegowej i gastronomicznej
w danym regionie oraz dają możliwości rozwoju i promocji produktów lokalnych. Dzięki
temu wzrastają zyski mieszkańców oraz gmin.
Dużą szansą dla popularyzacji komunikacji turystyki rowerowej jest wzrost cen paliw.
Bardziej opłacalna staje się komunikacja rowerowa na terenie miasta, ponieważ paliwem
napędowym roweru jest praca mięśni, co nie wymaga kosztów. Dodatkowo rower staje się
najszybszą formą komunikacji w mieście. Liczba samochodów wzrasta, co powoduje spiętrzenie ruchu samochodowego w godzinach szczytu. Skutkiem tego są długie i czasochłonne
korki, natomiast komunikacja rowerowa nie spotyka na swojej drodze takich problemów.
Wzrastająca świadomość ekologiczna społeczeństwa oraz zaspokojenie coraz bardziej
wyszukanych potrzeb wśród turystów daje szanse rozwojowi turystyki rowerowej. Elementem, który wzbudzi zainteresowanie taką formą spędzania wolnego czasu jest promocja. Odpowiednia reklama, rozpropagowanie biuletynów oraz ulotek przyczyni się do rozpowszechnienia turystyki rowerowej wśród większej ilości społeczeństwa. Przedstawienie walorów oraz
dobrych stron jazdy na rowerze powinno być zachęceniem do uprawiania aktywnej turystyki.
Porównując liczbę szans rozwoju turystyki rowerowej z zagrożeniami, widać wyraźną dysproporcje. Możliwości poprawy warunków oraz zachęcenia do jazdy na rowerze
jest bardzo dużo, natomiast zagrożeń, które działają negatywnie jest stosunkowo niewiele.
Podstawowym problemem jest przeznaczenie zbyt małych funduszy na rozbudowę sieci
tras rowerowych. Infrastruktura rowerowa nie wymaga bardzo dużych nakładów pieniężnych, jednak władze lokalne przeznaczają pieniądze na inne cele, a fundusze przeznaczone
na drogi rowerowe są małe. Prowadzi to do budowy niskostandardowych tras, które szybko
wymagają naprawy i pochłaniają kolejne koszty gmin, powiatów. Tym samym pogarszają
się warunki podróżowania na dwóch kółkach.
Wśród dużej części społeczeństwa przeważa konsumpcyjny styl życia, co jest zagrożeniem dla rozwoju turystyki rowerowej. Popularyzacja wysokostandardowego wypoczynku, prowadzi do obniżenia zainteresowania aktywnymi formami spędzania wolnego czasu.
107
Tom 10
97-108
Powyższa analiza pokazuje, iż Polska posiada duży potencjał do rozwoju turystyki
i komunikacji rowerowej, co świadczy o znacznej przewadze wymienionych w tabeli szans
nad zagrożeniami. Promocja rozwoju ruchu rowerowego może przynieść wiele rozmaitych
korzyści mieszkańcom i przyjezdnym. Należy dążyć do tego, by jego rozwój miał charakter
integralny i zintegrowany, by związany był całościowo ze strategią rozwoju systemu infrastruktury transportowej oraz gospodarki turystycznej poszczególnych regionów i całej Polski.
PODSUMOWANIE
Turystyka rowerowa na terenie Polski zyskuje coraz więcej zwolenników. Jest to
forma turystyki, która rozwija się dynamicznie w ostatnich czasach. Coraz częściej turystyka
i komunikacja rowerowa zostaje ujęta w strategiach rozwoju oraz w planach zagospodarowania przestrzennego miast, gmin, powiatów, co jest ogromną szansą dla poprawy warunków
tras i infrastruktury.
Analizowane czynniki wzrostu i bariery ograniczające turystykę rowerowa, pozwalają
stwierdzić, że Polska posiada bardzo duży potencjał do rozwoju tej formy turystyki. Przedstawionych zostało wiele elementów sprzyjających turystyce rowerowej. Wśród barier jest wiele
czynników, które można zniwelować lub zmniejszyć ich negatywne oddziaływanie.
Turystyka rowerowa jest to forma turystyki przyjazna środowisku oraz funkcjonująca
zgodnie ze zrównoważonym rozwojem. Uczestnicy dążą do poznania regionu, jego kultury,
historii oraz mieszkańców. Rowerzyści charakteryzują się dużą świadomością ekologiczną
oraz wrażliwością przyrodniczą. Turystyka rowerowa reprezentuje inne formy turystyki takie
jak: turystykę alternatywną, kwalifikowaną oraz ekoturystykę.
Analiza SWOT pokazuje wiele mocnych oraz słabych stron turystyki rowerowej, jednak wskazano elementy, które dają szansę na rozwój infrastruktury oraz tras. Ujęcie dróg rowerowych w planach zagospodarowania przestrzennego, promocja oraz przeznaczenie odpowiednich funduszy na rozbudowę tras rowerowych są ogromną możliwością rozwojową dla
turystyki rowerowej w Polsce. Promocja rozwoju ruchu rowerowego może przynieść wiele
rozmaitych korzyści mieszkańcom i przyjezdnym. Należy dążyć do tego, by jego rozwój
miał charakter integralny i zintegrowany, by związany był całościowo ze strategią rozwoju
systemu infrastruktury transportowej oraz gospodarki turystycznej poszczególnych regionów
i całej Polski.
LITERATURA
GAWORECKI W., 2003: Turystyka. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa.
Miasta rowerowe miastami przyszłości. 2000. Wyd. http://ec.europa.eu/environment/cycling/cycling_po.pdf, 08-16.02.2008.
Luksemburg.
RAKOWER R., (red.), 2001: Rower na co dzień. Komunikacja, rekreacja, ochrona środowiska. Stowarzyszenie „Sekcja Rowerzystów Miejskich”, Poznań.
UTKIN M., 1991: Rower wczoraj, dziś i jutro. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
ZAMŁYŃSKA K., 2005: Turystyka i rekreacja a promocja zdrowia rodziny. Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu. Zeszyt 54.
ZARĘBA D., 2006: Ekoturystyka. Wyd. PWN. Warszawa.
108
SESJE TERENOWE
Tom 10
111-121
Daniel OKUPNY
Patrycja GOLAŃSKA
Koło Naukowe Młodych Geografów „Geoholicy”, Uniwersytet Łódzki
Łódź
PRZYRODNICZA CHARAKTERYSTYKA
ISTNIEJĄCYCH I PROJEKTOWANYCH REZERWATÓW
NA TORFOWISKACH W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM
WPROWADZENIE
Torfowiska, obok półnaturalnych lasów, uważane są za ostatnie stosunkowo mało
zmienione ekosystemy, dlatego mają podstawowe znaczenie dla przeżycia wielu gatunków
roślin i zwierząt (Hebrich, Hebrichowa, 2002; Ilnicki, 2002; Pętal, 2002). Zatem utrzymanie
bioróżnorodności na tego typu ekosystemach możliwe jest dzięki ograniczeniu presji gospodarczej na mokradła i objęciu ich ochroną (Ilnicki, 2002; Tobolski, 1998). Z kolei S. Żurek
(2006) zwraca uwagę, że zasoby przyrody żywej (tzn. rośliny i zwierzęta) nie powinny stanowić jedynego elementu przesądzającego o ochronie torfowiska. Celem licznych inicjatyw
zmierzających do ochrony torfowisk powinno być także eksponowanie zbiornika akumulacyjnego ze zgromadzonymi w nim osadami biogenicznymi. Skutki ignorowania kryterium
geologicznego w badaniach torfowisk można oglądać nierzadko w postaci niekorzystnych
przekształceń świata roślinnego, które zaszły dopiero po objęciu torfowisk prawną ochroną
(Tobolski, 2002, 2003).
Według K. Tobolskiego (1998) i P. Ilnickiego (2002) pod pojęciem ochrony torfowisk
rozumie się zarówno ochronę gatunków roślin i zwierząt, zbiorowisk roślinnych, jak i ochronę złóż osadów biogenicznych. Jedną z form ochrony torfowisk w Polsce są rezerwaty przyrody, które podobnie jak pozostałe obszary chronione (np. parki narodowe, użytki ekologiczne) powołuje się na podstawie Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku.
Torfowiska objęte są ochroną nie tylko w rezerwatach torfowiskowych ale również w innych
typach rezerwatów, tj. leśnych, florystycznych, faunistycznych, krajobrazowych, wodnych,
halofilnych i przyrody nieożywionej (Czubiński, 1965). Należy pamiętać, że polskie torfowiska objęte są ochroną międzynarodową (np. sieć ekologiczna ECONET, Europejska Sieć
Ekologiczna NATURA 2000 czy „Central European peatland project”).
CEL I METODY BADAŃ
Celem artykułu jest dokonanie analizy rozmieszczenia rezerwatów na torfowiskach
oraz przegląd i ocena dostępnej literatury na temat tych ekosystemów w granicach województwa łódzkiego. Artykuł ma na celu przybliżyć strukturę powierzchniową oraz typolo-
111
Tom 10
111-121
giczną rezerwatów, w obrębie których znajdują się torfowiska. Przedstawione niżej zestawienie jest nawiązaniem do uwagi R. Olaczka (2008), że środowisko przyrodnicze Polski środkowej jest najmniej znane przeciętnemu obywatelowi kraju. Przegląd literatury skłonił autorów do wyeksponowania zbiorników akumulacji biogenicznej ze zgromadzonymi w nich
osadami biogenicznymi, potwierdzając tym samym pogląd m.in. J. Forysiaka (2006) i K. Tobolskiego (1998, 2002, 2003), że torfowiska są interesującymi obiektami badań naukowych
nie tylko dla botaników ale także dla geologów i geomorfologów.
Przeprowadzone przez autorów prace skupiły się na wnikliwej analizie literatury fachowej, głównie z dziedziny ochrony przyrody, botaniki oraz geologii rezerwatów na torfowiskach Polski środkowej. Materiał wyjściowy stanowiły „Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2007 roku” oraz „Katalog rezerwatów przyrody na torfowiskach Polski”
S. Żurka (2006). Charakterystykę poszczególnych rezerwatów uzupełniono informacjami
z czasopisma Chrońmy Przyrodę Ojczystą oraz z księgi „Skarby przyrody i krajobrazu Polski”
R. Olaczka (2008). W przypadku 4 rezerwatów (tj. Czarny Ług, Grabica, Korzeń, Mianów)
zaczerpnięte z literatury informacje uzupełniono danymi nt. złoża torfu. Informacje o miąższości i rodzaju osadów biogenicznych stanowią wynik prowadzonych od kilku lat przez dr
J. Forysiaka z Katedry Badań Czwartorzędu WNG UŁ prac badawczych zmierzających do
rozpoznania geologiczno-morfologicznego i genetycznego torfowisk Polski środkowej.
CHARAKTERYSTYKA STANU SIECI REZERWATOWEJ
NA TORFOWISKACH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO
Analizie poddano obszar województwa łódzkiego, w granicach którego znajduje się
pięć makroregionów wchodzących w skład trzech podprowincji, tj. Nizin Środkowopolskich,
Wyżyny Śląsko-Krakowskiej oraz Wyżyny Środkowo-Małopolskiej (Kondracki, 2001). Aktualnie (stan na 31.12.2007 rok) system ochrony przyrody województwa łódzkiego obejmuje
7 parków krajobrazowych (o łącznej powierzchni 1870 km2), 89 rezerwatów przyrody (ponad
7 tys. ha), 30 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych (ponad 9 tys. ha), 800 użytków ekologicznych (1380 ha), kilkanaście stanowisk dokumentacyjnych i ponad 3 tys. pomników
przyrody (Raport o stanie środowiska..., 2008). Wśród 89 rezerwatów przyrody 19 utworzono na torfowiskach.
Z mapy rozmieszczenia rezerwatów przyrody na torfowiskach Polski (Żurek, 2006)
wynika, że nierównomierne rozmieszczenie tego typu form ochrony spowodowane jest nie
tylko geografią torfowisk (blisko 67% opisywanych tam rezerwatów znajduje się w strefie
krajobrazu młodoglacjalnego) ale także aktywnością badaczy poszczególnych regionów
(np. zagęszczenie rezerwatów na terenie województwa lubelskiego czy mazowieckiego). Jeśli
chodzi o ilość rezerwatów przyrody na torfowiskach najsłabiej w Polsce wypadają województwa: dolnośląskie, małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie. Na terenie województwa łódzkiego zlokalizowanych jest 19 rezerwatów przyrody na torfowiskach (rys. 1),
co stanowi niecałe 21% liczby i 22% powierzchni wszystkich rezerwatów przyrody województwa łódzkiego.
112
Tom 10
111-121
Rys. 1. Rezerwaty na torfowiskach w województwie łódzkim – stan na 31.12.2007 r. (wg: S. Żurek, 2006 – zmienione):
1 – rezerwaty torfowiskowe, 2 – rezerwaty leśne, 3 – rezerwaty florystyczne, 4 – rezerwaty wodne, 5 – rezerwaty
halofilne, 6 – rezerwaty o powierzchni > 100 ha, 7 – rezerwaty o powierzchni od 20 do 100 ha, 8 – rezerwaty
o powierzchni < 20 ha, 9 – projektowane rezerwaty, 10 – numer rezerwatu zgodny z opisem, 11 – granica prowincji,
12 – granica województwa.
W stosunku do powierzchni województwa (18 219 km2) odsetek powierzchni zinwentaryzowanych rezerwatów na torfowiskach wynosi zaledwie 0,08%, zaś powierzchnia wszystkich rezerwatów 0,4%. Wśród zinwentaryzowanych 19 obiektów zdecydowanie przeważają rezerwaty zlokalizowane na torfowiskach niskich i wysokich (odpowiednio 42% i 37%),
podczas gdy na torfowiskach przejściowych zlokalizowanych jest tylko 21% liczby rezerwatów (tab. 1). Oprócz 7 rezerwatów torfowiskowych, w których głównym celem ochrony były
same torfowiska, mokradła występują w 9 rezerwatach leśnych, w 1 rezerwacie florystycznym, w 1 rezerwacie wodnym oraz w 1 rezerwacie słonoroślowym. Powierzchnia wszystkich 19 rezerwatów przekracza nieco 1492 ha (tab. 2). Spośród wszystkich analizowanych
obiektów tylko trzy położone są w prowincji Wyżyny Polskie, pozostałe 16 rezerwatów
zlokalizowanych jest w obrębie prowincji Niż Środkowoeuropejski (rys. 1).
113
Tom 10
111-121
Tab. 1. Rezerwaty przyrody w województwie łódzkim obejmujące mokradła – stan na 31.12.2007 r. (wg: S. Żurek,
2006 – zmienione).
Rodzaj mokradeł
Powierzchnia
(ha)
Torfowiska niskie
Torfowiska przejściowe
Torfowiska wysokie
Razem
726,21
211,71
554,77
1492,69
Rezerwaty na torfowiskach
liczba
o powierzchni
ogółem
< 20 ha
20 – 100 ha
8
3
4
4
1
2
7
3
3
19
7
9
> 100 ha
1
1
1
3
Tab. 2. Liczba i powierzchnia poszczególnych typów rezerwatów na torfowiskach w województwie łódzkim (wg:
S. Żurek, 2006 – zmienione).
Typ rezerwatu
Torfowiskowe
Leśne
Florystyczne
Wodne
Halofilne
Razem
Powierzchnia
(ha)
ogółem
571,34
410,35
3,3
487
20,7
1492,69
7
9
1
1
1
19
Liczba rezerwatów
o powierzchni
< 20 ha
20-100 ha
3
3
3
5
1
–
–
–
–
1
7
9
> 100 ha
1
1
–
1
–
3
Analiza powierzchni istniejących rezerwatów wskazuje, że są to obiekty małe o średniej powierzchni nie przekraczającej 79 ha. Spośród opisywanych 19 rezerwatów powierzchnia tylko trzech przekracza 100 ha, podczas gdy prawie 40% rezerwatów posiada powierzchnię poniżej 20 ha. Według P. Ilnickiego (2002) za taki stan rzeczy odpowiada prowadzona
do niedawna strategia tworzenia rezerwatów (małe rezerwaty miały chronić jak największą
liczbę torfowisk). Należy podkreślić, że tylko w granicach siedmiu rezerwatów na torfowiskach
(tj. Długosz Królewski, Kopanicha, Piskorzeniec, Rawka, Rąbień, Ruda Chlebacz i Wolbórka)
określono powierzchnię złoża torfu oraz dominujący rodzaj torfu w złożu (Żurek, 2006).
Nieco lepiej wygląda sytuacja jeśli chodzi o znajomość średniej lub maksymalnej miąższości
torfu w złożach opisywanych rezerwatów. Za sprawą realizowanych w Katedrze Badań Czwartorzędu WNG UŁ od kilku lat grantów badawczych finansowanych przez MNiSW, liczba
rezerwatów z informacją o miąższości osadów biogenicznych zwiększyła się do jedenastu.
PRZYRODNICZA CHARAKTERYSTYKA ISTNIEJĄCYCH I
PROJEKTOWANYCH REZERWATÓW NA TORFOWISKACH
Do rezerwatów, w których celem ochrony były same torfowiska lub zespoły torfowisk
województwa łódzkiego zaliczamy:
Czarny Ług (1) – niewielki powierzchniowo rezerwat (2,46 ha) utworzony w celu ochrony
torfowiska wysokiego typu atlantyckiego (Żurek, 2006). Osady biogeniczne o miąższości nie
przekraczającej 85 cm akumulowane są w zagłębieniu deflacyjnym na wysokości 188 m n.p.m.
114
Tom 10
111-121
Wśród chronionych zbiorowisk roślinnych na szczególną uwagę zasługuje mszar z wełnianką
pochwowatą (Kucharski, Grzyl, 1992; Olaczek, 2008).
Grabica (2) – położony na terasie nadzalewowej Grabi rezerwat posiada powierzchnię
8,26 ha i powołany został w celu ochrony torfowisk przejściowych (Żurek, 2006). Udokumentowane złoże osadów biogenicznych położone jest na wysokości 155 m n.p.m. i nie przekracza 2,2 metra miąższości. Stanowisko kłoci wiechowatej (Olaczek, 2008).
Korzeń (3): utworzony w celu ochrony torfowiska wysokiego rezerwat o powierzchni nie
przekraczającej 35 ha. Miąższość osadów biogenicznych waha się od 30 cm w północnej części obiektu nawet do około 2 metrów na południu torfowiska (fot. 1.). Analiza morfologiczna
zbiornika akumulacji biogenicznej pozwala stwierdzić, że sedentacja torfu zachodzi w odciętym korycie Widawki, na wysokości 140 m n.p.m. Wśród chronionych zbiorowisk roślinnych
należy wymienić ols torfowcowy i porzeczkowy. Rośnie tu m.in. rosiczka okrągłolistna i długolistna, grzybień północny oraz modrzewnica zwyczajna (Kucharski i in. 1995).
Fot. 1. Południowa część torfowiska Korzeń (fot. D. Okupny).
Mianów (4) – niewielki powierzchniowo rezerwat (niecałe 6 ha) utworzony w celu ochrony
śródleśnego torfowiska niskiego (Żurek, 2006). Położony w dolinie Neru zbiornik akumulacji
biogenicznej wypełniają osady biogeniczne o miąższości 3,2 metra. Na silnie uwodnionej
i położonej na wysokości 138 m n.p.m. powierzchni torfowiska występują szuwary turzycowe i pałkowe, łozowiska oraz bagienne lasy olszowe (fot. 2).
Piskorzeniec (5) – największy rezerwat torfowiskowy w województwie łódzkim (409 ha).
Zagłębienie odpływowe położone na wysokości 228 m n.p.m. wypełnia torf turzycowiskowy
o średniej miąższości 2,7 metra. Należy zwrócić uwagę, że powierzchnia złoża torfowiska
wysokiego zajmuje powierzchnię zaledwie 7,3% powierzchni całego rezerwatu (tj. 30 ha)
(Żurek, 2006). Torfowisko porastają zarówno szuwary trzcinowe, turzycowiska, mszary, jak
i bory bagienne (Wnukowa, Wnuk, 1971). Zubożenie bogatej fauny (m.in. bobry, łosie, ptaki
wodno-błotne) wiązane jest z prywatną dzierżawą stawu potorfowego (Olaczek, 2008).
Polana Siwica (6) – utworzony w celu ochrony torfowiska przejściowego rezerwat zajmuje
powierzchnię 68,5 ha. Zbiornik akumulacji biogenicznej znajduje się w zagłębieniu odpływowym na wysokości 99 m n.p.m. (Żurek, 2006). Do zbiorowisk roślinnych objętych ochroną
115
Tom 10
111-121
należy zaliczyć zbiorowiska szuwarowe i ziołoroślowe (Olaczek, 2008; Kucharski, Pisarek,
1999), zaś wśród gatunków zwierząt występujących w rezerwacie należy wymienić żurawia,
czaplę siwą oraz bociana czarnego. W miejscu wyeksploatowanego złoża torfu powstał zbiornik przeciwpożarowy, zaś w osuszonej części torfowiska pojawiły się zarośla łozowe.
Fot. 2. Ols na torfowisku Mianów (fot. D. Okupny).
Torfowisko Rąbień (7) – powołany w celu ochrony torfowiska wysokiego rezerwat zajmuje
powierzchnię 42,12 ha. Położoną w zagłębieniu bezodpływowym misę torfowiska wypełniają osady biogeniczne o maksymalnej miąższości 3,8 metra (Żurek, 2006). Udokumentowana seria torfu mszarnego wysokiego zalega na warstwie gytii, której akumulacja zapoczątkowana została 11880+/- 60 lat BP (Poz. 9730) (Balwierz, 2005). Złoże położonego na skraju
aglomeracji łódzkiej torfowiska zostało w znacznym stopniu wyeksploatowane w XIX wieku
(Olaczek, 2008). Spośród chronionych gatunków roślin na uwagę zasługują: rosiczka okrągłolistna, bagno zwyczajne i żurawina błotna (Kucharski i in., 2004; Olaczek, 2008).
Najliczniejszą grupę rezerwatów na torfowiskach stanowią rezerwaty leśne, do których
zaliczono:
Gać Spalska (8) – powołany w celu ochrony zabagnionej doliny rzeki Gać (dopływ Pilicy)
zajmuje powierzchnię 81,65 ha. W obrębie rezerwatu stwierdzono występowanie 8 gatunków
objętych ochroną częściową i 4 ścisłą. Wokół czterech zbiorników wodnych o powierzchni
przekraczającej półtora hektara rośnie ols porzeczkowy, lęg jesionowo-olszowy oraz zbiorowiska szuwarowe (Raport o stanie środowiska..., 2008).
Jasień (9) – rezerwat o powierzchni 14,5 ha powołany w celu ochrony cisa. W położonym
na terasie zalewowej prawobrzeżnego dopływu Warty rezerwacie rośnie około 2000 okazów
tego gatunku, które z kolei stanowią pozostałość lasu cisowego wyciętego przed 1914 rokiem.
Wówczas właściciel lasu spalił w piecach huty szkła 50 tys. drzew cisowych (Olaczek, 2008).
Jaźwiny (10) – niewielki powierzchniowo rezerwat (3,8 ha) utworzony został w celu ochrony
torfowiska wysokiego i porastającego je boru mieszanego z dębem szypułkowym (Żurek, 2006;
Olaczek, 2008). Zbiornik akumulacji biogenicznej położony jest na wysokości 170 m n.p.m.
w zagłębieniu międzywydmowym.
116
Tom 10
111-121
Jodły Łaskie (11) – powołany w celu ochrony grądu ze starym drzewostanem dębowo-jodłowym oraz torfowiska wysokiego rezerwat zajmuje powierzchnię 59,2 ha. Położony na wysoczyźnie (175 m n.p.m.) rezerwat porasta także sosna, świerk i grab (Olaczek, 2008; Żurek, 2006).
Kopanicha (12) – rezerwat o powierzchni 42,5 ha utworzony został w celu ochrony torfowiska przejściowego, które obecnie porasta łęg jesionowo-olszowy, ols porzeczkowy i bór
bagienny (Olaczek 2008). W odwodnionej części obiektu rosną zarośla łozowe. Położone
na terasie nadzalewowej torfowisko ogranicza od zachodu stromy stok doliny o wysokości
dochodzącej do 10 metrów. Położony w dawnym meandrze zbiornik akumulacji biogenicznej
wypełnia torf szuwarowy oraz mszysty o średniej miąższości około 1,5 metra. Maksymalne
miąższości dochodzące do 4 metrów występują u podnóża stromego stoku, gdzie w spągu
osadów biogenicznych stwierdzono osady jeziorne.
Lasek Kurowski (13) – położony na terasie zalewowej prawobrzeżnego dopływu Pysznej
rezerwat utworzony został w celu ochrony olsu oraz łęgu olszowego. Oprócz powierzchni
rezerwatu (22,1 ha) oraz opisu wymienionych wyżej zbiorowisk (Baraniak i in., 1998) brak
jest w literaturze informacji o warunkach siedliskowych złoża torfu (Żurek, 2006). Stanowisko płatkokorowej formy olszy czarnej (Olaczek, 2008).
Ruda Chlebacz (14) – niewielkiej powierzchni rezerwat (12,5 ha) powołano w celu ochrony
torfowiska olsowego. Występujące w rezerwacie lasy bagienne (ols porzeczkowy i bór bagienny) ustępują miejsca łęgom (Olaczek, 2008). Średnia miąższość osadów biogenicznych
(torfu olesowego w spągu i torfu szuwarowego w stropie złoża) wynosi zaledwie 0,9 metra
(Żurek, 2006). Zbiornik akumulacji biogenicznej położony jest na wysokości 108 m n.p.m.
na terasie nadzalewowej doliny Rawki.
Wolbórka (15) – rezerwat o powierzchni 35,3 ha chroni torfowisko olszowe i łęg jesionowoolszowy w źródliskach Wolbórki. Torfowisko o średniej miąższości osadów biogenicznych nie
przekraczającej 0,5 metra (Żurek, 2006) porasta ols porzeczkowy oraz gęsty podszyt z czeremchą i kruszyną (Fagasiewicz, 1967; Olaczek, 2008).
Żądłowice (16) – rozległy rezerwat (138,8 ha) zlokalizowany na terasie nadzalewowej doliny
Pilicy. Powołany w celu ochrony torfowisk leśnych obiekt porastają ols, bór świeży i grąd.
Stanowisko borowych widłaków: jałowcowatego i goździstego. Miejsce lęgowe bociana czarnego i wielu innych ptaków wodno-błotnych (Olaczek, 2008).
Jedynym rezerwatem florystycznym, który utworzono na torfowiskach jest: Długosz Królewski w Węglewicach (17), którego powierzchnia wynosi zaledwie 3,3 ha. Położony w zagłębieniu bezodpływowym (140 m n.p.m.) rezerwat powołano w celu ochrony długosza królewskiego. Zbiornik akumulacji biogenicznej wypełnia torf olesowy i mszarny o średniej miąższości
1,2 metra (Żurek 2006). Położona w pobliżu wydma stanowi bardzo ważne stanowisko z punktu widzenia późnoglacjalnej i holoceńskiej historii roślinności (Tobolski, 1966) oraz liczby i charakterystyki przebiegu faz wydmowych w środkowej Polsce (Tobolski, 1969; Rotnicki, 1970).
Rezerwat Rawka (18) jest jedynym w województwie łódzkim rezerwatem wodnym,
który chroni torfowiska. Zlokalizowany na terasie zalewowej doliny Rawki rezerwat ma powierzchnię 487 ha i powołany został w celu ochrony doliny rzecznej na odcinku 97 km. Na
tym rozległym obszarze zinwentaryzowano 28 złóż torfu, których średnia miąższość waha
się od 0,4 do 1,7 metra. W przypadku 4 złóż w spągu udokumentowano osady jeziorne
o miąższości przekraczającej nawet 3 metry. Zbiorniki akumulacji biogenicznej wypełniają
117
Tom 10
111-121
torfy olesowe, szuwarowe i turzycowe (Żurek, 2006). Różnorodne zbiorowiska roślinne porastające dolinę rzeczną (m.in. bory bagienne, łęgi) stanowią środowisko życia takich zwierząt jak gronostaj, bóbr czy wydra (Olaczek, 2008).
Rezerwat Błonie (19) jest jedynym w województwie łódzkim i jednym z czterech rezerwatów halofilnych na torfowiskach w Polsce. Zlokalizowany na terasie zalewowej doliny
Bzury rezerwat posiada powierzchnię 20,7 ha i został powołany w celu ochrony gatunków
roślin halofilnych. Jeszcze 50 lat temu na obszarze tym rosło 25 gatunków halofitów (m.in.
soliród zielny, jarnik solankowy) (Olaczek, 2008). Zanik zasilania torfowiska słonymi wodami
podziemnymi spowodowany osuszeniem pradoliny warszawsko-berlińskiej oraz działalnością górniczą w Łęczycy, przyczynił się do wyginięcia wszystkich halofitów. Zbiornik akumulacji biogenicznej wypełnia torf szuwarowy o średniej miąższości nie przekraczającej 1,6
metra (Żurek, 2006). Podsiąkające słone wody spowodowały wzbogacenie udokumentowanego pokładu torfu chlorkami (Olaczek, 2008).
W ostatnich latach podjęto działania w celu utworzenia dwóch rezerwatów na torfowiskach. Pierwszy z nich położony jest w Kotlinie Szczercowskiej. Na terenie projektowanego
rezerwatu Torfowiska w Dobroniu (20) znajduje się kilka dysroficznych jezior, które zarastają płem mszystyo-turzycowym (Kurowski, Mamiński, 2000). Obszar stanowi ostoję flory
i fauny okolic Bełchatowa, gdzie wskutek odkrywkowej działalności górniczej torfowiska
zostały odwodnione (Ilnicki, 2002). Zbiorowiska roślinne tworzą bory bagienne, zaś wśród
flory wyróżnić należy widłaczka torfowego oraz grzybienia północnego (Olaczek, 2008).
Interesującym dziedzictwem przyrody województwa łódzkiego jest torfowisko Żabieniec (21). Projektowany rezerwat miał mieć 4 ha powierzchni i obejmować swym zasięgiem
wysokie torfowisko. Ze względu na położenie obiektu na terenie prywatnym i konieczność
wykupienia gruntów przez Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich pomysł utworzenia rezerwatu nie został zrealizowany. Położony na wysoczyźnie zbiornik akumulacji biogenicznej
wypełniają torfy i osady jeziorne o miąższości nieco przekraczającej 10 metrów (Forysiak,
2006). Finansowane przez MNiSW badania opisywanego torfowiska wykazały niezaburzony
zapis warunków paleośrodowiskowych od przełomu górnego plenivistulianu i późnego vistulianu przez cały holocen do współczesności (Twardy, 2008). W południowej części torfowiska
występują zagłębienia po wydobywanym w pierwszej połowie
zeszłego stulecia torfie (fot. 3),
które otoczone są mszarem z wełnianką pochwowatą i borem bagiennym (Cieślak, 2000; Olaczek,
2008).
Fot. 3. Dół po eksploatacji torfu na torfowisku Żabieniec (fot. P. Golańska).
118
Tom 10
111-121
WNIOSKI I UWAGI KOŃCOWE
Rezerwaty na torfowiskach województwa łódzkiego są rozmieszczone nierównomiernie. Blisko 67% zinwentaryzowanych obiektów skupia się w biegnącym z południowego
zachodu ku północnemu wschodowi pasie o szerokości 30 km. Opisywane ekosystemy różnicują się pod względem zajmowanej powierzchni, położenia morfologicznego oraz celu powołania (5 typów rezerwatów). W strukturze powierzchniowej dominują rezerwaty obejmujące
ochroną torfowiska niskie (tj. 48,7% powierzchni wszystkich rezerwatów na torfowiskach).
Analizując strukturę typologiczną udokumentowanych obiektów zwraca uwagę fakt, iż 84%
rezerwatów na torfowiskach stanowią rezerwaty torfowiskowe i leśne.
O tym, że stan sieci rezerwatowej na torfowiskach województwa łódzkiego jest zadawalający świadczy ilość chronionych gatunków flory i fauny (m.in. wełnianka pochwowata,
rosiczka okrągłolistna, bocian czarny, łoś) ale także ograniczenie działalności gospodarczej
na torfowiskach wysokich, których jest niewiele w strefie staroglacjalnej (Żurek, 1994). Nie
mniej za tworzeniem nowych rezerwatów, zwłaszcza florystycznych, przemawia fakt, że roślinność występująca współcześnie na polskich torfowiskach nie ma charakteru torfotwórczego (Jasnowski, 1972). Z opublikowanych przez j. Hebricha i m. Hebrichową (2002) danych
wynika, że różnorodne nietorfotwórcze wtórne zbiorowiska (np. lasy, zarośla) pokrywają 85%
areału polskich torfowisk. O podjęciu licznych inicjatyw zmierzających do ochrony torfowisk w Polsce środkowej świadczy fakt, iż jest to obszar bardzo dużych i dużych przeobrażeń szaty roślinnej wskutek działalności człowieka (Kostrowicki, 2009).
Torfowiska Polski środkowej cechują się wysokimi walorami przyrodniczymi (Jasnowski, 1975; Oświt, Żurek, 1977; Tobolski, 1998; Lipowski, 2000) nie tylko dlatego, że skupiają
się na nich rzadkie rośliny i zwierzęta, ale również dlatego, że akumulowane w ich obrębie
osady biogeniczne stanowią istotną podstawę do rozważań paleogeograficznych. Uwzględnianie kryterium geologicznego przy tworzeniu nowych rezerwatów na torfowiskach pozwala
zatem utrzymać ciągłość procesu torfotwórczego (Tobolski, 2002, 2003). Podjęcie działań
zmierzających do inwentaryzacji geologiczno-geomorfologicznej opisywanych obiektów potwierdza przegląd dostępnej literatury nt. rezerwatów na torfowiskach (większość publikacji
o rezerwatach na torfowiskach Polski środkowej dotyczy zasobów przyrody żywej). Opracowana przez zespół badawczy pod kierunkiem prof. Kucharskiego z Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska UŁ synteza regionalna zawiera szczegółowy opis roślinności z uwzględnieniem ich warunków siedliskowych oraz waloryzację przyrodniczą (Ilnicki, Banaszuk, 1994).
Z syntezy zagrożeń torfowisk wykonanej przez P. Ilnickiego (2002) wynika, że torfowiska województwa łódzkiego podobnie jak mokradła całej Polski są narażone na największe zagrożenia w skali globalnej. Związane jest to z dużą gęstością zaludnienia oraz kilkusetletnim użytkowaniem torfowisk przez człowieka (Ilnicki, 2002; Forysiak i in., 2004;
Twardy, Klimek, 2008). Niekorzystne zmiany w bioróżnorodności województwa łódzkiego
potęguje fakt, iż jest to obszar o niskim stopniu zatorfienia (Żurek, 1987). Głównym zagrożeniem dla projektowanych rezerwatów jest odwodnienie. M. Lamentowicz (2005) zwraca uwagę, że źle przeprowadzona melioracja powoduje zanik gatunków, które posiadają zdolność
sedentacji masy torfowej (głównie mszaki oraz torfotwórcze rośliny naczyniowe). Wskutek
odwodnienia zarówno istniejących jak i projektowanych rezerwatów skończy się faza akumu-
119
Tom 10
111-121
lacji osadów biogenicznych i rozpocznie faza decesji (ubytku masy torfowej), której tempo
może wynosić 20-30 mm/rok (Żurek, 1987). Z czasem może dojść do powstania torfowisk
hiplotelmicznych, które cechuje brak akrotelmu w strukturze złoża (Tobolski, 2000).
LITERATURA
BALWIERZ Z., 2005: The history of vegetation of the Rąbień Mire Region. Monographiae Botanicae, 94. s. 135-144.
BARANIAK E., BAJACZYK R.., JANYSZEK S., JURCZYSZYN M., SZCZEPANIK-JANYSZEK M., 1998: Stan zachowania lasów
z udziałem jodły w wybranych rezerwatach województwa sieradzkiego. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przy. „Salamandra”, 2,
Poznań. s. 53-66.
CIEŚLAK P., 2000: Struktura przestrzenna roślinności torfowiska Żabieniec koło Brzezin. Acta Univ. Lodz., Folia Botanica, 14.
s. 125-145.
CZUBIŃSKI Z., 1965: Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce. [w:] Ochrona przyrody i jej zasobów. T. 2, PWN, Kraków.
s. 782-877.
FAGASIEWICZ L., 1967: Rezerwat Wolbórka. Zesz. Nauk. UŁ Biol., 23. s. 101-111.
FORYSIAK J., 2006: Torfowisko Żabieniec – interesujący obiekt badań naukowych i dziedzictwo przyrody regionu. Wędrownik –
Biuletyn Krajoznawczy PTTK w Łodzi, nr 390. s. 12-13.
FORYSIAK J., KULESZA M., TWARDY J., 2004: Wpływ osadnictwa olęderskiego na sieć rzeczną i morfologię międzyrzecza Warty
i Neru. [w:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. III Warsztaty Terenowe, Warszawa.
HEBRICH J., HEBRICHOWA M., 2002: Szata roślinna torfowisk Polski. [w:] Ilnicki P., (red.): Torfowiska i tor. Wyd. Akademii
Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań. s. 179-202.
ILNICKI P., (red.), 2002: Torfowiska i torf. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań.
ILNICKI P., BANASZUK H., 1994: Ecological valorization of wetland in the regions of Poznań and Białystok. Proc. Int. IPS Symp.
„Conservation and management of fens”. Warszawa-Biebrza, IMUZ, Falenty.
JASNOWSKI M., 1972: Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk. Phytocoenosis. 1, 3. s. 193-390.
JASNOWSKI M., 1975: Torfowiska i tereny bagienne Polski. [w:] Kac N.J., (red.): Bagna Kuli Ziemskiej. PWN, Warszawa.
KONDRACKI J., 2001: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
KOSTROWICKI A., S., 2009: Świat żywy. [w:] Richling A., Ostaszewska K., (red.): Geografia fizyczna Polski PWN, Warszawa.
s. 288-292.
KUCHARSKI L., GRZYL A., 1992: Projektowany rezerwat torfowiskowy „Czarny Ług” w województwie piotrkowskim. Chroń.
Przyr. Ojcz., 47, 1-2. s. 66-68.
KUCHARSKI L., Kurzac M., Pisarek W., 1995: Wartości przyrodnicze Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki
oraz terenów przyległych. Chroń. Przyr. Ojcz., 51, 6. s. 101-108.
KUCHARSKI L., PISAREK W., 1999: Roślinność łąk Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. Monogr. Botan., 85. s. 141-177.
KUCHARSKI L., KURZAC M., RAKOWSKA B., SITKOWSKA M., 2004: Changes in flora and vegetation of the Torfowisko Rąbień
reserve near Łódź and their proposed conservation methods. Nature conservation. 60. s. 49-62.
KUROWSKI K., MAMIŃSKI M., 2000: Projektowany rezerwat torfowiskowo-leśny w Dobroniu. Wędrownik – Biuletyn Krajoznawczy
PTTK w Łodzi, nr 365. s. 32-34.
LAMENTOWICZ M., 2005: Geneza torfowisk naturalnych i seminaturalnych w Nadleśnictwie Tuchola. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań.
LIPOWSKI Z., 2000: Rezerwaty przyrody Regionu Łódzkiego. Wędrownik – Biuletyn Krajoznawczy PTTK w Łodzi, nr 363. s. 17-18.
OLACZEK R., 2008: Skarby przyrody i krajobrazu Polski. Oficyna Wydawnicza MULTICO.
OŚWIT J., ŻUREK S., 1977: Zagadnienia ochrony zatorfionych dolin na Niżu. Chroń. Przyr. Ojcz., 33, 3. s. 30-39.
PĘTAL J., 2002: Fauna torfowisk. [w:] Ilnicki P., (red.): Torfowiska i tor. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego
w Poznaniu, Poznań. s. 203-213.
Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2007 roku. Wojewódzki Inspektorat Środowiska w Łodzi, Biblioteka
Monitoringu Środowiska 2008, Łódź.
ROTNICKI K., 1970: Główne problemy wydm śródlądowych w Polsce w świetle badań wydmy w Węglewicach. PTPN, Pr. Kom.
Geogr.-Geol., 11. s. 1-147.
TOBOLSKI K., 1966: Późnoglacjalna i holoceńska historia roślinności na obszarze wydmowym w dolinie środkowej Prosny.
PTPN, Wydz. Mat.-Przyr., 32. s. 1-69.
TOBOLSKI K., 1969: Fazy wydmowe w świetle badań palynologicznych – zagadnienie ich liczby i charakterystyka przebiegu.
Prace Geograficzne IG PAN, 75. s. 101-116.
120
Tom 10
111-121
TOBOLSKI K., 1998: Ekosystemy torfowiskowe i bagienne. [w:] Dobrowolski K., Lewandowski K., (red.): Ochrona środowisk
wodnych i błotnych w Polsce. Inst. Ekol. Warszawa. s. 154-164
TOBOLSKI K., 2000: Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych. Vademecum Geobotanicum. PWN. Warszawa.
TOBOLSKI K., 2002: Wiedza o geologii i historii torfowisk, a strategia ich aktywnej ochrony. Przegląd Geologiczny, vol. 50, nr
10/2. s. 1020.
TOBOLSKI K., 2003: Wybrane zagadnienia z geologii torfowisk. [w:] Skoczylas J., (red.): Streszczenia referatów wygłoszonych
w 2002 roku. Polskie Towarzystwo Geologiczne o/ Poznań, Instytut Geologii UAM, Poznań. s. 102-109.
TWARDY J., 2008: Kluczowy profil holoceński z torfowiska Żabieniec (Wzniesienia Łódzkie). [w:] Kostrzewski A., (red.): V Seminarium: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych. Poznań. s. 132-133.
TWARDY J., KLIMEK K., 2008: Współczesna ewolucja strefy staroglacjalnej Niżu Polskiego. [w:] Starkel L., Kostrzewski A.,
Kotarba A., Krzemień K., (red.): Współczesne przemiany rzeźby Polski. Kraków. s. 229-259.
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz. U. nr 92 z 2004 roku).
WNUKOWA M., WNUK Z., 1971: Interesujące zespoły leśne uroczyska Piskorzeniec. Zesz. Nauk. UŁ, Ser. 2. s. 209-229.
ŻUREK S., 1987: Złoża torfowe Polski na tle stref torfowych Europy. Dokumentacja Geograficzna, z. 4. s. 1-84.
ŻUREK S., 1994: Rozwój torfowisk wysokich Polski w holocenie. [w:] Ogólnopolski Zjazd PTG. Referaty i postery. UMCS, Lublin.
ŻUREK S., 2006: Katalog rezerwatów przyrody na torfowiskach Polski. Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce.
SPRAWOZDANIA
Tom 10
125-129
Grzegorz GAŁEK 1)
Angelika MAJ 2)
Marcin SOLECKI 2)
1)
Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Wrocławski
Wrocław
2) Studenckie
Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
SPRAWOZDANIE Z BADAŃ ANKIETOWYCH
DOTYCZĄCYCH „ŚWIADOMOŚCI POLAKÓW
NA TEMAT ZMIAN KLIMATU”
(styczeń-kwiecień 2009)
Pomysł przeprowadzenia badań zmierzających do zebrania informacji o „Świadomości Polaków na temat zmian klimatu” zrodził się w 2008 r. w Studenckim Kole Naukowym
Geografów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Z niewiadomych przyczyn
projekt ten został zaniechany, by w niedługim czasie w ramach współpracy międzyuczelnianej zostać przejętym i zrealizowanym przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Wrocławskiego. Chęć współpracy w realizacji projektu wykazały również Studenckie
Koła Naukowe Geografów z innych ośrodków akademickich – Poznania, Torunia, Bydgoszczy, Krakowa, a także przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Wydziału Nauk o Ziemi
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Dzięki temu, możliwym stało się przeprowadzenie
w ciągu czterech miesięcy (tj. od początku stycznia do końca kwietnia 2009 r.), badań ankietowych w różnych regionach Polski, na ponad 800 respondentach. W dniach 27-29 marca
2009 r. prezes Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Wrocławskiego –
Grzegorz Gałek zorganizował we Wrocławiu spotkanie przedstawicieli kół naukowych, które
pomogły w realizacji projektu. Zjazd ten miał na celu zebranie materiałów badawczych
i opracowanie wyników (wraz z późniejszymi aktualizacjami koniecznymi podczas napływu
pozostałych ankiet). W opracowaniu wyników brały udział 4 osoby, organizator projektu –
Grzegorz Gałek, Angelika Maj i Marcin Solecki ze Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego oraz Michał Panfil – przedstawiciel Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. W trakcie trzech
dni udało się (poza realizacją głównego celu pobytu) zwiedzić najciekawsze zakątki Wrocławia, w tym: Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego na Wydziale Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska na Uniwersytecie Wrocławskim, nawiązać współpracę międzyuczelnianą oraz wymienić się doświadczeniami w działalności kół naukowych.
Opracowanie wyników badań spotkało się z paroma trudnościami, m.in. związanymi
z dość dużą ilością zebranych ankiet i analizą korelacji pomiędzy poszczególnymi pytaniami.
Ankieta składała się z dwóch części – część pierwsza dotyczyła danych demograficznych
(tj. płci, wieku, miejsca zamieszkania i wykształcenia ankietowanego), natomiast druga część
obejmowała 19 pytań z problematyki zmian klimatu (tab. 1).
125
Tom 10
125-129
Tab. 1. Pytania ankietowe dotyczące „Świadomości Polaków na temat zmian klimatu” wraz z procentowym udziałem
poszczególnych odpowiedzi respondentów (właściwe odpowiedzi na pytania zostały podkreślone).
Płeć
a) mężczyzna
b) kobieta
(46%)
(54%)
Miejsce zamieszkania
a) wieś
(23%)
b) miasto (<50 tys.)
(38%)
c) miasto (>50 tys.)
(39%)
1. Czy słyszał Pan/Pani o problemie globalnego ocieplenia się
klimatu? (jeśli nie, to koniec ankiety)
a) tak
(99%)
b) nie
(1%)
2. Czy uważa Pan/Pani, że mamy obecnie do czynienia ze
zmianami klimatu? (jeśli nie to proszę przejść do pytania nr 7)
a) zdecydowanie tak
(55%)
b) raczej tak
(37%)
c) raczej nie
(4%)
d) zdecydowanie nie
(2%)
e) nie mam zdania
(2%)
3. Skąd Pan/Pani dowiedział/ła się o problemie zmian klimatu?
a) szkoła (w tym książki)
(26%)
b) środki masowego przekazu (w tym Internet) (55%)
(19%)
c) nie pamiętam
4. Czy uważa Pan/Pani, że zmiany klimatu mają charakter
lokalny, czy globalny?
a) mają charakter lokalny (regionalny)
(6%)
b) mają charakter globalny
(85%)
c) nie mam zdania
(9%)
5. Czy zauważył/ła Pan/Pani w trakcie swojego życia jakieś
zjawiska, świadczące o zmianach klimatu?
a) tak (jakie?) ………………………………. (63%)
b) nie
(15%)
c) nie wiem
(22%)
6. Czy uważa Pan/Pani, że zachodzące zmiany klimatu są
procesem naturalnym, czy wywołanym przez działalność
człowieka?
a) zdecydowanie są naturalne
(7%)
b) częściowo naturalnym, częściowo wywołanym przez działalność człowieka
(67%)
c) zdecydowanie są wywołane przez człowieka (24%)
d) nie mam zdania
(2%)
7. Efekt cieplarniany w atmosferze jest:
a) pochodzenia naturalnego w więcej niż 95% (23%)
b) w większości efektem działalności człowieka (emisja gazów
cieplarnianych)
(58%)
c) w ogóle nie występuje
(8%)
d) całkowicie efektem działalności człowieka
(1%)
(10%)
e) nie wiem
8. Czy wie Pan/Pani jaki gaz znajdujący się w atmosferze jest
w największym stopniu odpowiedzialny za tzw. „Efekt
cieplarniany” na Ziemi?
a) dwutlenek węgla (CO2)
(54%)
(3%)
b) metan (CH4)
(7%)
c) para wodna (H2O)
d) freony (CFC)
(13%)
(8%)
e) ozon (O3)
f) nie wiem
(15%)
126
Wiek
a) < 25 lat
(67%)
b) 25-39 lat
(15%)
c) 40-54 lat
(12%)
d) ≥ 55 lat
(6%)
Wykształcenie
a) podstawowe
(3%)
b) zasadnicze zawodowe
(6%)
c) średnie
(23%)
d) wyższe (w tym studenci)
(68%)
9. Czy jest Pan/Pani w stanie podać w przybliżeniu o jaką
wartość wzrosła średnia globalna temperatura w czasach
jej instrumentalnych pomiarów (około 130 ostatnich lat),
inaczej mówiąc, o jak dużym ocieplaniu klimatu mówimy?
a) 0,0-0,5°C
(10%)
b) 0,5-1,0°C
(33%)
c) 1,0-2,0°C
(29%)
d) 2,0-5,0°C
(21%)
e) 5,0-10,0°C
(7%)
10. Działanie efektu cieplarnianego polega na:
a) ogrzewaniu atmosfery przez emisję ciepła przy spalaniu
paliw
(13%)
b) emisji przez atmosferę w kierunku powierzchni ziemi pro(16%)
mieniowania cieplnego (daleka podczerwień)
c) ogrzewaniu atmosfery pod wpływem pochłaniania promieniowania słonecznego przez dwutlenek węgla (32%)
d) zwiększeniu pochłaniania promieniowania słonecznego
przez podłoże (spadek albedo) pod wpływem emisji gazów cieplarnianych
(15%)
(24%)
e) nie wiem
11. Czy znajome są Panu/Pani pojęcia glacjał / interglacjał
lub cykl glacjalny (glacjalno – interglacjalny)?
a) tak
(54%)
b) nie
(46%)
12. Czy uważa Pan/Pani, że zjawisko tzw. „Dziury ozonowej”
jest spowodowane ocieplaniem się klimatu?
(46%)
a) tak
(39%)
b) nie
c) nie wiem
(15%)
13. Czy uważa Pan/Pani, że „Dziura ozonowa” wpływa
bezpośrednio na ocieplanie klimatu (powoduje ocieplanie powierzchni ziemi i dolnych partii atmosfery)?
a) tak
(55%)
b) nie
(25%)
c) nie wiem
(20%)
14. Czy wie Pan/Pani, że znajdujemy się obecnie w okresie
zwanym interglacjałem (okres między zlodowaceniami)?
a) tak
(53%)
b) nie
(47%)
15. Czy uważa Pan/Pani, że ocieplanie się klimatu spowoduje ogólne „osuszanie się” lądów, a w konsekwencji
ich pustynnienie?
a) zdecydowanie tak
(11%)
b) raczej tak
(43%)
c) raczej nie
(24%)
d) zdecydowanie nie
(10%)
e) nie wiem
(12%)
Tom 10
16. Czy znajome jest Panu/Pani pojęcie „Małej epoki
lodowcowej” (Little Ice Age) ?
a) tak
(41%)
b) nie
(59%)
17. Kiedy Ziemia ostatni raz była cieplejsza niż obecnie?
a) kilkaset milionów lat temu (paleozoik)
(12%)
b) kilkadziesiąt milionów lat temu (paleogen) (11%)
c) kilkaset tysięcy lat temu
(11%)
(12%)
d) kilka tysięcy lat temu
e) nie wiem
(54%)
125-129
18. Kim jest Al. Gore?
a) byłym prezydentem USA i jednocześnie zwolennikiem
poglądu o odpowiedzialności człowieka za zmiany klimatu
(16%)
b) czołowym krytykiem poglądu o odpowiedzialności
człowieka za zmiany klimatu
(25%)
(41%)
c) laureatem pokojowej nagrody Nobla
d) odkrywcą „efektu cieplarnianego”
(18%)
19. Czy znajome są Panu/Pani terminy: „Konwencja Klimatyczna” (Rio de Janeiro 1992r) „Protokół z Kioto” (Kioto
1997 r)?
a) tak
(49%)
b) nie
(28%)
c) znam jeden z nich
(23%)
Struktura demograficzna ankietowanych była zróżnicowana, niewielką przewagę stanowiły kobiety (54% ogółu badanych). Analizując strukturę wiekową, najwięcej ankietowanych było w wieku poniżej 25 roku życia (ok. 67% ogółu badanych). W pytaniu o miejsce
zamieszkania najwięcej osób wskazało miasto powyżej 50 tys. ludności (39% ankietowanych),
natomiast w przypadku wykształcenia okazało się, że aż 68% badanych ma wykształcenie
wyższe bądź jest studentem. Część analityczna badań dowiodła, że zmiany klimatu są tematem problematycznym i nie do końca zrozumiałym. Współcześnie, powszechne są dwa poglądy na ten temat. Zwolennicy globalnego ocieplenia szukają jego przyczyn we wzroście
koncentracji gazów cieplarnianych, szczególnie przez zwiększoną emisję dwutlenku węgla
do atmosfery. Przeciwnicy natomiast są zdania, że Ziemia jest obecnie w interglacjale (czyli
okresie cieplejszym, pomiędzy zlodowaceniami) i powoli zmierza do glacjału, czyli okresu
ochładzania się klimatu. Ponadto możliwym jest, że okres ochłodzenia może zostać przyspieszony ze względu na zmniejszanie się zasolenia arktycznej części Oceanu Atlantyckiego, co
w efekcie spowoduje zmniejszony wpływ oddziaływania ciepłego Prądu Zatokowego (Golfsztromu) na klimat Europy.
Informacje pochodzące z mediów, alarmujące o ocieplaniu się klimatu, wraz z naciskiem różnych grup politycznych wprowadzają niepokój wśród społeczeństwa. Jak wiadomo,
powszechne jest zjawisko przyjmowania do świadomości tego, co mówi większość, pozbawiona często elementarnej, fachowej wiedzy pozyskanej z wiarygodnych źródeł. Na potwierdzenie tego faktu można wskazać 99% odsetek badanych, którzy jednogłośnie potwierdzili,
że słyszeli o globalnym ociepleniu klimatu. Na pytanie „Czy uważa Pan/Pani, że mamy obecnie do czynienia ze zmianami klimatu?” – aż 92 % ankietowanych odpowiada twierdząco.
Interesujące są odpowiedzi ściśle weryfikujące wiarygodność źródeł informacji, z których ankietowani czerpią wiedzę (rys. 1).W pytaniu o przyczynę zmian klimatycznych 67%
ankietowanych odpowiedziało, że zmiany klimatu są wywołane częściowo przez działalność antropogeniczną i częściowo na drodze procesu naturalnego. W świecie nauki, klimatolodzy nie przywiązują większej uwagi do wpływu działalności człowieka na ocieplenie
klimatu, ponieważ wpływ ten ma głównie zasięg lokalny. Zmiany klimatyczne są związane
przede wszystkim z czynnikami naturalnymi: wulkanicznymi, solarnymi i najważniejszym
– czynnikiem astronomicznym, związanym z precesją i nutacją kuli ziemskiej (tzw. „teoria
Milankoviča). W przypadku pytań dotyczących efektu cieplarnianego, 54% respondentów
uważa, że efekt cieplarniany (często utożsamiany przez ankietowanych z globalnym ocieple-
127
Tom 10
125-129
niem) jest spowodowany wzrostem koncentracji gazów cieplarnianych, głównie dwutlenku
węgla. Jedynie 7 % ankietowanych wskazało właściwą odpowiedź, jako że para wodna jest
w największym stopniu odpowiedzialna za efekt cieplarniany. Wynik ten, potwierdza fakt
mylenia problemu globalnego ocieplenia z efektem cieplarnianym. Pytanie o genezę efektu
cieplarnianego skorelowano z pytaniem o wykształcenie ankietowanego i zaważono, że wraz
z przechodzeniem przez kolejne etapy edukacji rośnie świadomość Polaków, iż w ponad
95% efekt cieplarniany jest pochodzenia naturalnego (rys. 2).
Rys. 1. Odpowiedzi ankietowanych na pytanie: Skąd Pan/Pani dowiedział/ła się o problemie zmian klimatu?:
1 – środki masowego przekazu (w tym internet), 2 – szkoła (w tym książki), 3 – nie pamiętam.
Rys. 2. Odsetek odpowiedzi na pytanie o przyczynę efektu cieplarnianego odniesiony do poziomu edukacji ankietowanych:
1 – nie wiem, 2 – efekt cieplarniany w ogóle nie występuje, 3 – jest całkowicie efektem działalności człowieka, 4 – jest
w większości efektem działalności człowieka (emisja gazów cieplarnianych), 5 – jest pochodzenia naturalnego w więcej
niż 95%, P – podstawowe, Z – zasadnicze zawodowe, S – średnie, W – wyższe (w tym studenci).
128
Tom 10
125-129
W ankiecie zamieszczono również pytanie, które daje pogląd o wyobrażeniu ankietowanych z jak dużym ociepleniem klimatu mamy współcześnie do czynienia. Okazało się, że
aż 67% badanych nie wie jakie to mogą być wartości, wskazując odpowiedzi – ok. 0,5°C,
2°C, 5°C a nawet 10°C. Właściwą odpowiedź, w przedziale 0,5-1,0°C wskazała ⅓ wszystkich ankietowanych. Wśród pytań ankietowych znalazły się również pytania o znajomość
terminów bezpośrednio dotyczących zagadnienia zmian klimatu, takich jak – glacjał, interglacjał, „Mała Epoka Lodowcowa”, „Konwencja klimatyczna”, „Protokół z Kioto” bądź kim
jest Al. Gore. Wyniki przedstawiały się odpowiednio – 54% osób słyszało o cyklu glacjalnointerglacjalnym, dla 41% ankietowanych znajome jest pojęcie „Małej Epoki Lodowcowej”,
49% zna najważniejsze przykładowe umowy międzynarodowe dotyczące przeciwdziałania
globalnemu ociepleniu, natomiast 41% badanych wskazało poprawną odpowiedz w podchwytliwym pytaniu kim jest Al. Gore (laureatem pokojowej nagrody Nobla). 46% respondentów jest w przeświadczeniu, że zjawisko dziury ozonowej spowodowane jest ocieplaniem się
klimatu i aż 55% badanych uważa, że dziura ozonowa powoduje ocieplanie powierzchni ziemi i dolnych partii atmosfery. Wyniki te wyraźnie wskazują na brak wiedzy co to jest dziura
ozonowa. Brak elementarnej wiedzy ankietowanych przekłada się również w odpowiedziach
na pytania otwarte. Jedne z najbardziej zaskakujących odpowiedzi otrzymano na pytanie „Czy
zauważył/ła Pan/Pani w trakcie swojego życia jakieś zjawiska, świadczące o zmianach
klimatu?” – w odpowiedziach pisano np. „tsunami”, „smog”, „wymieranie lasów”, „kwaśne deszcze” itp.
Ankieta składająca się z dwóch części umożliwiła na drodze wysuwania wniosków
porównanie wyników z odpowiedzi dotyczących samego problemu zmian klimatu z charakterystyką demograficzną. W drodze dalszych rozważań okazało się między innymi, że odsetek
ankietowanych, którzy dowiedzieli się o zmianach klimatu ze szkoły i książek wykazuje tendencję spadkową do wieku respondenta, natomiast w przypadku pytań o efekt cieplarniany
widoczna jest zależność wzrostu poprawnych odpowiedzi wraz z wielkością miejscowości
ankietowanego. Ilość błędnych odpowiedzi rośnie wraz ze stopniem szczegółowości pytań.
Niniejsze sprawozdanie ma na celu jedynie naświetlenie faktu, iż zostały przeprowadzone niniejsze badania na wybranej próbie losowej społeczeństwa, tym samym zostały
przywołane jedynie wybrane pytania i odpowiedzi, ponieważ szczegółowa analiza uzyskanych wyników ukaże się w odrębnym artykule.
Tom 10
130-132
Alicja GOLIK
Sosnowiec
SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI SKNG UŚ
W ROKU AKADEMICKIM 2008/2009
W roku akademickim 2008/2009 Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego liczyło 18 członków. Do października 2009 w skład zarządu wchodzili: Jakub
Adamek – prezes, Piotr Jurczak i Łukasz Sobel – wiceprezesi (decyzją zebrania walnego
członków SKNG zniesiono zadekretowany dotąd rozdział funkcji na wiceprezes ds. turystycznych i naukowych), Anna Maria Trzaskalik – skarbnik oraz Alicja Golik – sekretarz.
Do komisji rewizyjnej wybrano: Dorotę Błażycę, Krystynę Kozioł oraz Macieja Czechowskiego. Funkcję opiekuna naukowego sprawował dr hab. Mariusz Rzętała. 22 października
2009 roku odbyły się wybory nowego zarządu SKNG UŚ. Od tej pory funkcję prezesa sprawuje Aneta Rzepecka, wiceprezesami zostały Alicja Golik i Ewa Pabian, skarbnikiem – Marcin Solecki, sekretarzem – Karolina Trąbka. W skład komisji rewizyjnej weszli: Krystyna
Kozioł, Małgorzata Małecka i Maciej Czechowski.
Na przełomie roku 2008 i 2009 ukazał się tom 9 czasopisma „Z badań nad wpływem
antropopresji na środowisko”. Zawiera on publikacje członków SKNG UŚ: referat, opis sesji
terenowej oraz dwa sprawozdania (w tym z działalności SKNG UŚ w roku poprzednim) oraz
publikacje osób z różnych ośrodków naukowych w kraju.
Od października 2009 r. SKNG UŚ rozpoczęło cykl pokazów slajdów z różnych części świata. W sumie w ciągu roku akademickiego 2008/2009 zostało zaprezentowanych 8 slajdowisk na temat takich rejonów świata jak: Spitsbergen, Turkmenistan, Kamczatka, Gruzja,
Indie, Himalaje, Francja, Włochy, Australia oraz Stany Zjednoczone.
We wrześniu i październiku 2008 roku kontynuowano także badania dynamiki form
gruzowych za pomocą GPS-u różnicowego w Świstówce Roztockiej i Koziej Dolince w ramach współpracy z piszącym pracę magisterską o Koziej Dolince Michałem Ciepłym, studentem II roku studiów magisterskich uzupełniających z geografii. W dniach 01-04.09.2008 r.
Piotr Jurczak, Michał Ciepły i Agnieszka Janus uczestniczyli w badaniach terenowych pod
kierunkiem profesorów: Jacka Jani i Zbigniewa Śnieszko. Kolejny etap pomiarów przeprowadzono w dniach 26-27.10.2008 r., a brali w nim udział: Piotr Jurczak, Michał Ciepły,
Agnieszka Janus i Krystyna Kozioł.
W 2008 r. pracownicy Katedry Geografii Fizycznej rozpoczęli realizację projektu
badawczego MNiSW nt. „Zróżnicowanie pokrywy lodowej zbiorników wodnych w regionie
górnośląskim”. W badaniach terenowych i opracowaniach kameralnych udział wzięli członkowie SKNG UŚ, między innymi: Michał Piątek, Alicja Pradela i Maksymilian Solarski.
W marcu 2009 r. we współpracy ze studentami Uniwersytetu Wrocławskiego zakończono realizację projektu badań ankietowych nt. „Świadomości Polaków na temat zmian klimatu”. W dniach 27-29 marca 2009 roku we Wrocławiu, członkowie SKNG UŚ Angelika
130
Tom 10
130-132
Maj oraz Marcin Solecki, wzięli udział w finalnym opracowaniu wyników badań ankietowych
i podsumowaniu projektu.
31 marca 2009 roku Agata Sawicka oraz Alicja Golik wzięły udział w konferencji
pt. „Czy idea metropolii może być zaraźliwa” w ramach corocznych obchodów Dni Frankofonii organizowanych przez Dom Miasta Saint-Etienne w Katowicach, przy współpracy
z Urzędem Miasta Katowice oraz Uniwersytetem Śląskim.
W kwietniu 2009 roku w związku z obchodami 35-lecia istnienia Wydziału Nauk
o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego dokonano podsumowania także 35-letniej działalności SKNG
UŚ. Tekst podsumowania wzbogacony o materiał ilustracyjny przekazano do opracowania
redakcyjnego wydawanej na tę okoliczność publikacji.
24.04.2009 r. odbył się Festiwal Nauki, w którym swoje stoisko zaprezentował Wydział
Nauk o Ziemi oraz SKNG UŚ. W trakcie uroczystej Gali zorganizowanej na zakończenie
Festiwalu Nauki, wręczone zostały przez JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego prof. zw. dr hab.
Wiesława Banysia wyróżnienia dla studentów odznaczających się szczególną aktywnością
na rzecz środowiska akademickiego oraz społecznego. Wśród 13 uhonorowanych studentów znalazła się członkini naszego Koła – Krystyna Kozioł.
W dniach 17-20 września 2009 r. odbył się obóz adaptacyjny w Kletnie. W czasie jego
trwania członkowie SKNG UŚ (Jakub Adamek, Maciej Czechowski, Alicja Golik oraz Aneta
Rzepecka) przybliżali nowoprzyjętym studentom geografii realia studiów na Wydziale Nauk
o Ziemi (organizacja roku akademickiego, program studiów, specyfika wakacyjnych praktyk
terenowych). Na czas wyjazdu zaplanowanych było kilka punktów programu: wycieczka do
Jaskini Niedźwiedziej, Muzeum Ziemi i nieczynnej kopalni uranu oraz wędrówka na Śnieżnik.
Plan wyjazdu został poszerzony o zwiedzanie wapiennika w Starej Morawie oraz twierdzy
w Kłodzku i jej podziemi. W drodze powrotnej część uczestników obozu adaptacyjnego miała
możliwość zwiedzenia Mosznej – zamku o 99-ciu wieżach.
We wrześniu 2009 roku członkowie SKNG UŚ (Piotr Jurczak, Monika Kaczmarczyk
i Anna-Maria Trzaskalik) uczestniczyli w dwutygodniowej wyprawie naukowej „Krym 2009.
Przemiany krajobrazu w wyniku zmian klimatu”. Opiekunem merytorycznym projektu był
dr Ryszard J. Kaczka z Katedry Paleogeografii i Paleoekologii Czwartorzędu. Głównym
celem projektu było porównanie zmian klimatycznych na obszarach górskich Środkowej
Europy z Górami Krymskimi. Porównanie zapisu zmian klimatu zostanie przeprowadzone
na podstawie badań dendroklimatycznych. Podczas wyprawy pobrane zostały próby z trzech
stanowisk badawczych zlokalizowanych wzdłuż wybrzeża Krymu: Wielki Kanion, masyw
Aj-Petri, a także w Nowym Świecie koło Sudaku. Próby pobrano z drzew iglastych, na podstawie których zostanie dokonana analiza przyrostów rocznych.
W dniach 7-10 października miała miejsce konferencja pt. „Przeobrażenia stosunków
wodnych w warunkach zmieniającego się środowiska. Sosnowiec-Zakopane”. W czasie sesji
referatowej w Zakopanem referat pt. „Charakterystyka chemiczna ekstremalnych epizodów
opadowych w Hornsundzie (Spitsbergen)” wygłosiła, należąca do Studenckiego Koła Naukowego Geografów, Krystyna Kozioł.
W dniach 8-10 października 2009 odbyło się w Będzinie II Międzynarodowe Forum
Rekonstrukcji Obiektów Historycznych. 9 października 2009 w sesji referatowej odbywającej
się w Starostwie Powiatowym w Będzinie udział wzięły Angelika Maj oraz Alicja Golik,
131
Tom 10
130-132
należące do SKNG UŚ. W trakcie sesji wysłuchać można było referatów pracowników
naszego Wydziału oraz innych uczelni z Polski.
Rok 2009 w sposób szczególny zapisać należy w historii działalności naukowej Studenckiego Koła Naukowego Geografów za sprawą przyznania – na podstawie wniosku przygotowanego przez vice-prezesa SKNG UŚ ds. nauki Piotra Jurczaka i opiekuna naukowego
SKNG UŚ dr hab. Mariusza Rzętały – przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
2 punkty pracom naukowym zamieszczonym w jedynym cyklicznym studenckim czasopiśmie naukowym pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” wydawanym przez
Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Decyzja w tej sprawie zamieszczona została w komunikacie nr 16 Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia
16 lipca 2009 r. w sprawie uzupełnienia wykazu wybranych czasopism wraz z liczbą punktów
za umieszczoną w nich publikację naukową, wydanym po posiedzeniu Zespołu specjalistycznego do oceny czasopism naukowych dla potrzeb przyszłej oceny parametrycznej i sporządzenia wykazu wybranych czasopism naukowych z obszaru dyscyplin naukowych obejmujących nauki ścisłe, przyrodnicze, medyczne i techniczne, w dniu 26 marca 2009 r.
Tom 10
133-142
Alicja GOLIK
Angelika MAJ
Sosnowiec
RUMUNIA-BUŁGARIA’ 2009 –
SPRAWOZDANIE Z WYJAZDU TERENOWEGO
Na przełomie maja i czerwca 2009 roku odbył się wyjazd terenowy studentów Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego do Rumunii i Bułgarii, w którym udział wzięły
dwie przedstawicielki Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ: Alicja Golik i Angelika Maj. Głównym celem wyjazdu było poznanie kultury, obyczajów, środowiska przyrodniczego i zagospodarowania przestrzennego wybranych regionów Rumunii i Bułgarii.
Wyjazd trwający tydzień (29.05-05.06.2009), został w całości zaplanowany i zorganizowany
przez Samodzielny Zakład GeoEkoturystyki Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego
(rys. 1). Plan wyjazdu okazał się bardzo napięty. Różne utrudnienia, jak: złe warunki atmosferyczne, trudna przeprawa przez rumuńską część Karpat, awaria autokaru przed Bukaresztem oraz nieprzewidziane przypadki losowe w drodze powrotnej sprawiły, że konieczna
była jego zmiana.
Rys. 1. Miejscowości odwiedzone podczas wyjazdu do Rumunii i Bułgarii
(opracowanie własne na podstawie: Podręczny atlas świata, 1998):
1 – wybrane miejscowości,
2 – stolice państw,
3 – wybrane przejścia graniczne,
4 – rzeki,
5 – regiony fizycznogeograficzne.
133
Tom 10
133-142
Program wyprawy przedstawiał się następująco:
– 29-31.05.2009 r. – przejazd na trasie Sosnowiec-Eforie Nord;
– 01.06.2009 r. – dzień wolny (zwiedzanie okolicznych miejscowości, np. Constanty,
Mamaii, Mangalii);
– 02.06.2009 r. – wycieczka do Bułgarii (Przylądek Kaliakra – Złote Piaski – Monastir
Aładża – Warna – Nessebyr);
– 03.06.2009 r. – zwiedzanie Histrii i rejs ciekami delty Dunaju;
– 04-05.06.2009 r. – wyjazd z Eforie Nord, zwiedzanie rumuńskich miejscowości Bran,
Brasov oraz Sighisoara i przejazd do Polski.
W piątek, 29 maja pogoda w Sosnowcu niewiele różniła się od jesiennej słoty. Pochmurny, chłodny i deszczowy dzień nie nastrajał optymistycznie uczestników wyjazdu przy
perspektywie wielogodzinnej podróży autokarem. Nasza grupa wyjazdowa, licząca 59 osób
(w tym 3 kierowców, dwóch opiekunów oraz dwóch pilotów), wyruszyła spod Wydziału
Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego około godziny 20:00, jak się później okazało, w dłuższą niż przewidywano podróż. Trasa przejazdu do Rumunii prowadziła przez Czechy, Słowację i Węgry. Około godziny 8:00 rano 30 maja, w sobotę (czasu wschodnioeuropejskiego
GMT+2h) przekroczyliśmy granicę węgiersko-rumuńską w Csengersimie koło Satu Mare.
Słoneczny poranek, świadomość dojechania do Rumunii, poranna toaleta na jednej ze stacji
benzynowych i rychłe zwiedzanie pierwszych miejsc turystycznych nastrajały nas bardzo
optymistycznie. Niestety, z każdą godziną przemieszczania się w głąb Rumunii pogoda coraz
bardziej się pogarszała, w efekcie czego, ulewy jakie dopadły nas w Karpatach Rumuńskich
skutecznie pokrzyżowały plany zwiedzenia miejscowości Bran, Sinaii oraz wjazdu kolejką
linową na szczyt Bucegi (2 504 m n.p.m.), w miejscowości Busteni. Jedynymi „atrakcjami”,
o których można było wówczas mówić były manewry kierowcy naszego autokaru, który na
stromych zakrętach górskich serpentyn dokonywał nie lada wyczynów. Widoki, których wyczekiwaliśmy jadąc u podnóża szczytów były skutecznie skryte przez chmury. Po kilkugodzinnej przeprawie przez Karpaty skierowaliśmy się na Bukareszt i dalej autostradą do Eforie
Nord. Awaria elektroniki przed Bukaresztem w naszym nowym, rocznym autokarze, prawdopodobnie na skutek silnych opadów jakie towarzyszyły nam prawie przez całą drogę, skutecznie opóźniła dojazd do celu. Tym sposobem 5 godzin koczowaliśmy w zepsutym autobusie na stacji benzynowej, gdzieś na obrzeżach Bukaresztu i spędziliśmy kolejną noc daleko od
miejsca docelowego. Na szczęście, naszym pilotom udało się sprowadzić o 3 w nocy (z soboty na niedzielę – z 30 na 31 maja) rumuński autokar, który dowiózł nas o 6 rano do hotelu
w Eforie Nord. Nasz autokar z trzema kierowcami został jeszcze 48 godzin na wspomnianej
stacji benzynowej, oczekując serwisu naprawczego wysłanego z Polski. Po 34 godzinach
podróży z przygodami, o świcie dojechaliśmy do naszego hotelu. Chyba wszyscy mieliśmy
wtedy ten sam cel – zakwaterować się, wziąć kąpiel i położyć się spać.
Niedziela, 31 maja była przeznaczona na wypoczynek, ponieważ nie mieliśmy transportu, więc plan wycieczki już na wstępie uległ zmianie. Gdy większość uczestników niedzielę spędziła na błogim nic nie robieniu, nieliczni już po paru godzinach od przyjazdu
udali się na powitanie z Morzem Czarnym, zwiedzanie Eforie Nord, bądź indywidualną wycieczkę do Constanty. Jak przystało na pierwszy poprzyjazdowy wieczór do nowego miejsca, w ramach integracji studenci zorganizowali wieczór rumuński, na którym poznaliśmy
134
Tom 10
133-142
tradycje, stroje ludowe, najważniejsze święta rumuńskie oraz degustowaliśmy lokalne potrawy i trunki. Żeby lepiej poznać wymienione wyżej elementy kultury rumuńskiej, musieliśmy przetestować je na własnej skórze. Koniec dnia minął na śpiewach, tańcach i świętowaniu, a powodów było wiele.
W poniedziałek, 1 czerwca, wciąż przedłużała się naprawa naszego autokaru, stąd po
południu należało załatwić transport lokalny i zacząć realizować plan wyjazdu. Większość
uczestników pojechała do Constanty i Mamaii, natomiast pozostali, zainteresowani poznaniem Rumunii „od podszewki” wybrali się do Mangalii i „kosmicznych miejscowości”.
W godzinach popołudniowych wyruszyliśmy rumuńskimi środkami transportu na północ od Eforie Nord, w stronę historycznej stolicy regionu Dobrudży – Constanty. Constanta
jest największym portem rumuńskim i drugim, co do wielkości miastem Rumunii. Początki
miasta sięgają VI w. p.n.e., kiedy to greccy koloniści z Miletu założyli portową osadę Tomis,
która była głównym punktem handlowym i tranzytowym na zachodnim wybrzeżu Morza
Czarnego. Na początku IV w. n.e. osada Tomis przeszła pod panowanie cesarstwa bizantyjskiego i przyjęła nazwę Constantiana (od jednej z dzielnic osady Tomis nazwanej na cześć
cesarza Konstantyna Wielkiego). Po upadku imperium bizantyjskiego miasto było ośrodkiem
kupców genueńskich, natomiast od XV w. do II poł. XIX w. zostało podbite przez Turków
pozostając prowincjonalną miejscowością rybacką. Od 1887 r. zaznacza się rozkwit przemysłu i handlu morskiego w Constancie, kiedy to wraz z północną Dobrudżą znalazła się w granicach nowo powstałego państwa (Bonifaciu i in., 1978).
Zwiedzanie Constanty rozpoczęliśmy od Placu Owidiusza (Piaţa Ovidiu), przy którym
znajduje się Muzeum Historii i Archeologii, w którym można zobaczyć między innymi gliniane naczynia, monety, kieł mamuta i płaskorzeźby z epoki rzymskiej. Większość eksponatów została znaleziona w samej Constancie lub okolicy. Tuż obok Muzeum Historii i Archeologii znajduje się kolejne muzeum, którego wnętrze kryje fragment rzymskiej mozaiki pochodzącej z III w n.e. zajmującej powierzchnię około 80 m2.
Po odwiedzeniu zabytków na Placu Owidiusza udaliśmy się w dalszy spacer do Meczetu Mahmuda (Mahmudiye Camii; fot. 1). Meczet wybudowany został w 1910 r. w stylu mauretańskim na miejscu wcześniejszego meczetu. Do meczetu przylega 50-cio metrowej wysokości minaret na szczyt, którego wiodą kręte schody. Obiekt ten w znacznym stopniu różni się
od typowych meczetów, bowiem do środka można wejść w butach, mieć odkryte ramiona,
a nawet krótkie spodenki. Wnętrze nie wywarło na nas większego wrażenia – wszechobecne
dywany, niebieskie sufity z freskami, kilka żyrandoli. Najbardziej jednak zdziwiło nas skupienie i opanowanie muzułmanów, którzy nie zwracając uwagi na turystów modlili się w błyskach fleszy aparatów fotograficznych. Po paru informacjach dotyczących islamu i architektury meczetów, które otrzymaliśmy od naszych przewodników wspięliśmy się krętymi schodami na minaret, z którego pięć razy dziennie można usłyszeć głos muezina nawołującego do
modlitwy. Z tarasu rozciągał się widok na całe miasto. Dostrzegliśmy starówkę, Plac Owidiusza, port i oczywiście Morze Czarne. Po krótkiej sesji fotograficznej wyruszyliśmy na dalsze
zwiedzanie miasta. Trasa od Meczetu Mahmuda wiodła w stronę Promenady. Po drodze udaliśmy się do punktu widokowego, z którego podziwialiśmy panoramę portu (fot. 2), następnie
skierowaliśmy się ku prawosławnej Katedrze Św. Piotra i Pawła, pochodzącej z II poł. XIX w.,
przed którą znajdują się pozostałości fundamentów domów z okresu późnej starożytności.
135
Tom 10
Fot. 1. Meczet w Constancie (fot. A. Maj).
133-142
Fot. 2. Port w Constancie (fot. A. Golik).
Po kilku minutach dotarliśmy do Promenady i naszym oczom ukazała się największa
atrakcja miasta – Casino (Cazinoul) – imponujący gmach wzniesiony na brzegu morza w 1909 r.,
w którym niegdyś znajdowały się sale przyjęć, sale wystawowe i restauracja z tarasem od
strony morza. Obecnie, z tego co udało nam się zobaczyć, budynek wewnątrz jest bardzo
zniszczony, ale wciąż imponuje jego secesyjny styl i wielkość. Uwagę wszystkich przyciąga
ogromne okno przypominające rozłożony wachlarz bądź muszlę, poniżej znajdują się arkady
oraz prowadzące do nich wysokie schody. Na przeciw Casina znajduje się Akwarium. Budynek z zewnątrz zdobi mozaika przedstawiająca różne zwierzęta morskie, między innymi
rekiny, ryby wszelkiej maści, płaszczki oraz rozgwiazdy. Wewnątrz zobaczyć można ponad
4 500 gatunków fauny Morza Czarnego, Dunaju i jezior z terytorium Rumunii. Po krótkiej sesji
fotograficznej udaliśmy się na zwiedzanie kolejnych punktów programu. Spacerując Promenadą minęliśmy niewielką latarnię morską, zwaną latarnią genueńską (Farul Genovez), której
początki sięgają XIV w., zrekonstruowanej w XIX w., kiedy to Anglicy budowali port w Constancie. Na tym zakończyliśmy zwiedzanie Constanty by wyruszyć na północ do Mamaii.
Kurort Mamaia nazywany jest rumuńskim Monte Carlo. Jest to jedna z największych,
a zarazem najstarszych miejscowości wypoczynkowych w kraju, położona na wąskim
(150-400 m) i długim (ok. 15 km) pasie wybrzeża litoralnego, które oddzielone jest od reszty
lądu jeziorem Siutghiol. Miejscowość oferuje turystom dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną – hotele od średniej do najwyższej klasy, różnego rodzaju bary i knajpki. Nasz pobyt
w tej miejscowości nie był długi, lecz w zupełności wystarczyło to na spróbowanie lokalnej
kuchni, bądź też wszechobecnych kebabów i innych produktów pizzo-podobnych. Miejscowość można było zwiedzić w dwojaki sposób (możliwości przemieszczenia się od punktu
początkowego do miejsca zbiórki). Sposób pierwszy wydawał się oczywisty, może niezbyt
136
Tom 10
133-142
męczący, ale również mało interesujący. Polegał on na pokonaniu odcinka około 2-3 kilometrów pieszo. I tu także mieliśmy wybór – przespacerować się deptakiem lub plażą. Drugi
wariant pokonania wspomnianego odcinka był niebywałą okazją zobaczenia Mamaii z lotu
ptaka. Była to bowiem przejażdżka kolejką gondolową unoszącą się około 50 metrów nad
wspomnianą plażą oraz deptakiem (fot. 3). Podróż rozpoczęliśmy około godziny 20:00,
jednym z ostatnich kursów, a sama przejażdżka trwała około 10 minut. Z kolejki rozpościerał się widok na hotele usytuowane na trasie przejazdu, liczne baseny, plażę, Morze Czarne
oraz jezioro Siutghiol. W promieniach zachodzącego Słońca żegnaliśmy rumuńskie Monte
Carlo. Po szybkim i nietypowym zwiedzaniu Mamaii przyszła pora na powrót do Eforie Nord.
W czasie przejazdu pomiędzy tymi dwoma miejscowościami dane nam było zobaczyć Constantę w świetle ulicznych lamp. Widok zupełnie inny, od tego w pełnym blasku słońca,
bardziej zachwycający.
Kilka osób, które dzień wcześniej już odwiedziły Constantę postanowiło tym razem
poznać uroki miejscowości w południowej części wybrzeża, przy autostradzie wiodącej do
granicy z Bułgarią. Naszą indywidualną wycieczkę zaczęliśmy od Mangalii, najbardziej na
południe wysuniętej miejscowości na rumuńskim wybrzeżu. Z informacji znalezionych
w przewodnikach oraz z rozmów z miejscową ludnością dowiedzieliśmy się, że w starożytności wznosiła się w Mangalii twierdza grecka zwana Callatis założona przez kolonistów
przybyłych z Azji Mniejszej, w XIII i XIV w. Znajdowało się tu osiedle rybackie zwane
przez genueńczyków Mangalia, z czego wywodzi się współczesna nazwa, natomiast obecnie
miasto pełni funkcję turystyczna i portową. Głównymi atrakcjami w tym ponad 40 tys. mieście jest muzeum archeologiczne, meczet Esmahan Sultan i ruiny murów dawnej twierdzy.
Dla nas zupełnym zaskoczeniem był brak przygotowania na przyjazd turystów i otwarcie
sezonu urlopowego. Dziwne, że na początku czerwca, gdy temperatury powietrza dochodzą
do 30°C, turystów można wypatrywać z lornetką, w przeciwieństwie do kurortów w Bułgarii. Plaże w mniejszych miejscowościach są zupełnie opustoszałe, wszędzie śmieci, bród,
bezprawne odprowadzanie zanieczyszczeń wprost do morza, kożuch zanieczyszczeń przybijających co chwila do brzegu i ten niezapomniany odór siarkowodoru unoszącego się nad
plażą (fot. 4). Pomimo tego, miejscowe dzieciaki chętnie zażywały kąpieli w tych warunkach – można było pogratulować odwagi.
Po kilkukilometrowej przechadzce plażą na północ doszliśmy do iście nieziemskich
miejscowości – Saturn, Wenus, Jupiter, Neptun. W tym przypadku pomysłowość kształtów
wybudowanych hoteli robiła wrażenie, ale chyba nie wszystkich turystów zaspokoi standard
hotelu, gdy wygląd plaży dalej pozostawiał wiele do życzenia. Znów śmieci, smród, jedynie
miejscami można było wejść do wody, która stwarzała pozory czystej. Plaże nie wiele miały
wspólnego z tymi piaszczystymi do jakich przywykliśmy. Częstym widokiem był żwir i pokłady szczątków muszli, miejscami betonowe płyty. Dalej udaliśmy się w kierunku centrum
miasteczka Venus. Na szczęście krajobrazu księżycowego nie zastaliśmy, a wręcz przeciwnie
– zadbane ulice, przystrzyżone trawniki, kwiaty w doniczkach zawieszone na słupach. Można
by powiedzieć, że faktycznie nie z tej ziemi – ale różnice pomiędzy plażą znajdującą się tuż
przy hotelach, a częścią po drugiej stronie ogrodzenia hotelu są ogromne. No cóż, może po
prostu jeszcze nie zdążyli przygotować plaży na przyjazd turystów (sezon zaczyna się pod
koniec czerwca). Po spacerze po „Drodze Mlecznej” pojawił się problem z powrotem do
137
Tom 10
133-142
Eforie Nord. Po konsultacjach z niezbyt zorientowaną sprzedawczynią w jednym ze sklepów
okazało się, że powinniśmy się cofnąć do Mangalii (skąd zaczynaliśmy wędrówkę), ponieważ
w Venus nie zatrzymują się rumuńskie PKS-y i minibusy jadące do naszej miejscowości. Wracać tą samą drogą znów 10 km? Nie, to nie był dobry pomysł, ewentualnie można było dojść
do autostrady i łapać autostop. Postanowiliśmy iść przed siebie, idąc tak kilkadziesiąt minut
skapitulowaliśmy, trzeba było podjąć jakąś decyzję, bo na wydostanie się z tego miejsca nie
było widoków. Mieliśmy szczęście, bo po chwili zaczepił nas taksówkarz, chwila negocjacji
co do ceny i udało się. Nasza czwórka geografów przemierzyła ok. 30 km w dość dobrym
czasie jak na możliwości starej Dacii i za 18 lejów za osobę. Trzeba przyznać, że otwartość
i przyjazność Rumunów (nie mylić z Romami) bywa zaskakująca na każdym kroku. Pan taksówkarz okazał się poliglotą, mówił z turystami własnym wyuczonym dialektem rumuńskoniemiecko-francusko-włoskim, niestety po polsku nie rozumiał. Jak na drugi dzień samodzielnego poznawania Rumunii szło nam całkiem nieźle, co wieczór robiliśmy podsumowanie
dnia, wymienialiśmy spostrzeżenia i tym samym wyrabialiśmy swój pogląd o Rumunii.
Fot. 3. Widok z kolejki gondolowej na kurort Mamaia
Fot. 4. Plaża pomiędzy Mangalią i Saturnem
(fot. A. Golik).
w południowej części wybrzeża rumuńskiego (fot. A. Maj).
Po powrocie z poniedziałkowych wycieczek dowiedzieliśmy się, że nasi dzielni kierowcy koczujący dwa dni przy zepsutym autokarze wreszcie przyjadą do Eforie. Dzięki temu,
od wtorku mogliśmy realizować objazdową część planu wyjazdu. Wtorek był zaplanowany na
całodniową wycieczkę do Bułgarii. Wyjazd był o 7 rano, ze względu na długą trasę jaką mieliśmy do pokonania. Pierwszym punktem, jakim zwiedziliśmy był Przylądek Kaliakra. Już na
wjeździe czekał nas wydatek 100 Euro za parking (po długim targowaniu się naszych pilotów
ceny nie dało się wynegocjować). Jednak widoki, jakie mieliśmy przyjemność podziwiać,
szybko zrekompensowały poniesione koszty. Dwu kilometrowy cypel wysunięty w morze,
z którego rozciąga się widok na cztery strony świata, strome wybrzeże klifowe, 70-cio metrowej wysokości ściany skalne zbudowane z czerwonego wapienia, ruiny rzymskiej twier-
138
Tom 10
133-142
dzy z IV w. p.n.e. i to wszystko objęte ochroną rezerwatu robiło duże wrażenie (fot. 5). Kaliakra, oznacza „krwawy przylądek” ponieważ według legendy 40 dziewic bułgarskich związało się swoimi włosami i jedna za drugą rzuciły się z klifu by uniknąć śmierci z rąk Turków,
stąd od ich krwi miałyby pochodzić czerwone plamy na klifach (Gloaguen, 2006).
Fot. 5. Klif na Przylądku Kaliakra w Bułgarii (fot. A. Maj).
Po około 40 minutowym spacerze po cyplu Kaliakra udaliśmy się w dalszą podróż do
Złotych Piasków. To jeden z najdroższych i najczęściej odwiedzanych kurortów czarnomorskich, zbudowany za czasów komunistycznych. Obecnie większość hoteli jest wysokiej klasy.
Ceny są również wysokie. Wszystko, co wybudowano, było z myślą o bogatych turystach –
np. na jednym ze skwerów tuż przy plaży postawiono małą replikę wieży Eiffla, to znów parę
metrów dalej restaurację wystylizowaną na sułtańskie komnaty. Jednak poza tymi wszystkimi
miejskimi atrakcjami najbardziej przyciąga wzrokiem cudowna, piaszczysta plaża z lazurowym morzem. Miejscowość zawdzięcza swoją nazwę złotemu odcieniowi piasku. Plaża jest
w tym miejscu długa na 3 km i szeroka na 100 m. Złoty piasek, jak podaje jedna z legend znalazł się na plaży przez skarb zakopany w morzu przez piratów na północ od Warny. Sezon
wakacyjnych najazdów turystów do Złotych Piasków, w porównaniu do kurortów rumuńskich
już się w pełni rozpoczął. Żal było stamtąd wyjeżdżać, ale czas uciekał a my mieliśmy napięty
plan dnia. Kolejnym miejscem, do którego udaliśmy się był „Monastyr Aładża” w pobliżu
Złotych Piasków. Jest to eremicki klasztor skalny wykuty w 40-metrowej skale wapiennej, na
dwóch poziomach, w skład którego wchodzą – dwie cerkiewki, kaplica, krypta, kuchnia, jadalnia, kilka cel mnichów i izba dla inwentarza. Nazwa klasztoru – aładża jest persko-tureckiego pochodzenia i oznacza pstry, kolorowy, co można odnieść do zabarwienia skał (białych i szarych), bądź pozostałości fresków na ścianach skalnych (Gloaguen, 2006). Klasztor
ten miał swoje lata świetności w XIII-XIV w. Obecnie, cały kompleks wraz z katakumbami
(znajdującymi się około 800 m na północny zachód od głównego klasztoru) i muzeum udostępnione są dla turystów za opłatą 5 lewów za osobę dla wejść grupowych (ok. 11zł).
139
Tom 10
133-142
Z Monastyru udaliśmy się do Warny – największego portu bułgarskiego i letniej stolicy kraju, w której udało nam się zwiedzić termy i łaźnie rzymskie z II w. n.e., uczestniczyć
w ceremonii chrztu odprawianej przez popa (inaczej batiuszkę), w jednej z okolicznych
cerkwii prawosławnych oraz zobaczyć wybrzeże Warny. Ostatnim celem, do którego zmierzaliśmy był oddalony o ok. 135 km na południe od Warny Nessebar – „miasto 40 cerkwi”
wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Część zabytkowa Nessebaru
położona jest na skalistym półwyspie połączonym z lądem wąskim przesmykiem, które łączy
je z nowoczesną zabudową hotelową na stałym lądzie. W trakcie trzygodzinnego pobytu
można było zwiedzić całą wyspę, której urok na długo zapada w pamięci. Cerkwie z XIII
i XIV w., kręte, brukowane uliczki pomiędzy odrestaurowanymi domami z czasów bułgarskiego renesansu z drewnianymi galeryjkami, liczne kramy z pamiątkami i restauracyjki oczekujące turystów stwarzały niepowtarzalny klimat, szczególnie o zachodzie słońca. „Bułgarski
dzień” zakończyliśmy ok. 1:30 w nocy, zmęczeni po całym dniu wrażeń.
W środę zaplanowany był rejs po delcie Dunaju, a więc po nocnym przyjeździe z Bułgarii był to idealny pomysł na zregenerowanie sił. W drodze do Tulczy (Tulcei), z której
wypływaliśmy, zatrzymaliśmy się w Histrii, gdzie mogliśmy zwiedzić ruiny najstarszego
grodziska w Rumunii, z pozostałościami m. in. świątyni Afrodyty z V w. p.n.e. Około godziny 13:00 dojechaliśmy do portu Tulcea i wypłynęliśmy statkiem w czterogodzinny rejs
po jednej z odnóg delty Dunaju – Sulinie. Delta ta, dzięki licznym rozlewiskom, podmokłym lasom, największym na świecie obszarem trzciny oraz bogatej bioróżnorodności gatunkowej w 1991 r. została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
Płynąc statkiem można było poczuć dzikość otaczającej nas przyrody tętniącej własnym
życiem (fot. 6). Po powrocie z delty Dunaju przyszła pora na spakowanie, bo tuż o świcie
dnia następnego (4 czerwca) wyjeżdżaliśmy z Eforie do następnych punktów przewidzianych do zwiedzenia na trasie powrotnej do Polski. Oczywiście, jak na ostatni wieczór przystało udaliśmy się na plażę, by pożegnać się z Morzem Czarnym i powspominać dotychczas przeżyte rumuńsko-bułgarskie przygody.
Fot. 6. Stado pelikanów na Sulinie – jednej z odnóg delty Dunaju (fot. A. Maj).
140
Tom 10
133-142
Planowo, w czwartek mieliśmy wyjechać o 7:00 rano, ale znów dopadł nas pech – kolejna awaria autokaru. Na szczęście po godzinie naprawiania udało się nam wyjechać z Eforie
przez Bukareszt do Branu, Brasova i Sighisoary. Przeprawa przez stolicę i korki na serpentynach w Karpatach opóźniły przyjazd do kolejno zaplanowanych punktów. W godzinach popołudniowych dotarliśmy do miejscowości Bran, w której znajduje się jedna z największych,
komercyjnych atrakcji Rumunii – XIV-wieczny odrestaurowany zamek błędnie nazywany zamkiem Draculi. Zamek ten przyciąga rzesze turystów, jednych zachwyca, drugich zniechęca
przez swoją zbytnią malowniczość pozbawioną średniowiecznej tajemniczości i oczywiście
Draculę dostępnego pod każdą postacią na pobliskim targu (koszulki, naczynia, wino Draculi,
itp.). Ruiny właściwej siedziby okrutnego hospodara wołoskiego Vlada Palownika – zamek
Poienari, znajduje się 6 km od miejscowości Arefu w sąsiedztwie Trasy Transfogarskiej, niestety tam nie dotarliśmy. Po szybkim zwiedzeniu zamku w Branie udaliśmy się do Brasova.
Kolejnym punktem programu było miasto zwane rumuńskim Krakowem. Większość
zabytków Brasova skoncentrowana jest w historycznym centrum miasta (w południowej części otoczonej wzgórzami), dzięki temu nie musieliśmy tracić czasu na dojście. Rynek w Brasovie wywarł na nas duże wrażenie przez dbałość o porządek, otoczenie malowniczych kamieniczek od gotyku po secesję, późnogotycki ratusz (zwany Domem Rady) i wzgórze Tampa (955 m n.p.m.), strzegące miasta, na które można wjechać kolejką linową – Telecabina
Tampa. Nieopodal ratusza, na południowo-zachodniej pierzei rynku znajduje się późnogotycki Czarny Kościół z końca XIV w. Świątynia ta, o imponujących wymiarach – 89 m długości i 38 m szerokości została nazwana tak po pożarze miasta w 1689 r., w następstwie którego spłonęły jej drewniane części a mury poczerniały. W trakcie dalszego spaceru po Brasovie dotarliśmy do najwęższej ulicy w Europie – Strada Sfori (ulica Sznurowa) o szerokości 1,32 m i długości 83 m. Podczas czasu wolnego niektórzy postanowili odwiedzić XVIwieczną Basztę Tkaczy, Basztę Kowali (w której znajduje się archiwum miejskie), Bramę
Schei w kształcie łuku tryumfalnego czy też Bramę Katarzyny (fot. 7). W tym samym czasie
inni degustowali tradycyjne potrawy w rumuńskich karczmach, bądź też woleli nie eksperymentować z lokalną kuchnią i wybrali bardziej znane przysmaki w barach typu fast food.
Z Brasova podążyliśmy w kierunku Sighisoary, ostatniej miejscowości przewidzianej
do zwiedzenia w drodze powrotnej do domu. Na miejsce dojechaliśmy około 22:00, stąd
zwiedzanie miejscowości, w której urodził się legendarny Dracula było bardziej tajemnicze,
w scenerii średniowiecznych, mrocznych i brukowanych uliczek spowitych światłem latarni
ulicznych. W blasku księżyca podążyliśmy kamiennymi schodami na średniowieczne Wzgórze Zamkowe (wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO), do głównej
bramy górnego miasta – z najbardziej okazałą, wysoką na 64 m wieżą zegarową (wzniesioną
w XIV w., z umieszczonym w 1648 r. zegarem; fot. 8). Za bramą, na średniowiecznej starówce znajduje się dom, w którym urodził się legendarny Dracula (początek XV w.) – jedna
z głównych atrakcji fotografowana przez rzesze turystów. Wewnątrz budynku mieści się
restauracja – Restaurant Casa Vlad-Dracul. Następnie pokonując 172 stopnie, tzw. schody
kanoników (przejście przypominało spacer w kopalni) dotarliśmy do gotyckiej katedry
z 1345 r. położonej w najwyższym punkcie starego miasta, a tuż obok, w drodze powrotnej
przemknęliśmy przez pobliski cmentarz. Jak na ostatni w tym dniu punkt zwiedzania, mroczny
spacer po Sighişoarze (zwanej Perłą Transylwanii) pozostanie w naszej pamięci na długo.
141
Tom 10
133-142
Przed północą wyjechaliśmy w drogę, by w końcu następnego dnia, około godziny 18:00
znaleźć się pod Wydziałem Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, spod którego zaczęliśmy
całą przygodę.
Fot. 7. Brama Świętej Katarzyny w Brasovie (fot. A. Golik).
Rumunia to kraj ostrych kontrastów, który trzeba poznać indywidualnie, nie zaś ulegać powszechnej opinii i stereotypowemu myśleniu. Luksusowe samochody stojące przy
budynkach wyglądających jak opuszczone rudery, choć wciąż zamieszkałe przez Rumunów
nie przywiązujących wagi do warunków mieszkaniowych, bezdomne hordy bezpańskich
psów pałętające się na ulicach i plażach to ten mniej ciekawy obraz zastały przez turystów.
Z drugiej strony wzbudzają w nas zachwyt pełne fresków cerkwie, obronne zamki chłopskie,
piękne góry, gościnność i przyjazne nastawienie Rumunów do obcokrajowców i oczywiście
legenda Draculi nadająca temu krajowi koloryt. Rumunia to kraj, w którym każdy znajdzie
coś dla siebie, idealna do uprawiania backpackingu, dla miłośników historii, kultury i architektury. Trekkerów zafascynują ośnieżone szczyty i trasy na kilkudniowe wyprawy,
natomiast mniej aktywni znajdą wypoczynek w kurortach na wybrzeżu czarnomorskim.
LITERATURA
BONIFACIU S., DOSCĂNESCU N., VASILIU-CIOTOIU I., 1978: Przewodnik po Rumunii. Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa. 302 s.
GLOAGUEN P., 2005: Bułgaria. Globtroter. Wyd. Hachette Livre Polska Sp. z o.o., Warszawa. 199 s.
GÓRSKI H., POSTEK S., 1988: Podręczny atlas świata. GeoCenter, Monachium. 216 s.
MALESZEWSKI B., 1988: Bułgarskie wybrzeże Morza Czarnego. Przewodnik turystyczny. Wyd. Sofia-Press, Wyd. Sport
i Turystyka, Sofia, Warszawa. 125 s.
142
Tom 10
143-153
Małgorzata GORZEL 1)
Angelika MAJ 2)
Anna NADOLNA 3)
Magdalena SUCHORA 1)
1) Uniwersytet
Przyrodniczy
Lublin
2) Studenckie
Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
3) Koło
Naukowe Studentów Geografii, Uniwersytet Warszawski
Warszawa
WARSZTATY LIMNOLOGICZNE
W BORACH TUCHOLSKICH (JARCEWO’ 2009)
WSTĘP
Warsztaty limnologiczne w Borach Tucholskich organizowane są już od siedmiu lat
przez dr Barbarę Nowicką z Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego (WGSR UW). Historia warsztatów sięga 2000 r., kiedy to magistranci Zakładu
Hydrologii WGSR UW pod opieką różnych specjalistów brali udział w badaniach dla potrzeb
Operatu Geochemii Krajobrazu i Zasobów Wodnych, Planu Ochrony Parku Narodowego
„Bory Tucholskie” (PNBT), a później Operatu Hydrologicznego, Planu Ochrony Zaborskiego Parku Krajobrazowego (ZPK). Oficjalnie, pierwsze warsztaty limnologiczne odbyły się
w sierpniu 2003 r. w Chocińskim Młynie. Od tego czasu warsztaty dydaktyczno-naukowe
były organizowane co roku i odbywały się w różnych miejscowościach – w Chocińskim Młynie, Drzewiczu i Jarcewie (rys. 1).
Organizacja warsztatów jest możliwa dzięki wzajemnej współpracy WGSR UW ze
służbami IMGW, PNBT i ZPK, które aktywnie wspierają szkolenie uczestników (zajęcia terenowe i kameralne). Dotychczas warsztaty były przeznaczone dla studentów Uniwersytetu
Warszawskiego ze specjalizacji Hydrologia i Gospodarka Wodna na WGSR, jak również
zainteresowanych problematyką ochrony jezior, studentów MSOŚ i MiSMaP oraz absolwentów studiów licencjackich WGSR. W tym roku (2009), po raz pierwszy zdecydowano się połączyć warsztaty prowadzone przez WGSR UW ze szkoleniem Centrum Edukacji Hydrologiczno-Meteorologicznej (CEHM) IMGW na temat „Zasoby wodne jezior”. Tym samym,
zajęcia były adresowane do szerszej grupy uczestników – zarówno studentów kierunków przyrodniczych jak i służb ochrony środowiska. W efekcie, w warsztatach wzięło udział 30 osób,
w tym kadra, zaproszeni goście, absolwenci WGSR UW oraz 16 studentów: ze specjalizacji
Hydrologia i Gospodarka Wodna Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Śląskiego
w Katowicach i Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie.
Tegoroczne warsztaty limnologiczne trwały 14 dni. Uczestnicy mieli możliwość zapoznania się z nowoczesnymi technikami i sprzętem pomiarowym, zdobywali praktyczne
143
Tom 10
143-153
umiejętności w zakresie pomiarów limnologicznych, hydrometrycznych i geomorfologicznych oraz mieli możliwość nawiązania współpracy ze służbami ochrony środowiska, specjalistami z hydrologii i nauk pokrewnych.
Rys. 1. Fragment zlewni środkowej Brdy (wg: Operat hydrologiczny..., 2002, zmodyfikowany):
1 – Cieki i zbiorniki wodne, 2 – Obszar Zaborskiego Parku Krajobrazowego, 3 – Obszar Parku Narodowego
„Bory Tucholskie”.
Większość prac terenowych koncentrowała się w granicach PNBT oraz ZPK (rys. 1),
położonych na sandrze Równiny Charzykowskiej (Kondracki, 1998), utworzonej dzięki erozyjno-akumulacyjnej działalności polodowcowych wód roztopowych, z okresu zlodowacenia bałtyckiego (głównie z fazy pomorskiej) (Galon, 1953). Obszar studiów warsztatowych położony
jest w zlewni Brdy (rys. 1), gdzie znajdują się liczne jeziora o zróżnicowanej genezie i trofii
(Operat biogeochemii..., 2002; Zaborski Park Krajobrazowy 2003; Nowicka, 2008). Lokalizacja umożliwiła zapoznanie się z problemami związanymi z eksploatacją zabudowy hydrotechnicznej środkowego biegu Brdy (Wielki Kanał Brdy, zapora wodna w Mylofie).
W pierwszym tygodniu tegorocznych warsztatów zajęcia prowadzone były przez
wykładowców z WGSR UW, natomiast w drugim tygodniu szkolenie prowadzili specjali-
144
Tom 10
143-153
ści z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej z Poznania i Warszawy. Plan warsztatów
był bardzo napięty i wymagał od uczestników dużej aktywności oraz całodniowej gotowości do pracy. Bez tego trudne byłoby połączenie badań terenowych, wykładów, badań laboratoryjnych, analizy wyników i do tego stworzenie „domowej” atmosfery z przygotowywaniem posiłków i prowadzeniem obiektu, w którym mieszkano (przez grupy dyżurujące).
WYCIECZKI
Pierwszy dzień warsztatów rozpoczął się od wykładu poświęconego Borom Tucholskim, organizacji Parku Narodowego i ochronie jego środowiska w siedzibie Parku Narodowego Bory Tucholskie w Charzykowych. W planie dnia przewidziana była również wycieczka m.in. nad zaporę Wielkiego Kanału Brdy, do Zakładu Hodowli Pstrąga w Zaporze Mylof
oraz do Akweduktu Wielkiego Kanału Brdy w Fojutowie, której przewodził Dyrektor PNBT
– Jan Kochanowski. Rekonesans po okolicy umożliwił pozyskanie wielu cennych informacji, m.in. o Wielkim Kanale Brdy. Z tablic informacyjnych Lasów Państwowych w Nadleśnictwie Woziwoda można było się dowiedzieć, że Wielki Kanał Brdy został wybudowany
w celu utworzenia systemu nawodnień okolicznych łąk w Borach Tucholskich oraz umożliwienia spławu drewna. Budowę sieci nawodnień rozpoczęto w 1842 r. od spiętrzenia Brdy
na 138 km biegu rzeki (zapora w Mylofie) i zapewnienia dostatecznej ilości wody w głównym
kanale przerzutowym tak, by zapewnić grawitacyjny dopływ do odległych o ok. 30 km łąk.
Zapora zamknęła zlewnię rzeki o powierzchni 1 859 km2 i spiętrzyła wody na wysokość 12 m.
Wielki Kanał Brdy ma 20,7 km długości i przepływa przez miejscowości: Konigort, Modrzejewo, Rytel, Karolewo, Uboga i Fojutowo. W Fojutowie krzyżuje się z Czerską Strugą, nad
którą jego wody przenoszone są za pomocą akweduktu wybudowanego w 1849 r., który jest
największym obiektem hydrotechnicznym tego typu w Polsce (fot. 1). Różnica poziomów
dna pomiędzy Wielkim Kanałem Brdy, a Czerską Strugą wynosi 11 m. Wielki Kanał Brdy
jest też atrakcyjnym szlakiem wodnym wykorzystywanym w turystyce kajakowej.
Fot. 1. Akwedukt Wielkiego Kanału Brdy w miejscowości Fojutowo
(fot. J. Suchożebrski).
145
Tom 10
143-153
Uczestnicy warsztatów byli również goszczeni w siedzibie dyrekcji Zaborskiego Parku
Krajobrazowego w Charzykowych, gdzie Dyrektor Parku – Mariusz Grzempa poprowadził
interesujący wykład nt. środowiska przyrodniczego ZPK, działalności Parku oraz akcji edukacyjno-informacyjnej „Jak pomagać nietoperzom”.
W pierwszym tygodniu warsztatów, po wstępnym zwiedzeniu obszaru badawczego
każda z grup odbyła szkolenia i wykonała badania w zakresie:
• sondowania utworów powierzchniowych w strefie aeracji i saturacji na terenie Borów
Tucholskich, pobrania próbek utworów z poziomów genetycznych w badanym profilu
oraz określenia ich współczynnika filtracji w warunkach laboratoryjnych;
• pomiarów parametrów fizyczno-chemicznych wybranych jezior Strugi Siedmiu Jezior
i analiz chemicznych pobranych próbek wody w laboratorium;
• hydromorfologicznej oceny wód płynących.
SONDOWANIA UTWORÓW POWIERZCHNIOWYCH
Badania geomorfologiczne realizowane były nad Jeziorem Ostrowite (wschodni kraniec
PNBT), gdzie wykonano ok. 12 sondowań (średnio 3 na grupę), w różnych częściach badanego
sandru. Największy wpływ na formowanie się rzeźby omawianego terenu wywarł lądolód skandynawski, po którego ustąpieniu, w holocenie rozpoczął się proces tworzenia pagórków i wzgórz
morenowych zbudowanych z materiału polodowcowego – glin, piasków i żwirów z głazami
wodnolodowcowymi. Szczegółowe badania utworów powierzchniowych umożliwiły analizę
przestrzenną zróżnicowania pobranych próbek utworów z różnych głębokości w nawiązaniu
do budowy geologicznej terenu. Pobrane próbki z każdego sondowania zostały szczegółowo
opisane i udokumentowane fotograficznie. Dalsze analizy laboratoryjne próbek obejmowały
badania przepuszczalności gruntów metodą rurki Kamieńskiego, która polega na pomiarze
prędkości obniżania się swobodnego zwierciadła wody (Kozerski, 1971). Uzyskane wyniki
wprowadzono do komputerowej bazy danych i obliczono współczynnik filtracji k, na podstawie którego można było określić stopień przepuszczalności badanych gruntów (Pazdro, 1977).
PARAMETRY FIZYCZNO-CHEMICZNE JEZIOR
Badania parametrów fizyczno-chemicznych wody wykonano na dwóch jeziorach rynnowych (Jez. Ostrowite i Jez. Płęsno). Pomiary obejmowały: określanie widzialności krążkiem
Secciego oraz pomiary w profilu pionowym zawartości tlenu, odczynu i temperatury wody
sondami elektrooporowymi. Badania wykonywano w głęboczku i dodatkowo w wybranych
profilach jeziora. Jez. Ostrowite, największy zbiornik wodny w PNBT, jest jeziorem harmonicznym typu alfa-mezotroficznego (o umiarkowanej żyzności) (Nowicka, 2006). W czasie
sierpniowych pomiarów charakteryzowało się bardzo dobrą widzialnością (ok. 8 m). Można
było również zaobserwować wyraźną stratyfikację termiczną, z termokliną znajdującą się
na podobnej głębokości, co granica widzialności (rys. 2). Wody jeziora praktycznie w całym
profilu były dobrze natlenione, dopiero 2 m nad dnem zawartość tlenu spadła poniżej 20%.
Odczyn wody charakteryzował się niewielką zmiennością – od ok. 8,5 w warstwach przypowierzchniowych do 7,5 w głębszych (rys. 3).
146
Tom 10
Temperatura wody [°C]
Zawartość tlenu rozpuszczonego [% ]
20
40
60
80
100
120
0
140
0
0
2
2
4
4
6
6
8
10
10
Głębokość [m]
8
12
14
16
18
10
15
20
25
14
16
18
20
22
22
24
24
26
5
12
20
26
1
2
28
30
1
2
28
30
Rys. 2. Natlenienie i temperatura wody w głęboczku Jeziora Ostrowite (1) i Jeziora Płęsno (2).
pH wody
4
5
6
7
8
9
10
0
2
4
6
8
10
Głębokość [m]
Głębokość [m]
0
143-153
12
14
16
18
20
22
24
26
28
30
1
2
Rys. 3. Odczyn wody w głęboczku Jeziora Ostrowite (1) i Jeziora Płęsno (2).
147
Tom 10
143-153
Odmienny charakter miało drugie badane jezioro – zaliczane do typu mezo-eutroficznych (o dużej żyzności). Jez. Płęsno, podobnie jak poprzednie, jest stratyfikowane, lecz z nieco płycej położoną termokliną (ok. 5 m głębokości). Zdecydowanie odmienny charakter miał
natomiast profil tlenowy – na głębokości ok. 4 m wystąpiła gwałtowna redukcja zawartości
tlenu z ok. 100% do 3% (rys. 2). Panujące przy dnie warunki beztlenowe sprzyjają procesom
gnilnym, którym towarzyszy wydzielanie siarkowodoru oraz powstawanie sapropelu. Jest to
specyficzny osad denny o charakterze ciemnego, mazistego szlamu, który w górnej części jest
silnie uwodniony. W Jeziorze Płęsno zaobserwowano większe wahania pH wody – od 9 do 7,
z wyraźnym skokiem na podobnej głębokości, co skok tlenowy (ok. 4 m; rys. 3).
Podczas prac terenowych pobrano również próbki wody do analiz laboratoryjnych.
Badania obejmowały pomiary przewodnictwa elektrolitycznego, temperatury i pH (za pomocą pH-metro-konduktometra) oraz zawartości żelaza (Fe2+), azotynów (NO2-), fosforu (P),
fosforanów (PO43-), amoniaku (NH4+), określano również twardość ogólną i węglanową wody.
Pomiary zawartości substancji rozpuszczonych w wodzie wykonano metodą kolorymetryczną, korzystając z dość powszechnych, szybkich i prostych w obsłudze testów firmy MERCK.
Uzyskane wyniki posłużyły jako materiał wspomagający ocenę jakości wody badanych jezior
oraz do określenia ich typu troficznego. Badania próbek wody pobranych w charakterystycznych miejscach (np. w zatoce kormoranów) obu jezior umożliwiły ponadto analizę wpływu
warunków środowiskowych na jakość wody.
BADANIA PALEOLIMNOLOGICZNE
Badania osadów jeziornych są możliwe dzięki wykorzystaniu odpowiednich metod
paleolimnologicznych, opartych o niektóre grupy organizmów charakteryzujących się wyraźnymi cechami wskaźnikowymi, dotyczącymi m.in. trwałości szczątków organizmów zachowanych w osadzie w takim stanie, który umożliwia ich identyfikację. To właśnie osady denne
dzięki owej ciągłości narastania oraz specyfice warunków sedymentacji limnicznej stanowią
niezwykle cenne archiwum przeszłości z informacjami o zmianach temperatury i trofii zbiornika, wahaniach poziomu wody i pH, zmianach w użytkowaniu zlewni czy działalności człowieka. Podczas zajęć dotyczących poboru i analizy osadów jeziornych skupiono uwagę przede
wszystkim na analizie subfosylnych wioślarek – Cladocera, które są podstawowym składnikiem zooplanktonu i pokarmu ryb. Ciało wioślarek pokryte jest chitynowym karapaksem,
który zachowuje się w osadach, i co więcej – nie poddaje się łatwo zniszczeniu podczas
prostej obróbki chemicznej osadów (pozwala to na identyfikację organizmu z dokładnością
do gatunku). W trakcie warsztatów dokonano poboru jeziornych prób zooplanktonowych
z różnych głębokości i stref Jeziora Niedźwiedź (fot. 2). Przy użyciu batymetru i siatki planktonowej pobrano próby do analiz ilościowych i jakościowych. Dodatkowo, wykorzystano różnego typu sondy grawitacyjne do pobrania osadów. Zebrany w ten sposób materiał zawierający plankton wioślarkowy, poddany został obserwacji przy pomocy mikroskopu oraz kamery
cyfrowej i próbie identyfikacji, dzięki czemu można było porównać szczątki Cladocera wypreparowane z osadów z ich żywymi odpowiednikami.
148
Tom 10
143-153
Fot. 2. Pobór osadów limnicznych z Jeziora Niedźwiedź (fot. M. Suchora).
HYDROBIOLOGICZNA OCENA STANU RZEK
Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej przyjęto normy i systemy oceny
jakości wód, nawiązujące do wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej (Directive 2000/60/EC).
Ocena biologiczna cieków stała się priorytetowym i koniecznym elementem oceny stanu
ekologicznego rzek. Obecnie, jednymi z najlepszych wskaźników używanych w ocenie stanu
ekologicznego rzek są makrobezkręgowce bentosowe zasiedlające osady denne. Stąd, głównym celem szkolenia z zakresu hydrobiologicznej oceny stanu rzek było:
• przedstawienie roli zoobentosu w ekosystemach wodnych,
• oznaczenie podstawowych grup taksonomicznych zoobentosu,
• metodyka pobierania i konserwowania prób fauny dennej,
• obliczanie podstawowych wskaźników biocenotycznych,
• biologiczna ocena jakości wód za pomocą wybranego indeksu biotycznego i indeksu
bioróżnorodności.
Badaniami fauny dennej objęto dwie małe, nizinne rzeki o różnym stopniu przekształcenia antropogenicznego – Strugę Jarcewską, o niskich walorach przyrodniczo-krajobrazowych i Czerwoną Strugę (Kopernicę), o wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych.
Na każdej ze Strug wydzielono po jednym stanowisku badawczym (odcinek cieku o długości
ok. 100 m), z którego pobrano po 10 próbek osadu dennego (fot. 3). Wybrane z prób organizmy bentosowe (o wielkości powyżej 2 mm) zostały oznaczone na podstawie opracowania
A. Kołodziejczyka i P. Koperskiego (2000), i obliczono maksymalne bogactwo taksonomiczne fauny dennej oraz jej zagęszczenie (l. os./m2) w pobranym materiale.
149
Tom 10
143-153
Fot. 3 Pobór bentosu ze Strugi Jarcewskiej (fot. M. Suchora).
Przeprowadzone badania wykazały, iż struktura jakościowa i ilościowa zoobentosu była zróżnicowana pomiędzy badanymi stanowiskami. W materiale faunistycznym pobranym ze
Strugi Jarcewskiej (o niskich walorach przyrodniczo-krajobrazowych) oznaczono tylko 4 taksony fauny dennej, zaś w Czerwonej Strudze (o wysokich walorach przyrodniczych) stwierdzono aż 11 taksonów fauny. Liczebność zoobentosu w Czerwonej Strudze wynosiła 5 254 os./m2,
natomiast w Strudze Jarcewskiej była prawie 10 razy wyższa i wynosiła 49 360 os./m2. Tak
wysokie zagęszczenia fauny dennej są spotykane na stanowiskach poddanych wpływom antropogenicznym i zazwyczaj dotyczą masowego rozwoju jednego/dwóch gatunków bezkręgowców, które są w stanie przetrwać niesprzyjające warunki środowiskowe. Spośród wszystkich rozpoznanych makro-bezkręgowców, większość należała do zwierząt eurytopowych,
mało wrażliwych na zmiany warunków środowiskowych. Na uwagę zasługują jedynie taksony znalezione w Czerwonej Strudze tj.: jętki (Ephemeroptera) i kiełże (Gammaridae), które
powszechnie uważa się za taksony preferujące wody czyste i dobrze natlenione.
HYDROMORFOLOGICZNA OCENA STANU RZEK
W pierwszym tygodniu warsztatów przeprowadzono szkolenie z „Hydromorfologicznej oceny wód płynących” (RHS – ang. River Habitat Survey). Metoda ta, wprowadzana
jest w Polsce w ramach wymogów Ramowej Dyrektywy Wodnej i jest elementem wspomagającym parametry biologiczne przy klasyfikacji stanu ekologicznego cieków. Metoda
ta, posłużyła do sporządzenia charakterystyki m.in. Strugi Jarcewskiej – silnie przekształconej antropogenicznie, położonej w większości poza granicami ZPK, oraz Strugi Siedmiu
Jezior, łączącej 8 jezior rynnowych na terenie PNBT. Analiza obejmowała cechy ich koryta, brzegów i strefy nadbrzeżnej oraz obszaru zalewowego w dziesięciu profilach kontrolnych na odcinku 500 m. Dodatkowym walorem metody jest uwzględnianie ustroju hydrologicznego, ciągłości rzeki oraz warunków morfologicznych – zmiany głębokości i szerokości strumienia, struktury i składu podłoża oraz struktury strefy nadbrzeżnej. Wypełnienie
150
Tom 10
143-153
szczegółowego formularza dostarcza informacji, które służą obliczeniu dwóch wskaźników
– przekształcenia siedliska HMS (ang. Habitat Modification Score) i naturalności środowiska HQA (ang. Habitat Quality Assessment) (Szoszkiewicz i in., 2007). Jako główne cele
hydromorfologicznej oceny jakości stanu rzek wskazuje się określenie warunków referencyjnych, ocenę stanu ekologicznego cieku oraz pozyskanie informacji niezbędnych m.in.
do renaturyzacji i osłony przeciwpowodziowej badanego obszaru.
WYKORZYSTANIE ADCP, DGPS, TOTAL STATION
W POMIARACH HYDROMETRYCZNYCH
W drugim tygodniu warsztatów specjaliści z IMGW z Warszawy i Poznania poprowadzili zajęcia m.in. z zakresu hydrometrii. Przeprowadzono szkolenie pokazujące różnice
w metodach pomiarów natężenia przepływu rzeki Brdy, porównując pomiar klasycznym
młynkiem hydrometrycznym z ADCP (ang. Acoustic Doppler Current Profiler – akustyczny
dopplerowski przepływomierz profilujący) i jego odmianą – StreamPro.
Uczestnicy warsztatów mieli również okazję zapoznać się ze sprzętem geodezyjnym
oraz echosondą. Szkolenie prowadzone było nad Jeziorem Niedźwiedź na terenie ZPK. Poszczególnym grupom zaprezentowano obsługę tachimetru elektronicznego Nikon DTM-521
Total Station, niwelatora optycznego TopCon AT-G2 oraz echosondę Lowrance. Przeprowadzone w ten sposób zajęcia pozwoliły na pokazanie różnic w dokładności, technice i czasochłonności pomiarów odległości. Odczyt odległości za pomocą tachimetru uzyskuje się bardzo szybko (1 s), oraz z dużą dokładnością (nawet do 1 mm) dzięki automatycznej technice
laserowej (odległość mierzy się celując lunetą tachimetru w specjalne lustro; fot. 4). Nieco
mniej dokładny odczyt (szczególnie przy dużych dystansach) można uzyskać wykorzystując
niwelator – wartości pośrednie (do uzyskania końcowego wyniku), odczytuje się przez lunetę
ze specjalnej łaty trzymanej przez drugą osobę.
Fot. 4. Pomiary za pomocą tachimetru i niwelatora (fot. A. Maj).
Fot. 5 Stacja referencyjna GPS (fot. A. Maj).
151
Tom 10
143-153
Podczas wykonywania przekroju poprzecznego misy jeziornej, porównywano możliwości wykorzystania echosondy i ADCP do tego typu opracowań. Jedna grupa przesuwała
się na pontonie wzdłuż wytypowanego profilu odczytując głębokość z echosondy i ADCP.
W tym samym czasie, grupy pozostałe na brzegu namierzały geodezyjnie kolejne punkty sondowania (za pomocą tachimetru i niwelatora). Po wprowadzeniu danych do komputera i ich
przetworzeniu uzyskano obraz fragmentu dna Jeziora Niedźwiedź. Za pomocą tachimetru
wyznaczono również linię brzegową jeziora.
Ponadto, podczas szkolenia uczestnicy warsztatów zapoznali się z obsługą systemu satelitarnego DGPS (ang. Differential Global Positioning System), czyli GPSa ze stacją różnicową (referencyjną, Trimble 5700). System różnicowy DGPS pozwala na lokalizację punktów z bardzo dużą precyzją dzięki wprowadzaniu poprawek różnicowych (np. przy wykorzystaniu systemu ASG-EUPOS albo za pomocą stacji referencyjnej umieszczonej w punkcie o znanych współrzędnych) (El-Rabbany, 2002; fot. 5).
PODSUMOWANIE
Warsztaty limnologiczne odbywające się corocznie w Borach Tucholskich kolejny
raz zgromadziły liczną grupę osób zainteresowanych limnologią, zarówno specjalistów, jak
i studentów (fot. 6). Liczne godziny spędzone na badaniach w terenie, analizach laboratoryjnych oraz przy pracach kameralnych pod czujnym okiem specjalistów z różnych dziedzin
poszerzyły wiedzę teoretyczną i praktyczną
uczestników warsztatów. Zajęcia prowadzone były w małych, 3-4 osobowych grupach,
co pozwoliło na dobrą organizację, łatwe przekazanie treści merytorycznych i praktyczne
przeszkolenie studentów z obsługi sprzętu,
na którym pracowano. Warsztaty umożliwiły
również zdobycie doświadczenia z terenowej
analizy obszaru, a także pomogły w nawiązaniu kontaktów ze specjalistami. Znajomości
zawiązane na wyjeździe zaowocowały współpracą studentów z trzech uniwersytetów (Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Śląski
w Katowicach, Uniwersytet Przyrodniczy
w Lublinie), w opracowaniu niniejszego sprawozdania, nie wykluczając w przyszłości
prowadzenie wspólnych projektów badawczych. Środowisko przyrodnicze Borów Tucholskich zachęca do kontynuacji warsztatów w kolejnych latach, które są ważnym
elementem kształcenia przyszłej kadry speFot. 6. Uczestnicy warsztatów limnologicznych Bory
cjalistów.
Tucholskie 2009 (fot. A. Nadolna).
152
Tom 10
143-153
LITERATURA
Directive 2000/60/EC of The European Parliament and of The Council of 23 October 2000 establishing a framework for
Community action in the field of water policy. Official Journal of the European Communities L 327 z 22.12.2000 r.
EL-RABBANY A., 2002: Introduction to GPS: the Global Positioning System. Artech Mouse, Boston, Londyn.
GALON R., 1953: Morfologia doliny i zandru Brdy. Studia Societatis Scientarium Torunensis. Sectio C., Geographia et Geologia 1.
KOŁODZIEJCZYK A., KOPERSKI P., 2000: Bezkręgowce słodkowodne Polski. Klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii
makrofauny. Wydaw. UW, Warszawa.
KONDRACKI J., 1998: Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
KOZERSKI B., 1971: Określanie współczynnika filtracji metodami laboratoryjnymi. [w:] Turek S., (red.): Poradnik hydrogeologa.
Wyd. Geologiczne, Warszawa.
NOWICKA B., 2006: Hydrogeologia i hydrologia jeziora Ostrowite. [w:] Kowalewski G., Milecka K., (red.): Jeziora i torfowiska
Parku Narodowego Bory Tucholskie. Przewodnik terenowy. PNBT, Charzykowy.
NOWICKA B., 2008: Warunki krążenia wody w Parku Narodowym „Bory Tucholskie” [w:] Baścik M., Partyka J., (red.): Wody na
obszarach chronionych. Pieskowa Skała.
Operat biogeochemii krajobrazu i zasobów wodnych – diagnoza środowiska do Planu Ochrony Parku Narodowego „Bory
Tucholskie”. 2002. Nowicka B., (red.). Archiwum NFOŚ Warszawa, PNBT Charzykowy, Zakład Hydrologii WGSR UW
Warszawa. (maszynopis).
Operat hydrologiczny – diagnoza środowiska i zalecenia do planu Plan Ochrony Zaborskiego Parku Krajobrazowego. 2002.
Nowicka B., (red.). Archiwum NFOŚ Warszawa, ZPK Charzykowy, Zakład Hydrologii WGSR UW Warszawa, PROEKO
Gdańsk. (maszynopis).
PAZDRO Z., 1977: Hydrogeologia ogólna. Wyd. Geologiczne, Warszawa.
SZOSZKIEWICZ K., ZGOŁA T., JUSIK S., HRYC-JUSIK B., RAVEN P., DAWSON F. H., 2007: Hydromorfologiczna ocena
wód płynących (River Habitat Survey). Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Tom 10
154-162
SPIS TREŚCI POPRZEDNICH TOMÓW OPRACOWANIA
pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO”
Tom 1 (2000), red. M. Rzętała
Edyta BANICKA, Kamil FABIAŃCZYK: Klimat Mongolii i jego wpływ na warunki rozwoju rolnictwa. s. 9-12.
Vyacheslav L. FILIMONOV, Anton D. SHKARUBO, Natalia B. TUPITSYNA: Spatial
differentiation of the urban territories: interaction between nature and society and its
consequences. s. 13-19.
Krzysztof FREIS, Grzegorz HRYMAK: Próba analizy czynników lokalizacyjnych wybranych osiedli mongolskich. s. 20-23.
Erika HOMOKI, Csilla JUHÁSZ, Zoltán BAROS, László SÜTŐ: Antropogenic geomorphological research on waste heaps in the East-Borsod coal-basin (North-East Hungary). s. 24-31.
Sylwia JERZMANOWSKA, Robert MACHOWSKI: Agresywność węglanowa wód Jeziora
Kuc (Pojezierze Mrągowskie) w sierpniu 2000 r. s. 32-36.
Agnieszka LATOCHA: Szkocja – krajobraz naturalny czy antropogeniczny? s. 37-40.
Anna MADEKSZA: Przyczyny ilościowych i jakościowych zmian odpływu rzecznego
w zlewni Rudy. s. 41-44.
Wojciech OBARA: Szata roślinna terenów poeksploatacyjnych górnictwa kruszcowego na
terenie Bytomia i Tarnowskich Gór. s. 45-48.
Łukasz OBROŚLAK: Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju osadnictwa w Zagłębiu Dąbrowskim od paleolitu do wczesnego średniowiecza. s. 49-56.
Barbara PALEWICZ: 750 lat Gliwic – aspekt geograficzny. s. 57-60.
Marcin PŁOŃSKI, Agnieszka RAKOWSKA: Możliwości wykorzystania informacji satelitarnej NOAA/AVHRR w badaniach środowiska przyrodniczego s. 61-66.
Izabela POLAŃSKA: Wykorzystanie terenów odkształconych antropogenicznie przez
populacje storczykowatych. s. 67-69.
Marcin SIŁUCH: Wstępne opracowanie wyników obozu naukowego w Załuczu Starym. s.
70-71.
Marcin SIŁUCH: Badania mikroklimatyczne prowadzone na Roztoczu. s. 72-73.
Dmytro YABLONOVSKY: Self-sufficiency or regional specialization – monetary aspect.
s. 74-83
Елена А. КОЗЫРЕВА: Типизация берегов и оползневые процессы в береговой зоне
Братского водохранилища. s. 87-94.
Walerian A. SNYTKO, Aleksandr B. BUJANTUJEW, Tadeusz SZCZYPEK, Stanisław WIKA:
Dorzecze rzeki Chiłok na obszarze Zabajkala – przyroda i człowiek. s. 95-102.
Grzegorz PATACZ: Kadencja 1999/2000 – sprawozdanie z działalności SKNG UŚ. s. 105-106.
Agnieszka RAKOWSKA, Daniel WICHER: Wyjazd naukowy na Ukrainę – sprawozdanie.
s. 107-109.
154
Tom 10
154-162
Tom 2 (2001), red. M. Rzętała
Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Elementy morfologii i infrastruktura wsi Korbielów. s. 9-14.
Łukasz BOROWCZYK, Marcin KOWALCZYK: Zmiany stanu środowiska jako następstwo wzrostu świadomości ekologicznej. s. 15-20.
Aleš CWIK, Zdeňka ŠNAPKOVÁ: Zpráva o geoekologickém výzkumu ve Slezských Beskydech (Česká republika). s. 21-26.
Anna DRÓŻDŻ: Punkty styczne etnologii i geografii w badaniach przemian gospodarczych wsi polskiej na podstawie analizy wybranych zagadnień dotyczących pomocy
sąsiedzkiej. s. 27-31.
Maria FALALEEVA, Julia DMITRINKOVA: Natural landscape structure of the urban area
and their role in urban planning: case study of Minsk area. s. 32-40.
Sylwia JEŻMANOWSKA, Robert MACHOWSKI, Monika SZEWCZUK: Zmiany jakości
wód powierzchniowych w zlewni Pszczynki. s. 41-48.
Anna KICIAK: Wpływ środowiska geograficznego na budownictwo na przykładzie tryglodytycznych osad w południowej Hiszpanii. s. 49-54.
Artur KOTWICKI, Anita ZYCH: Hałas i fale elektromagnetyczne jako czynniki oddziaływania na środowisko (na przykładzie zakładów elektroenergetycznych). s. 55-58.
Елена А. КОЗЫРЕВА: Современная динамика оползневых процессов на берегах Братского водохранилища. s. 59-66.
Agnieszka LEBEDA: Wiedza i wierzenia ludowe jako wynik otaczającego środowiska (na
przykładzie wsi polskiej). s. 67-71.
Robert MACHOWSKI: Naturalne i kulturowe elementy krajobrazu na turystycznej mapie
powiatu kraśnickiego. s. 72-76.
Jolanta MARONDEL: Zarys rozwoju górnictwa węgla kamiennego w Polsce. s. 77-84.
Оксана А. МАЗАЕВА: Линейная эрозия в лесостепном Приангарье. s. 85-91.
Оксана А. МАЗАЕВА, Елена А. КОЗЫРЕВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: К вопросу изучения взаимодействия экзогенных геологических процессов в береговой зоне
Братского водохранилища (на примере участка Быково). s. 92-96.
Grzegorz MICEK, Tomasz PADŁO: Przestrzenne zróżnicowanie percepcji Zbiornika Czorsztyńskiego przez mieszkańców okolicznych sołectw. s. 97-102.
Dawid NAPIWODZKI: Charakterystyka fizycznogeograficzna oraz podatność na degradację
Jeziora Kalwa. s. 103-107.
Daria PIONTEK: Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie doły” jako przykład regeneracji
obszarów zdegradowanych. s. 108-111.
Dorota SERWECIŃSKA: Przyszłość rzek w obszarach silnie zurbanizowanych na przykładzie potoku Ślepiotka w Katowicach. s. 112-118.
Sławomir SIWEK: Ekologia w energetyce (na przykładzie Elektrociepłowni „Łagisza”). s.
119-121.
Jan UNUCKA, Dominik DŘÍMAL, Karla WIECZORKOVÁ, Barbara ŽIŽKOVÁ: Brown
fields – result of the human impact in region Ostrava and its potential utillization. s.
122-125.
155
Tom 10
154-162
Janusz ZIĘBA: Przekształcenia i ochrona środowiska naturalnego jako przejaw działalności człowieka. s. 126-130.
Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Wyżyna Śląska – przykład opisu wybranych
komponentów środowiska regionu fizycznogeograficznego (na potrzeby wycieczki po
województwie śląskim). s. 133-145.
Grzegorz PATACZ, Agnieszka RAKOWSKA: Sprawozdanie z wyprawy Studenckiego
Koła Naukowego Geografów UŚ „Mongolia – Bajkał’ 2000”. s. 149-153.
Tom 3 (2002), red.: M. Rzętała, T. Szczypek
Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Hałda Będzin-Grodziec jako element krajobrazu
w świadomości mieszkańców. s. 9-16.
Anna BEDNARCZYK, Agnieszka SALASA: Sieć ekologiczna jako nowoczesna koncepcja ochrony przyrody. s. 17-21.
Szymon BIAŁY, Rafał KROCZAK, Paweł RYMARZ: Wybrane elementy kultury materialnej w krajobrazie pogranicza polsko-ukraińskiego. s. 22-31.
Eszter BIGAI, Zsolt HEGEDÜS: Effects of land-use on erosion processes in a Hilly Region
(based on a case study in Hungary). s. 32-39.
Michal GALLAY: The manifestations of rainfall erosion in the country of the cadastral territory Veľký Krtíš. s. 40-42.
Елена КОЗЫРЕВА: Выветривание горных пород на берегах Братского водохранилища.
s. 43-51.
Елена A. КОЗЫРЕВА, Оксана A. МАЗАЕВА, Артем РЫБЧЕНКО: Обоснование методики работ по выявлению функционального взаимодействия основных эгп в береговой зоне искусственного водоема. s. 52-56.
Юлия С. МАКСИМИШИНА: Современное состояние береговой зоны Иркутского
водохранилища. s. 57-64.
Jana NEZVALOVÁ: The corrosion of the technical rocks and microforms of their relief. s. 65-71.
Wojciech SMOLAREK: Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze miasta
Czeladź. s. 72-77.
Gergely SZABÓ: Changing of the forested area in a sample area, using statistical and satellite
databases. s. 78-82.
Katalin SZALAI, Gábor DEMETER, Zoltán PÜSPÖKI: Interaction between the geological
background, the geomorphological development and the land-use of an area (on a Hungarian small catchment area). s. 83-89.
Sergiusz SZCZYPEK: Główne formy ochrony przyrody nad Bajkałem. s. 90-98.
Grzegorz TARKA: Krajobraz po eksploatacji węgla kamiennego wybranych obszarów Zagłębia Dąbrowskiego. s. 99-103.
Damian WALISKO, Daniel WICHER: Problemy środowiska naturalnego Aten. s. 104-111.
Konrad Ł. CZAPIEWSKI: Przejściowość, pomostowość czy.? s. 115-123.
Jarosław DZIAŁEK: Turystyka w Owernii. s. 124-136.
Наташа НІКІТІНА: Україна на зламі тисячолітть. s. 137-140.
156
Tom 10
154-162
Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Garb Tarnogórski – przykład opisu komponentów środowiska mezoregionu fizycznogeograficznego (na potrzeby zajęć terenowych).
s. 143-158.
Beata KOŚCIEJ, Małgorzata KULESZA, Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Anna TUDYKA,
Daniel WICHER: Przedmiotowe zajęcia terenowe jako pole działalności Studenckiego
Koła Naukowego Geografów UŚ. s. 161-166.
Robert MACHOWSKI: Sprawozdanie z 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
s. 167-171.
Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Irkuck’2001 – sprawozdanie z wyjazdu naukowego. s. 172-175.
Jarosław NABRDALIK, Daniel WICHER: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła
Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 2001-2002. s. 176-177.
Marta PULWERT, Sergiusz SZCZYPEK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowo-poznawczego
nad Bajkał. s. 178-179.
Tom 4 (2003), red.: R. Machowski, M. Rzętała
Alicja DŁUGAJCZYK: Zmienność roczna typów pogody w Katowicach w latach 19511990. s. 9-21.
Виктория А. ХАК: Влияние техногенных факторов на развитие абразионно-аккумулятивных и эоловых процессов в прибрежной зоне Братского водохранилища. s. 22-27.
Алёна В. КАДЕТОВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: Техногенная нагрузка и инженерногеологические процессы в пределах территории г. Иркутска на разных этапах его
развития. s. 28-34.
Marzena KOSZEK, Jan WALIGÓRA: Charakterystyka hydrologiczna i balneologiczna wód
leczniczych w Ustroniu. s. 35-41.
Rafał KROCZAK, Szymon BIAŁY: Agroturystyka alternatywą dla małych gospodarstw (na
przykładzie miejscowości Ryglice w powiecie tarnowskim). s. 42-48.
Robert MACHOWSKI, Nikoletta MAŁEK: Wpływ osiadań górniczych na kształtowanie się
powierzchniowych stosunków wodnych w zlewni Kłodnicy (dyskusja nad problemem).
s. 49-60.
Tomasz NYCZ: Wybrane problemy hydrologiczne zlewni potoku Rokitnickiego (Wyżyna
Śląska). s. 61-65.
Michał PARUCH: Giszowiec w świadomości jego mieszkańców. s. 66-79.
Marek RUMAN: Geneza zbiorników wodnych na terenie Gliwic. s. 80-86.
Артём А. РЫБЧЕНКО, Алёна В. КАДЕТОВА: Современное экзогеодинамическое
состояние геологической среды территории города Иркутска. s. 87-91.
Жанна Т. СИВОХИП, Вадим П. ПЕТРИЩЕВ: Обзор геоэкологического состояния
естественных выходов подземных вод Оренбургской области с учетом интенсивности антропогенной нагрузки. s. 92-98.
Barbara PALEWICZ: Jak w niezamierzony sposób człowiek przyczynia się do zmian w układach koryt rzecznych. s. 101-106.
157
Tom 10
154-162
Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ścieżka dydaktyczna okolic zbiornika Pławniowice.
s. 109-119.
Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ukraina – sprawozdanie z podróży. s. 123-127.
Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła
Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2003. s. 128-129.
Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z kongresu EGEA w Estonii „Reality and visions”. s. 130-132.
Tom 5 (2004), red.: R. Machowski, M. Rzętała
Joanna BORYS: Współczesne procesy morfologiczne w obrębie koryta potoku Wapienica.
s. 9-19.
Krzysztof GOSECKI: Natężenie ruchu komunikacyjnego a problemy ochrony Wolińskiego
Parku Narodowego. s. 20-25.
Janusz GÓRECKI: Wybrane wymiary postawy regionalistycznej Polaków ze Starej Huty
i Piotrowiec Dolnych na północnej Bukowinie. s. 26-36.
Оксана ГУТАРЕВА, Елена КОЗЫРЕВА: Проявление карста на юге восточной сибири. s. 37-44.
Алена В. КАДЕТОВА, Ян Б. РАДЗИМИНОВИЧ, Екатерина Ю. ГОТОВСКАЯ:
Применение геоинформационных систем для изучения геологической среды
урбанизированных территорий (на примере г. Иркуска). s. 45-52.
Елена А. КОЗЫРЕВА, Артем А. РЫБЧЕНКО, Оксана О. МАЗАЕВА: Техногенез – фактор активизации экзогенных геологических процессов в береговых геосистемах.
s. 53-62.
Piotr ŁATA, Izabela SPICYN: Hydrologiczna i balneologiczna charakterystyka źródła
mineralnego „Szymon” w Szczawnicy. s. 63-73.
Artur NIEWIADOMY, Paweł PIETRZYŃSKI: Szkic zagrożeń i planów ochrony rezerwatów przyrody w ujściu Wisły. s. 74-79.
Paweł RADIUSZ, Jarosław BADERA: Alternatywne możliwości wykorzystania piasków podsadzkowych w aspekcie ochrony zasobów złóż kopalni Szczakowa (komunikat). s. 80-82.
Sławomir RAKOCZY, Maciej TRELA, Agata URBIŃSKA: Cyfrowe możliwości przedstawiania atrakcji turystycznych. s. 83-85.
Marek RUMAN: Zmiany właściwości fizyko-chemicznych wód wybranych zbiorników na
terenie Gliwic. s. 86-97.
Michał RZESZEWSKI: Zagrożenia związane z nadmiernym ruchem turystycznym na przykładzie Wolińskiego Parku Narodowego. s. 98-101.
Artur SOBCZYK: Formy antropopresji na stokach środkowej części Gór Złotych Sudety
Wschodnie. s. 102-110.
Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Aleksandra KRASZEWSKA: Przekształcenia krajobrazu naturalnego Parku Narodowego „Ujście Warty” spowodowane
działalnością człowieka. s. 113-116.
Emilia PŁOCHOCKA, Franciszek GRUPA: Zagrożenia związane z rozwojem przemysłu
petrochemicznego w okolicy Gdańska. s. 117-119.
158
Tom 10
154-162
Mariusz RZĘTAŁA: Region górnośląski – obszar ekologicznego zagrożenia a możliwości
rozwoju turystyki i rekreacji. s. 120-124.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Kłodnica jako przykład rzeki silnie przekształconej przez człowieka. s. 127-134.
Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowego
SKNG UŚ do Niecki Nidziańskiej (Las Grabowiec). s. 137-138.
Paweł BERESZKA, Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności
Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2004.
s. 139-141.
Robert MACHOWSKI, Michalina WARMUZ: Nasze spotkanie z Afryką – sprawozdanie
z pobytu w Tunezji. s. 142-148.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVI rocznego kongresu EGEA
w Holandii „Water”. s. 149-150.
Tom 6 (2005), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała
Beata BAŁUCHTO, Piotr CHARA, Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Aleksandra KRASZEWSKA: Ruch turystyczny w Parku Narodowym Ujście Warty. s. 9-18.
Magdalena BUJOCZEK, Agata KOPTYŃSKA: Antropogenizacja środowisk krasowych
Polski. s. 19-24.
Оксана ГУТАРЕВА: Подземный карст в верховьях Лены. s. 25-28.
Jacek KAMIONKA, JarosłaW BADERA: Stan zagospodarowania iłów środkowojurajskich
z rejonu Zawiercia w aspekcie ochrony zasobów złóż. s. 29-35.
Marzena KOSZEK: Antropogenizacja stosunków wodnych na terenie Ustronia. s. 36-51.
Michał KUC, Marta KUKIEŁKA: Zapis neotektonicznej aktywności podłoża w obrębie
Pasma Dąbrowskiego w Górach Świętokrzyskich. s. 52-58.
Michał KUC, Iwona WÓJCIK: Geneza i środowisko przyrodnicze zespołu Żabiniec. s. 59-64.
Наталья ПОЛЕЩУК: Экономико-географические аспекты развития въездного туризма в Беларуси. s. 65-70.
Артем РЫБЧЕНКО, Алена КАДЕТОВА, Оксана МАЗАЕВА, Елена КОЗЫРЕВА:
Природно-техногенные факторы развития локальных геосистем Городских территорий. s. 71-77.
Michał RZESZEWSKI: Poziom świadomości ekologicznej mieszkańców i turystów odwiedzających Międzyzdroje w świetle zagadnień zrównoważonego rozwoju. s. 78-84.
Agnieszka SALASA, Joanna KOCOT: Charakterystyka wybranych elementów mikrosiedliskowych gacka brunatnego plecotus auritus (L.) w szczelinie skalnej w podziemiach tarnogórsko-bytomskich. s. 85-90.
Wojciech SMOLAREK: Ocena kształtowania się odpływu w zlewni Trzebyczki (Wyżyna
Śląska). s. 91-97.
Wojciech SMOLAREK, Małgorzata PAŁĘGA-KOPEĆ, Michał KOPEĆ: Charakterystyka
hydrograficzna i hydrochemiczna źródła w Psarach (Wyżyna Śląska). s. 98-104.
Andrzej SOCZÓWKA: Prezentacja komunikacji miejskiej na planach miast w Polsce.
s. 105-116.
159
Tom 10
154-162
Anna WÓJCIK: Charakterystyka osadów wypełniających paleokoryto Wisły koło miejscowości Grzawa w Kotlinie Oświęcimskiej. s. 117-123.
Marzena KOSZEK: Przyroda wysp archipelagu Ertholmene. s. 127-130.
Marta KUKIEŁKA, Łukasz PIEŃKOWSKI: Charakterystyka Pojezierza Świętokrzyskiego.
s. 131-135.
Ewelina PODLEWSKA: Jaskinia Raj – perła regionu świętokrzyskiego. s. 136-138.
Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Karina SCHRÖDER: Społeczno-gospodarcze znaczenie Zbiornika Turawskiego. s. 141-145.
Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Funkcje społeczno-gospodarcze zbiornika Porąbka.
s. 146-156.
Robert MACHOWSKI, Marek RUMAN: Sprawozdanie z 54 Zjazdu Polskiego Towarzystwa
Geograficznego. s. 159-160.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego za okres od stycznia do czerwca 2005 roku. s. 161-162.
Tom 7 (2006), red.: R. Machowski, M. Ruman
Beata FERENCZ: Charakterystyka jezior rzecznych doliny Bugu w okolicach wsi Zbereże.
s. 9-16.
Joanna GAWOR, Łukasz GAWOR: Zwałowiska pogórnicze jako interesujący element krajobrazu kulturowego Zagłębia Ruhry. s. 17-22.
Dariusz IGNATIUK, Michał MUCIK: Struktura termiczna oraz stratyfikacja pokrywy śnieżnej w rejonie Hali Gąsienicowej (Tatry). s. 23-31.
Katarzyna KASPROWSKA, Magdalena SUDOŁ: Zapis działalności człowieka w Kamenným
Žlíbku (południowa część Morawskiego Krasu) – sprawozdanie z badań. s. 32-41.
Krystyna KOZIOŁ: Walory przyrodnicze oraz charakterystyka środowiska geograficznego
Góry Tuł i Zadniego Gaju. s. 42-50.
Elena A. KOZYREVA, Oksana A. MAZAYEVA, Artiom A. RYBCHENKO: The modern
exogeodynamical processes in the territory of Olkhon-Island (Lake Baikal). s. 51-59.
Michał KUC, Marta KUKIEŁKA, Iwona WÓJCIK: Wiek wydmy w Górnikach w świetle
datowań TL. s. 60-66.
Agnieszka SALASA-ORPYCH: Analiza uwarunkowań termicznych i wilgotnościowych przypowierzchniowej warstwy powietrza atmosferycznego w grudniu 2005 roku na terenie
lasu klimaksowego zlokalizowanego pomiędzy Sławkowem a Dębową Górą. s. 67-71.
Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Kanał Gliwicki jako przykład wodnej drogi śródlądowej. s. 72-85.
Andrzej SOCZÓWKA: Kolejowe połączenia dalekobieżne Wybrzeża w latach 1987-2006.
s. 86-97.
Bogusław STRUGAŁA: Zróżnicowanie pokrywy lodowej wybranych zbiorników wodnych w Świętochłowicach w 2006 roku. s. 98-101.
Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Walory krajobrazowe Wyżyny Częstochowskiej w aspekcie ich wykorzystania turystycznego i degradacji. s. 105-109.
160
Tom 10
154-162
Agata KOPTYŃSKA: Co z Jurajskim Parkiem Narodowym? s. 110-113.
Agata KOPTYŃSKA, Alicja ZAJĄCZKOWSKA: Powiat tarnogórski widziany naszymi
oczami. s. 114-122.
Marek RUMAN, Agnieszka WIZNER: Nasz Egipt. s. 123-128.
Ewa CZAPLA, Robert KULPA: Charakterystyka warunków środowiskowych Gminy
Krzeszowice (na potrzeby zajęć terenowych). s. 131-138.
Marek RUMAN, Małgorzata MIZERA, Małgorzata STOLARSKA: Charakterystyka środowiska przyrodniczego Gliwic. s. 139-150.
Monika TROCHIM: Przekształcenia rzeźby terenu i stosunków wodnych na obszarze
zlewni Kłodnicy. s. 151-161.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVII Rocznego Kongresu EGEA
w Milopotamos (Grecja). s. 165-167.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z Wschodnioeuropejskiego Kongresu EGEA w Moskwie. s. 168-171.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie merytoryczne z działalności SKNG
UŚ w roku akademickim 2005/2006. s. 172-174.
Tom 8 (2007), red.: M. Rzętała
Tomasz CHABERKO: Efekty działań konserwatorskich w historycznych centrach miast (na
przykładzie Krakowa i Wrocławia). s. 9-14.
Beata FERENCZ: Parametry fizykochemiczne wód wybranych jezior rzecznych w dolinie
środkowego Bugu. s. 15-20.
Nina GRAD: Rewitalizacja krakowskiego Kazimierza. s. 21-27.
Monika JANIA: Próba waloryzacji przyrodniczej Ziemi Kłodzkiej na potrzeby turystyki
i rekreacji. s. 28-41.
Łukasz KAŁUŻA: Zmiany funkcjonalne obszarów pokopalnianych na przykładzie Silesia City
Center (Katowice). s. 42-52.
Katarzyna KASPROWSKA: Najnowsze wyniki weryfikacyjno-sondażowych badań osadów
Jaskini Puklinovej (Morawski Kras). s. 53-57.
Krystyna KOZIOŁ, Agata KOPTYŃSKA: Źródła Sztoły – wybrane problemy hydrologiczne.
s. 58-67.
Jakub ŻYDZIK: Współczesny układ sieci drogowej województwa śląskiego a dostępność komunikacyjna regionu. s. 68-78.
Elżbieta PAŁKA: Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze Zbiornika Rożnowskiego. s. 81-94.
Andrzej T. JANKOWSKI, Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Zbiorniki w nieckach
z osiadania i zapadliskach na Wyżynie Śląskiej – wybrane problemy hydrologiczne. s.
97-104.
Krystyna KOZIOŁ, Bartosz SZADKOWSKI: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku
akademickim 2006/2007. s. 107-109.
Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA: Sajany – Irkuck – Bajkał’ 2007 (sprawozdanie z wyjazdu naukowego). s. 110-117.
161
Tom 10
154-162
Tom 9 (2008), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała
Dorota BETLEJ: Analiza wpływu czynników klimatycznych na wielkość przyrostów rocznych świerka pospolitego (Picea abies L. Karst) w Pieninach. s. 9-15.
Izabela JÓZEFIAK, Daniel OKUPNY: Rozwój i formy osadnictwa olęderskiego w środkowym
odcinku doliny Warty. s. 16-23.
Agnieszka KŁOSOK: Intensyfikacja zjawisk osuwiskowych u schyłku glacjału i w holocenie
na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. s.24-31.
Daniel OKUPNY: Morfologiczne skutki procesów stokowych zachodzących na zboczach
zwałowiska zewnętrznego Adamów. s. 32-43.
Michał SOBALA: Charakterystyka geomorfologiczna grzbietów górskich w Beskidzie Śląskim. s. 44-55.
Maksymilian SOLARSKI: Zmiany organizacji przestrzennej dwóch wybranych wsi opolszczyzny w czasie XIX i XX wieku. s. 56-66.
Monika SZEKIEL: Wodospady na kuli ziemskiej. s. 69-78.
Angelika MAJ: Funkcje przyrodnicze i znaczenie społeczno-ekonomiczne rzeki Dunajec. s. 81-96.
Dominik KARKOSZ: Indie – Himalaje 2003 (sprawozdanie z VIII szkolnej wyprawy geograficznej). s. 99-112.
Krystyna KOZIOŁ: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2007/2008.
s. 113-114.
Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Kamczatka’ 2008 – sprawozdanie z wyjazdu
naukowego. s. 115-119.
Marta STOJEWSKA: Moje spojrzenie na Turkmenistan. s. 120-126.
Tom 10
Machowski R., Wistuba M., (red.).
163-164
UWAGI DLA AUTORÓW
PRZYGOTOWUJĄCYCH PRACĘ DO PUBLIKACJI W OPRACOWANIU
pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO”
Opracowanie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego”. Są
w nim zamieszczane oryginalne opracowania naukowe członków tej organizacji oraz osób
z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych.
Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych – decyzją
osób odpowiedzialnych za wydanie – na cztery odrębne grupy tematyczne: artykuły i komunikaty, prelekcje, sesje terenowe, sprawozdania. Prace przygotowane zgodnie z niniejszą
instrukcją należy przekazywać na adres Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ lub
bezpośrednio do opiekuna naukowego SKNG UŚ (http://skng.wnoz.us.edu.pl).
Prace powinny być przedstawione w sposób wynikający ze znajomości warsztatu geograficznego – np. w przypadku artykułów powinny zawierać: wstęp, cele, metody badań itd.
Artykuły i komunikaty powinny być przygotowane w języku ojczystym lub języku angielskim
z przemiennym streszczeniem (podpisy rysunków i tytuły tabel w wersji polskiej i angielskiej).
Autorzy z zagranicy publikację przygotowują w języku angielskim (lub wyjątkowo w języku
ojczystym) ze streszczeniem w języku angielskim; podpisy rysunków, fotografii i tytuły tabel
również w języku angielskim – mogą one zostać przetłumaczone na język polski. Sesje terenowe, sprawozdania, prelekcje (tezy wykładów lub prezentacji popularno-naukowych), powinny być przygotowane w języku polskim, a ich streszczenia nie są wymagane.
Wszystkie prace powinny zawierać spis cytowanej literatury, sporządzony alfabetycznie czcionką Arial Narrow, 8 pkt. (przykład nr 1). Prace powstające na bazie danych zaczerpniętych z internetu nie będą przyjmowane, a cytowania z mało wiarygodnych źródeł internetowych traktowane jako niepożądane. Wszystkie załączniki powinny być odwołane w tekście
zasadniczym pracy (np. rys. 1; tab. 1; fot. 2) oraz – w przypadku artykułów i komunikatów
– w streszczeniu, a wykonane wyłącznie w konwencji czarno-białej z uwzględnieniem
wymiarów strony w druku (długość – 19,5 cm, szerokość – 13 cm) i czcionki (Times New
Roman – 10 pkt. dla tekstu zasadniczego; 8 pkt. dla podpisów rysunków i fotografii oraz
treści tabel – przykład 3). Rysunki (przykład nr 4) i fotografie (gwarantujące dobrą jakość
na wydruku w konwencji czarno-białej) powinny być zapisane w formacie tif lub jpg. Opis
rysunku i objaśnienie znaków nie wchodzą w obszar skanowania i należy je przekazać jako
odrębny tekst (przykład 2).
Przykład nr 1
CZYLOK A., PULINOWA M. Z., 2000: Spojrzenie na krajobraz kulturowy Zagłębia. [w:] Środowisko przyrodnicze regionu
górnośląskiego – stan poznania, zagrożenia i ochrona. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec.
LANGE W. (red.), 1993: Metody badań fizycznolimnologicznych. Wydawnictwa UG, Gdańsk. s. 175.
Przykład nr 2
Rys 1. Plan batymetryczny zbiornika Dzierżno Duże.
Rys. 2. Rozmieszczenie wybranych obiektów gospodarczych i hydrotechnicznych dawnego zagospodarowania
zlewni potoku Brysztan dla potrzeb owczarstwa (wg: Jaguś, Rzętała, 2002):
1 – granica państwa, 2 – cieki, 3 – poziomice, 4 – bacówka wzorcowa nr 4, 5 – fundamenty bacówki wzorcowej nr 3,
6 – zapory zbiorników wodnych, 7 – rowy irygacyjne, 8 – studzienki rozprowadzające, 9 – skałki wapienne.
163
Tom 10
Machowski R., Wistuba M., (red.).
163-164
Przykład nr 3
Tabela 1. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 1974-2008.
Rok akademicki
1974/1975
1975/1976
1976/1977
1977/1978
1978/1979
1979/1980
1980/1981
1981/1982
1982/1983
1983/1984
1984/1985
1985/1986
1986/1987
1987/1988
1988/1989
1989/1990
1990/1991
1991/1992
1992/1993
1993/1994
1994/1995
1995/1996
1996/1997
1997/1998
1998/1999
1999/2000
2000/2001
2001/2002
2002/2003
2003/2004
2004/2005
2005/2006
2006/2007
2007/2008
2008/2009
Kurator
prof. dr hab.
Jan Trembaczowski
Opiekun naukowy
dr Alicja Z. Szajnowska
mgr Maria Pukowska-Mitka
dr Piotr Modrzejewski
mgr Jerzy Runge
dr hab.
Piotr Modrzejewski
dr Jerzy Runge
od 1992 roku
nie powoływano
Kuratora SKNG UŚ
dr hab. Jerzy Runge
dr Mariusz Rzętała
dr hab. Mariusz Rzętała
Prezes
Adam Hałat
Adam Hałat
Bogdan Matuszczak
Jerzy Runge
Wiesława Włoch
Bogumił Selerski
Adam Degórski
Adam Degórski
Włodzimierz Pawełczyk
Jadwiga Gawińska
Tomasz Szaran
Adam Hibszer
Adam Hibszer
Jolanta Pełka
Ilona Witala
Wiesław Konieczny
Mariusz Rzętała
Mariusz Rzętała
Jacek Jargon / Barbara Załęska
Andrzej Jaguś
Andrzej Jaguś
Szymon Kończyk
Szymon Kończyk
Szymon Kończyk
Łukasz Obroślak
Grzegorz Patacz
Sylwia Jeżmanowska
Daniel Wicher
Daniel Wicher / Michał Gnyp
Łukasz Tawkin
Łukasz Tawkin
Bernadeta Myśliwiec
Bartosz Szadkowski
Bartosz Szadkowski
Jakub Adamek
Przykład nr 4
164

Paweł Czubla - SKNG UŚ

Transkrypt

Podobne dokumenty

Globusik - Koło Geografów

już dostepny - IV Liceum Ogólnokształcące im.Stefanii