możliwe wyjście LBO

UZASADNIENIE
We wniosku, który do Sądu Rejonowego w S. wpłynął w dniu 21 maja 2013 r. – po przekazaniu sprawy do rozpoznania
przez Sąd Rejonowy w P.– pełnomocnik wnioskodawców E. K., L. B., A. B. (1), W. B.i M. Ż.domagał się ustalenia, że w
skład spadku po zmarłym dnia 4 stycznia 1988 r. K. B., małżonku wnioskodawczyni E. K., wchodzi nieruchomość rolna
położona w R., gmina K., województwo (...), o powierzchni 11,3090 ha, figurująca w rejestrze gruntów pod numerem
(...), oznaczona w ewidencji gruntów prowadzonej dla W.R.pod pozycją(...)numerami: (...), (...), (...), (...), (...), (...);
wnosił nadto o dokonanie działu spadku po tymże spadkodawcy w sposób wskazany na rozprawie.
W uzasadnieniu wniosku pełnomocnik wnioskodawców wskazał, iż w dniu 4 stycznia 1988 r. zmarł K. B., małżonek
wnioskodawczyni E. K.(primo voto B.), i że Sąd Rejonowy w P. Wydział l Cywilny postanowieniem z dnia 25
października 2012 r., wydanym w sprawie o sygnaturze akt l Ns (...), stwierdził, że spadek po zmarłym K. B.z mocy
ustawy nabyła żona spadkodawcy E. K.w 1/4 części oraz dzieci spadkodawcy: L. B., A. S., W. B., M. Ż., M. B., J. M.,
każde po 1/8 części. Wnioskodawczyni oraz uczestnicy postępowania są jedynymi spadkobiercami po zmarłym K. B.,
który nie pozostawił testamentu.
W dalszej części tego pisma procesowego pełnomocnik E. K., L. B., A. B. (1), W. B.i M. Ż.podniósł, iż w skład
majątku spadkowego wchodzi nieruchomość rolna opisana szczegółowo w petitum wniosku. Wskazał przy tym, że
nieruchomość ta została przez spadkodawcę nabyta dnia 9 grudnia 1976 r. na mocy ustawy z dnia 26 października
1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr (...), poz. 250 z późn. zm.). Nabycie nieruchomości
nastąpiło w trakcie trwania związku małżeńskiego, zawartego pomiędzy E. B. (1)(obecnie K.) a K. B.w dniu 26 lipca
1967 r. Pomiędzy małżonkami przez cały czas trwania związku małżeńskiego istniał ustrój ustawowej wspólności
małżeńskiej, a w związku z brakiem postanowień odmiennych nieruchomość rolna stanowiła część majątku wspólnego
małżonków.
Jednocześnie pełnomocnik wnioskodawców wskazał należy, iż w trakcie trwania związku małżeńskiego K. B.dokonał
nieodpłatnego przekazania nieruchomości rolnej na rzecz swoich rodziców – E. B. (2)i A. B. (2). Umowa darowizny
została zawarta dnia 11 listopada 1981 r. w formie aktu notarialnego, sporządzonego w Państwowym Biurze
Notarialnym w S.przed notariuszem H. Z.(za numerem Repertorium „(...)). Czynność prawna została dokonana bez
wiedzy i zgody małżonki darczyńcy, a zatem jest, w opinii pełnomocnika wnioskodawców, bezwzględnie nieważna ze
skutkiem ex tunc.
Po przytoczeniu treści regulacji z art. 31 k.r.o. i art. 37 § 1 k.r.o. i rozumienia art. 63 § 1 k.c. pełnomocnik E. K.,
L. B., A. B. (1), W. B.i M. Ż.podał, że E. K., wytaczając powództwo o stwierdzenie nieważności czynności prawnej,
ostatecznie odmówiła potwierdzenia zawartej pomiędzy małżonkiem a jego rodzicami umowy darowizny. Zgodnie z
utrwalonym w tym zakresie stanowiskiem doktryny, odmowa potwierdzenia może mieć dowolną formę, a wyrazem
woli odmowy może być w szczególności wytoczenie przez tego małżonka, którego zgoda jest potrzebna powództwa
o ustalenie nieważności umowy z powodu braku zgody. Podniósł przy tym, powołując się stanowisko wyrażane w
tym przedmiocie w doktrynie i orzecznictwie Sądu Najwyższego, iż stan bezskuteczności zawieszonej ustaje wtedy,
gdy małżonek odmówi potwierdzenia lub termin do potwierdzenia upłynie bezskutecznie bądź z innej przyczyny
możliwość potwierdzenia ustanie; w tych przypadkach umowa zawarta bez zgody współmałżonka będzie bezwzględnie
nieważna od chwili jej zawarcia.
W piśmie procesowym opatrzonym datą 14 października 2014 r. pełnomocnik wnioskodawców wniósł o dokonanie
działu spadku po K. B. przez przyznanie całego pozostałego po nim majątku na wyłączna własność E. K. – bez spłat
i dopłat należnych pozostałym uczestnikom postępowania.
Z kolei w piśmie procesowym z dnia 27 14 października 2014 r. pełnomocnik E. K., L. B., A. B. (1), W. B.i M.
Ż.zmodyfikował stanowisko co do sposobu dokonania działu spadku po K. B., zamieszczone w piśmie procesowym
opatrzonym datą 14 października 2014 r., w ten sposób, że wniósł o dokonanie działu spadku i podziału majątku po
zmarłym K. B.w ten sposób, aby:
a) na wyłączną własność wnioskodawcy L. B.przyznać prawo własności nieruchomości rolnej położonej w R.,
gmina K., województwo (...), figurującej w rejestrze gruntów pod numerem (...), oznaczonej w ewidencji gruntów
prowadzonej we W.R.numerami: (...)i (...);
b) na wyłączną własność wnioskodawczyni E. K.przyznać prawo własności nieruchomości rolnej położonej w R.,
gmina K., województwo (...), figurującej w rejestrze gruntów pod numerem 9, oznaczonej w ewidencji gruntów
prowadzonej we W.R.numerami: (...),(...),(...)i (...)
– bez spłat i dopłat na rzecz wnioskodawców i uczestników postępowania.
Natomiast w piśmie procesowym opatrzonym datą 3 grudnia 2014 r. pełnomocnik wnioskodawców sprecyzował
prezentowane dotychczas we wniosku o dział spadku z dnia 4 kwietnia 2013 r. oraz piśmie z dnia 27 października 2014
r. stanowisko co do przedmiotu postępowania – w ten sposób w ten sposób, że wniósł o:
1) ustalenie, że w skład majątku wspólnego zmarłego dnia 4 stycznia 1988 r. K. B.oraz E. K.(primo voto B.)
wchodzi prawo własności nieruchomości rolnej położonej w R.gmina K., województwo (...), o powierzchni 11,3090 ha,
niemającej urządzonej księgi wieczystej, figurującej w rejestrze gruntów pod numerem (...), oznaczonej w ewidencji
gruntów pod pozycją (...)numerami: (...),(...),(...)(...)(...),(...),(...);
2) podział majątku wspólnego małżonków K. B. i E. K. oraz dział spadku po zmarłym K. B. w ten sposób, aby:
a) na wyłączną własność wnioskodawcy L. B.przyznać prawo własności nieruchomości rolnej położonej w R.,
gmina K., województwo (...), figurującej w rejestrze gruntów pod numerem(...), oznaczonej w ewidencji gruntów
prowadzonej we W.R.numerami: (...)i (...),
b) na wyłączną własność wnioskodawczyni E. K.przyznać prawo własności nieruchomości rolnej położonej w R.,
gmina K., województwo (...), figurującej w rejestrze gruntów pod numerem (...), oznaczonej w ewidencji gruntów
prowadzonej we W.R.numerami: (...),(...),(...)i (...)
– bez spłat i dopłat na rzecz wnioskodawców i uczestników postępowania.
Uczestniczki postępowania M. B. i J. M. przychyliły się do wniosku co do zasady. Nie opanowały przedstawionemu
przez pełnomocnika E. K., L. B., A. B. (1), W. B. i M. Ż. stanowisku co do sposobu podziału majątku wspólnego K. B. i
E. K. i działu spadku pozostałego po K. B.. Wniosły jednak o zasądzenie na ich rzecz stosownych spłat pieniężnych –
o wielkości odpowiadającej wartości ich udziału we współwłasności dzielonego majątku.
Sąd ustalił i zważył, co następuje:
K. B., syn E. i A., zmarł dnia 4 stycznia 1988 r. w C. W., gmina B., i tamże ostatnio stale zamieszkiwał (dowód: odpis
skrócony aktu zgonu K. B. – k. 17).
Sąd Rejonowy w P.postanowieniem z dnia 25 października 2012 r., wydanym w sprawie z wniosku E. K.i L. B.o
stwierdzenie nabycia spadku (sygn. akt I Ns (...)), stwierdził, że spadek po K. B., zmarłym 4 stycznia 1988 r. w C.W.,
ostatnio stale zamieszkałym w C.W., na podstawie ustawy nabyła żona spadkodawcy E. K.(córka J.i M.) – w 1/4 części
oraz dzieci spadkodawcy: L. B.(syn K.i E.), A. S.(córka K.i E.), W. B.(syn K.i E.), M. Z.(córka K.i E.), M. B.(córka K.i
B.) i J. M.(córka K.i B.) – po 1/8 części każde z nich, w tym także wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne, z
tym, że L. B., A. S., W. B., M.i J. M.dziedziczą spadek z dobrodziejstwem inwentarza (dowód: odpis prawomocnego
postanowienia Sądu Rejonowego w P. z dnia 25 października 2012 r., wydanego w sprawie z wniosku E. K.i L. B.o
stwierdzenie nabycia spadku, o sygnaturze akt I Ns (...)– k. 13 akt).
Wnioskodawcy E. K., L. B., A. B. (1) (która powróciła do nazwiska panieńskiego), W. B. i M. Ż. i uczestniczki
postępowania M. B. i J. M. należą zatem do kręgu spadkobierców K. B..
Fakt wejścia do majątku wspólnego K. B., syna E.i A., i E. K.(primo voto B.), córki J.i M., gospodarstwa rolnego
położonego we wsi R., gmina K., o łącznej powierzchni 11,3532 ha, składającego się z nieruchomości rolnych
oznaczonych w jednostce rejestrowej (...)obrębu (...)R.jako działki o numerach: (...), (...), (...), (...)i (...), wraz z
budynkiem mieszkalnym parterowym, budynkiem gospodarczym, suszarnią tytoniu i stodołą, posadowionymi na
działce o numerze (...), z piwnicą ze spichrzem i stodołą murowaną pozbawioną w części dachu, posadowionymi
na działce o numerze (...), i z drzewostanem porastającym działki o numerach: (...), (...)i (...)– dla którego to
gospodarstwa IV Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w S. prowadzi Zbiór dokumentów o numerze (...)–
był niesporny. Wbrew twierdzeniom prezentowanym przez pełnomocnika wnioskodawców w piśmie procesowym
inicjującym niniejsze postępowanie (i w kolejnych, wyżej przez Sąd przywołanych), do majątku wspólnego K. B.i E.
K.nie sposób zaliczyć nieruchomości rolnej położonej we wsi R., gmina K., oznaczonej w dniu 9 września 1976 r. w
ewidencji gruntów jako działka o numerze (...). Została ona zapewne zbyta przez spadkodawcę przed datą 11 września
1981 r., gdyż nie była ona przedmiotem umowy darowizny, zawartej w dniu 11 września 1981 r. pomiędzy K. B.a A. B.
(2)i E. B. (2)(w formie aktu notarialnego, sporządzonego w (...)w S.za numerem Repertorium (...)– k. 14-15).
Fakt wejścia do majątku wspólnego K. B.i E. K.gospodarstwa rolnego składającego się z opisanych w poprzednim
akapicie nieruchomości rolnych Sąd ustalił ponadto na podstawie nadesłanego przez Starostę S.odpisu Aktu
Własności Ziemi: o numerze PBG.OU- (...), wydanego w dniu 9 września 1976 r. przez Naczelnika Gminy w K.(k. 139),
odpisu aktu notarialnego, sporządzonego w PBN w S.za numerem Repertorium (...)(k. 14-15), a nadto odpisu wyroku
wydanego przez Sąd Okręgowy w B. I Wydział Cywilny w dniu 2 lipca 2014 r. – w sprawie z powództwa E. K.przeciwko
W. B., L. B., D. R., M. Ż., M. B., J. M.i A. B. (1)o unieważnienie aktu notarialnego (sygn. akt I C (...); k. 126).
W tym ostatnim orzeczeniu Sąd Okręgowy w B. ustalił, że umowa darowizny gospodarstwa rolnego o powierzchni
11 ha 34 a, oznaczonego numerami: (...), (...), (...), (...), (...), pod numerem rejestru gruntów (...), położonego we
wsi R., gmina K., niemającego urządzonej księgi wieczystej, sporządzona w dniu 11 listopada 1981 r. w formie aktu
notarialnego za numerem Repertorium „A” Nr (...)pomiędzy K. B.a A. B. (2)i E. B. (2), jest nieważna. Tym samym
gospodarstwo rolne położone we wsi R., gmina K., o łącznej powierzchni 11,3532 ha, składające się z nieruchomości
rolnych oznaczonych w jednostce rejestrowej (...)obrębu (...)R.jako działki o numerach: (...), (...)(...)(...)i (...), nie
wyszło z majątku wspólnego K. B.i E. K..
Wypis z rejestru gruntów, dotykający nieruchomości wchodzących w skład owego gospodarstwa, stanowią kartę 140
akt sprawy; pochodzące od Geodety Powiatowego w S.pismo z dnia 28 października 2014 r. o znaku GKN-I. (...)(k.
138) dowodzi z kolei tożsamości nieruchomości, których dotyka ten wypis, z nieruchomościami, dla których stosowny
organ wydał w przeszłości powołany wyżej przez Sąd Akt Własności Ziemi; dla nieruchomości stanowiących składniki
gospodarstwa rolnego, które wyczerpuje majątek wspólny K. B.i E. K., nie jest urządzona księga wieczysta (dowód:
Zbiór dokumentów o numerze (...), prowadzony przez IV Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w S.).
Wnioskodawcy i uczestnicy postępowania byli też zgodni co do tego, iż w skład spadku pozostałego po K. B.wchodzi
jedynie udział w wysokości 1/2 części w opisanym wyżej majątku wspólnym K. B.i E. K..
Wnioskodawcy E. K., L. B., A. B. (1), W. B. i M. Ż. i uczestniczki postępowania M. B. i J. M. nie prowadzili też w zasadzie
sporu co do sposobu podziału majątku wspólnego K. B. i E. K. i działu spadku pozostałego K. B..
Małżeńska wspólność majątkowa ustaje zawsze z chwilą ustania małżeństwa, a więc z chwilą śmierci małżonka oraz
po uprawomocnieniu się wyroku orzekającego rozwód albo unieważnienie małżeństwa.
Tak więc łącząca K. B. i E. K. z mocy samego prawa wspólność majątkowa (fakt niesporny) ustała z chwilą śmierci K. B..
Z chwilą ustania małżeńskiej wspólności majątkowej wspólność łączna przekształca się w szczególną współwłasność
ułamkową. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 1 kwietnia 1998 r., I CKU 121/97, Prok. i Pr. 1998,
nr 10, s. 28: „Między małżonkami po ustaniu wspólności ustawowej istnieje szczególny rodzaj wspólnoty, do której
stosuje się - z pewnymi ograniczeniami - przepisy o współwłasności ułamkowej. Wspólnoty tej jednak nie można
zakwalifikować jako współwłasności ułamkowej, gdyż posiada ona taki zespół cech, który nie mieści się w ramach tej
współwłasności".
Ponieważ wspólność majątkowa małżeńska łącząca K. B. i E. K. ustała z dniem 4 stycznia 1988 r., tj. przed wejściem
w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691), zmieniającej kodeks rodzinny i opiekuńczy z dniem 20 stycznia 2005 r., przeto do
podziału majątku wspólnego małżonków K. B. i E. K. Sąd będzie stosować przepisy dotychczasowe (vide: art. 5 ust.
5 pkt. 3 powołanej ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r.).
W świetle przepisu art. 31 k.r. i o. – w brzmieniu sprzed 20 stycznia 2005 r. – z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje
między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek (wspólność ustawowa). Przedmioty
majątkowe nieobjęte wspólnością stanowią majątek odrębny każdego z małżonków. Wspólność majątkowa małżeńska
trwa przez cały okres trwania małżeństwa i ustaje z chwilą ustania małżeństwa, a także w przypadku orzeczenia sądu
o separacji (art. 61 k.r. i o. w brzmieniu obowiązującym przed 20 stycznia 2005 r.).
W trakcie trwania małżeństwa każdy z małżonków może zażądać ustanowienia między nimi rozdzielności majątkowej
(vide: art. 52 k.r. i o. w brzmieniu obowiązującym przed 20 stycznia 2005 r.), co następuje z chwilą oznaczoną
w wyroku ustanawiającym taką rozdzielność. Wspólność majątkowa ustaje również (z mocy prawa) w przypadku
ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (art. 53 k.r. i o.).
Wedle przepisu z art. 32 § 1 k.r. i o. – w brzmieniu obowiązującym do dnia 20 stycznia 2005 r. – dorobkiem małżonków
są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego
z nich; w szczególności stanowią dorobek małżonków:
1) pobrane wynagrodzenie za pracę oraz za inne usługi świadczone osobiście przez któregokolwiek z małżonków;
2) dochody z majątku wspólnego, jak również z odrębnego majątku każdego z małżonków (przepis z § 2 art. 32 k.r. i o.).
Odrębny majątek każdego z małżonków stanowią z kolei przedmioty majątkowe oznaczone w punktach od 1 do 9 art.
33 k.r. i o.
W kontekście zaprezentowanej wyżej regulacji z art. 32 k.r. i o. i zgodnych w tym zakresie stanowisk zainteresowanych
– a także wyników przeprowadzonych przez Sąd dowodów z dokumentów wyżej już opisanych – Sąd nie miał żadnej
wątpliwości co do wejścia do majątku wspólnego K. B. i E. K. przedmiotu majątkowego opisanego szczegółowo w
punkcie I sentencji postanowienia.
Opisane tam gospodarstwo rolne zostało nabyte przez K. B.i E. K.w trakcie trwania łączącej ich z mocy samego
prawa wspólności majątkowej (fakt niesporny, a nadto dowód: odpis Aktu Własności Ziemi: o numerze PBG.OU(...), wydanego w dniu 9 września 1976 r. przez Naczelnika Gminy w K.– k. 139; zob. też bogate orzecznictwo Sądu
Najwyższego co do przynależności do majątku dorobkowego rolnika i jego małżonka nieruchomości objętych aktem
własności ziemi], a ponieważ nie sposób zaliczyć je – z uwagi na sposób nabycia – do ewentualnego majtku odrębnego
(osobistego) K. B.(zob.: przytoczony wyżej przepis z art. 33 k.r. i o.), przeto powinny być one zaliczone do ich dorobku
(majątku wspólnego).
Odnosząc się w szczególności do przynależności do majątku wspólnego K. B.i E. K.nieruchomości objętych Aktem
Własności Ziemi należy wskazać w pierwszym rzędzie, że nabycie własności gospodarstwa rolnego przez samoistnego
posiadacza w trybie przepisów ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych
ma charakter pierwotny. Ponieważ K. B.i E. K.(primo voto B.) w dniu 4 listopada 1971 r. byli małżeństwami i ich ustrój
majątkowy podlegał stosownej regulacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [żaden z zainteresowanych wynikiem
niniejszego postępowania nie twierdził, że stosunki majątkowe małżonków K. B.i E. K.(primo voto B.) w chwili wejścia
w życie powołanej już ustawy z dnia 26 października 1971 r. podlegały innemu niż typowemu, wynikającemu z mocy
obowiązującego w tej dacie prawa, ustrojowi ustawowemu; zob. ponadto: odpis skrócony aktu zgonu K. B., stanowiący
kartę 17 akt sprawy], przeto prawo własności tychże nieruchomości wchodzi w skład ich majątku wspólnego (vide:
ugruntowane już w tym zakresie orzecznictwo Sądu Najwyższego: wyrok z dnia 9 listopada 2000 r., II CKN 327/00,
LEX nr 52610; postanowienie z dnia 22 października 1996 r., II CRN 108/96, Prokuratura i Prawo 1997/2/31; uchwała
z dnia 14 kwietnia 1994 r., III CZP 45/94, Wokanda 1994/8/8; uchwała dnia 24 stycznia 1991 r., III CZP 61/90, OSNC
z 1991 r., z. 7, poz. 87; uchwała z dnia 16 listopada 1987 r., III CZP 64/87, OSNC z 1989 r., Nr 4, poz. 62 czy też
postanowienie z dnia 11 grudnia 1986 r., III CRN 343/86, niepublikowane).
W konsekwencji do majątku wspólnego K. B. i E. K. Sąd zaliczył przedmiot majątkowy opisany szczegółowo w
punkcie I sentencji postanowienia – opisane tam gospodarstwo rolne było składnikiem tego majątku w chwili ustania
wspólności ustawowej i istniało w chwili dokonywania podziału majątku wspólnego.
Z kolei skład spadku pozostałego po K. B. został przez Sąd ustalony – i opisany – w punkcie II sentencji postanowienia.
Wedle przepisu z art. 922 § 1 k.c. prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną
lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.
Z kolei przepis z § 2 art. 922 k.c. stanowi, iż nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego
osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one
spadkobiercami.
W świetle przytoczonego wyżej przepisu z art. 922 § 1 k.c. spadek stanowi ogół praw i obowiązków majątkowych
zmarłego o charakterze cywilnoprawnym. Pojęciem tym obejmuje się więc wszelkie prawa będące elementami
stosunku cywilnoprawnego, przy czym terminowi temu należy nadać stosunkowo szerokie znaczenie, pozwalające
np. objąć nim także stosunki z zakresu prawa pracy. W każdym jednak przypadku chodzi o cywilnoprawne prawa i
obowiązki o charakterze majątkowym, niemajątkowe bowiem wygasają z chwilą śmierci ich podmiotu, na nikogo więc
przejść nie mogą, jak np. dobra osobiste określone w art. 23 k.c.
W kontekście zaprezentowanej wyżej regulacji z art. 922 § 1 k.c. i zgodnych w tym zakresie stanowisk zainteresowanych
– a także wyników przeprowadzonych przez Sąd dowodów z dokumentów wyżej już opisanych – Sąd nie miał żadnej
wątpliwości, iż w skład spadku pozostałego po K. B.wchodzi jedynie udział w wysokości 1/2 części w opisanym już
wyżej majątku wspólnym K. B.i E. K..
Art. 689 k.p.c. zezwala na połączenie w jednym postępowaniu sprawy o dział spadku ze sprawą o zniesienie
współwłasności i sprawą o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej. Gdy w skład
spadku wchodzi udział w majątku, który był objęty wspólnością małżeńską, i wcześniej nie doszło do przesądzenia
ewentualnych zwrotów z tytułu nakładów, wydatków oraz innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek
odrębny lub odwrotnie, połączenie w jednym postępowaniu działu spadku z podziałem majątku wspólnego po ustaniu
wspólności majątkowej małżeńskiej jest konieczne. Dopóki bowiem nie nastąpi przesądzenie wspomnianych zwrotów,
nie jest możliwe, nieodzowne według art. 684 k.p.c., ustalenie składu i wartości dzielonego spadku (por.: uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 1972 r., III CZP 100/71, OSNC 1972, nr 7-8, poz. 129, czy też postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 21 października 1998 r., II CKU 56/98, Prok. i Pr. 1999/2/35).
W takim zatem wypadku, oprócz wniosku o dział spadku, niezbędne jest złożenie wniosku o podział majątku
wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej (por. art. 567 § 1 k.p.c. i art. 45 § 1 k.r. i o.).
Wnioskodawcy taki wniosek złożyli – w piśmie procesowym z dnia 3 grudnia 2014 r..
Wedle przepisu z art. 210 zdanie pierwsze k.c., który – i następne – stosuje się odpowiednio do podziału majątku
objętego wspólnością ustawową (stosownie do wymagań art. 567 § 2 k.p.c. w zw. z art. art. 688 k.p.c., a także art. 46
k.r. i o. w zw. art. 1035 i n. k.c.) i działu spadku (z mocy art. art. 688 i 689 k.p.c.), każdy ze współwłaścicieli może
żądać zniesienia współwłasności.
Z kolei zgodnie z przepisem zamieszczonym w art. 211 k.c. każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie
współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy
lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne
zmniejszenie jej wartości.
Przepis ze zdania pierwszego § 1 art. 212 k.c. stanowi zaś, że jeżeli zniesienie współwłasności następuje z mocy
orzeczenia sądu, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne; rzecz, która nie daje
się podzielić, może być natomiast przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem
spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego (przepis z § 2 art. 212
k.c.).
Zgodnie zatem z przytoczonymi wyżej regulacjami kodeksu cywilnego zniesienie współwłasności może nastąpić przez:
1) podział rzeczy w naturze (tzw. podział fizyczny), z ewentualnym wyrównaniem wartości poszczególnych udziałów
dopłatami pieniężnymi;
2) przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli lub kilku na współwłasność za ich zgodą i zasądzenie od nich spłat
na rzecz pozostałych współwłaścicieli;
3) licytacyjną sprzedaż rzeczy wspólnej (tzw. podział cywilny).
Jak się wydaje, podstawowym, wyraźnie preferowanym przez kodeks cywilny sposobem zniesienia współwłasności
jest podział fizyczny (tak Sąd Najwyższy w niepublikowanych orzeczeniach: z dnia 30 października 1978 r., I CRN
214/78 i z dnia 16 listopada 1993 r., I CRN 176/93).
Należy zatem przyjąć, że w postępowaniu sądowym pierwszeństwo ma fizyczny podział rzeczy wspólnej. Jak wskazał
Sąd Najwyższy w powołanym wyżej orzeczeniu z dnia 30 października 1978 r., I CRN 214/78, sąd dokonujący działu
powinien przede wszystkim brać pod uwagę ten sposób wyjścia ze wspólności, chyba że współwłaściciele żądają
przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian za spłaty albo sprzedania stosownie do przepisów Kodeksu
postępowania cywilnego. W braku takich żądań sąd powinien ustalić, czy istnieje fizyczna i prawna możliwość
podziału. Na konieczność wstępnego ustalenia, czy podział fizyczny jest dopuszczalny, wskazuje także orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 13 września 1977 r., III CRN 175/77 (OSN 1978, Nr 5-6, poz. 99), które częściowo zachowało
aktualność (por. też: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2010 r., III CSK 195/09, LEX nr 585823;
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r., I CSK 674/10, LEX nr 960518).
Jeśli zaś brać natomiast pod uwagę problematykę procesową omawianego zagadnienia, to należy w pierwszym rzędzie
zauważyć, że w postępowaniu o dział spadku – podobnie jak w postępowaniu o zniesienie współwłasności (vide: 688
k.p.c. w zw. z art. 618 i następne k.p.c.) – na plan pierwszy wysuwa się idea obowiązku uwzględniania przez sąd woli
uczestników postępowania, prezentowanej w zakresie wyboru sposobu tego działu (zniesienia) – gdy zainteresowani
złożą zgodny wniosek co do sposobu zniesienia współwłasności, sąd wyda postanowienie odpowiadające treści
wniosku, jeżeli spełnione zostaną wymagania z art. 621 k.p.c., a projekt podziału nie sprzeciwia się prawu ani zasadom
współżycia społecznego, ani też nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych (art. 622 § 2 k.p.c.).
Przy braku porozumienia zainteresowanych co do sposobu zniesienia współwłasności i jednoczesnym zajściu
warunków do dokonania podziału w naturze, sąd dokonuje zniesienia współwłasności przez podział fizyczny rzeczy
na części odpowiadające wartością udziałom współwłaścicieli z uwzględnieniem wszelkich okoliczności zgodnie z
interesem społeczno-gospodarczym; różnice wartości wyrównuje się przez dopłaty pieniężne (art. 623 k.p.c.)
Ów interes może, na przykład, spowodować dokonanie niezbędnych korekt, polegających na niezachowaniu przez
sąd ścisłych proporcji pomiędzy wartością udziału a wartością wydzielonych części (różnice wartości są wtedy
wyrównywane odpowiednimi dopłatami – art. 623 k.p.c.); dopuszczalny jest także podział w naturze na mniejszą
liczbę części niż liczba współwłaścicieli i przyznanie ich tylko niektórym z nich jednoczesnym zasądzeniem spłat
pozostałym; dopuszczalne jest wreszcie dokonanie podziału częściowego w naturze i zarządzenie sprzedaży pozostałej
części, chyba że wszyscy współwłaściciele żądają zniesienia współwłasności przez sprzedaż rzeczy (tak St. Rudnicki
w: „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga – własność i inne prawa rzeczowe”, Wydawnictwo Prawnicze,
Warszawa 1966, s. 231-232).
Tak więc w granicach uprawnień wynikających z art. 212 k.c. sąd jest władny, nawet bez zgody uczestników
postępowania, dokonać samodzielnie wyboru sposobu zniesienia współwłasności, stosownego do okoliczności
rozpoznawanej sprawy (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 23 lipca 1982 r., III CRN 161/82, OSNPG 1983, Nr
1, poz. 2).
Jak już wyżej Sąd wskazał, wnioskodawcy E. K., L. B., A. B. (1), W. B. i M. Ż. i uczestniczki postępowania M. B. i J. M.
nie prowadzili sporu co do sposobu podziału majątku wspólnego A. B. (3) i E. K. i działu spadku pozostałego K. B..
Istnienie w niniejszej sprawie porozumienia zainteresowanych co do sposobu podziału majątku wspólnego A. B. (3)
i E. K. i działu spadku pozostałego K. B. obligowało Sąd do uwzględniania w pierwszym rzędzie woli uczestników
postępowania, prezentowanej w zakresie wyboru sposobu tego podziału i działu.
Regulacja z art. 621 k.c. oznacza bowiem, że uzgodniony przez współwłaścicieli projekt podziału jest wiążący, chyba że
sprzeciwia się kryteriom, o których mowa w art. 622 § 2 in fine k.p.c. Przy ocenie zgodności z prawem projektu podziału
w naturze uwzględnia się jednakże dyspozycję art. 211 k.c., a gdy projekt podziału w naturze dotyczy gospodarstwa
rolnego, ocenia się go z punktu widzenia zgodności z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej (art. 213 k.c.).
Jeżeli bowiem przeprowadzenie działu spadku czy podziału majątku wspólnego przez fizyczny podział rzeczy wspólnej
okaże się niemożliwe, wówczas dział spadku może być przeprowadzony albo przez przyznanie najważniejszych
przedmiotów należących do spadku jednemu ze spadkobierców z obowiązkiem spłaty spadkobierców pozostałych albo
też przez sprzedaż przedmiotów spadkowych stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego (art. 1035 k.c.
w zw. z art. 212 § 2 k.c.)
Ponieważ cały, będący przedmiotem niniejszego postępowania majątek jest gospodarstwem rolnym w rozumieniu
przepisu z art. 553 k.c., przeto oceny dopuszczalności podziału tego majątku (a ściślej rzecz biorąc – zniesienia jego
współwłasności) należy z kolei dokonywać z uwzględnieniem wymagań przepisów z art. 211 k.c. w zw. z art. 213 k.c. i
w zw. z art.214 k.c. (zob.: przepisy z art. 1035 k.c. i z art. 1070 k.c.).
Jeżeli zatem przedmiotem zniesienia współwłasności (działu spadku i podziału majątku wspólnego po ustaniu
wspólności majątkowej między małżonkami) jest gospodarstwo rolne, to zniesienie współwłasności takiego
przedmiotu majątkowego (dokonanie działu spadku i podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej
między małżonkami, w skład których to wchodzi gospodarstwo rolne) powinno zostać dokonane zgodnie z zasadami
określonymi w przepisach o podziale gospodarstw rolnych przy zniesieniu współwłasności (art. 1070 k.c. w zw. z art.
213-218 k.c.).
Przy rozpoznawaniu niniejszej sprawy zainteresowani zgłaszali – co już wyżej Sąd sygnalizował – identyczne
stanowiska co do sposobu rozstrzygnięcia o przedmiocie niniejszego postępowania i stanowiska prezentowane przez
nich w tym przedmiocie Sąd przedstawił już wyżej; takie właśnie stanowiska zainteresowanych co do sposobu wyjścia
ze współwłasności spadkowego majątku umożliwiły oparcie orzeczenia w tym przedmiocie na przepisie z art. 1035
k.c. w zw. z art. 213 k.c.
Spełniając wymagania przepisu z art. 213 k.c. – sąd dokonujący działu spadku i podziału majątku wspólnego po
ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, w skład których to wchodzą nieruchomości rolne, winien w
pierwszym rzędzie ustalić, czy mogą te nieruchomości zostać uznane za pewien kompleks majątkowy, składający się
na pojęcie gospodarstwa rolnego, a w przypadku poczynienia ustaleń pozytywnych w tym przedmiocie – zastosować
odpowiednio przepisy z art. 213-218 k.c.; powinien też zwrócić uwagę i na to, że w przypadku ustalenia, iż w skład
majątku wspólnego K. B. i E. K. (a tym, samym w okolicznościach niniejszej sprawy, i w skład spadku pozostałego
po K. B.) wchodzi gospodarstwo rolne, podział tego gospodarstw ograniczony jest wymaganiami stawianymi takiemu
podziałowi przez przepis z art. 213 k.c. (podział fizyczny pomiędzy wszystkich lub niektórych spadkobierców jest
bowiem dopuszczalny wówczas, gdy nie jest sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej) – Sąd dopuścił i
przeprowadził dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu geodezji, rolnictwa i szacowania nieruchomości.
I tak w celu poczynienia ustaleń wymaganych przez przepis z art. 213 k.c. Sąd postanowieniem wydanym na rozprawie
wyznaczonej na dzień 26 października 2011 r. dopuścił dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu geodezji, rolnictwa
i szacowania nieruchomości mgr inż. W. C. (k. 216-227).
W opinii złożonej w dniu 2 lipca 2015 r. biegły W. C.stwierdził, że zniesienie współwłasności gospodarstwa
rolnego będącego przedmiotem postępowania przez podział między współwłaścicieli nie jest sprzeczny z zasadami
prawidłowej gospodarki rolne; nie jest też sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy i nie pociąga
za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.
Po analizie przedstawionego przez zainteresowanych projektu zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego
będącego przedmiotem niniejszego postępowania i ustaleń zamieszczonych przez biegłego W. C.w opinii złożonej w
dniu 2 lipca 2015 r. Sąd dokonał podziału wspólnego K. B.i E. K.i działu spadku pozostałego po K. B.w zaprezentowany
w punkcie III sentencji postanowienia sposób.
W ocenie Sądu wybór zaprezentowanego wyżej sposobu podziału majątku wspólnego K. B. i E. K. i działu spadku
pozostałego po K. B. uwzględnia zarówno interesy wszystkich osób zainteresowanych otrzymaniem opisanych tamże
przedmiotów, jak i interesy uczestniczek postępowania – gospodarstwo rolne opisane szczegółowo w punkcie I
sentencji postanowienia jest położone w pobliżu miejsc zamieszkania wnioskodawców E. K. i L. B., a uczestniczki
postępowania M. B. i J. M. wnosiły jedynie o zasądzenie na ich rzecz stosownych spłat pieniężnych – o wielkości
odpowiadającej wartości ich udziału we współwłasności dzielonego majątku.
Przyjęte przez Sąd w tym zakresie rozwiązanie minimalizuje ponadto wielkości ewentualnych spłat, należnych
uprawnionym zainteresowanym z tytułu wyrównania ich udziałów we współwłasności dzielonego majątku;
uwzględnia ponadto – w ocenie Sądu – w sposób należyty istotne życiowo interesy zainteresowanych (w szczególności
interesy wnioskodawców E. K. i L. B. i obu uczestniczek postępowania) i pozwala na wyjście ze współwłasności
w racjonalny sposób; znajduje też oparcie w ustaleniach i wnioskach zamieszczonych przez biegłego sądowego
z zakresu geodezji, rolnictwa i szacowania nieruchomości mgr inż. W. C. w sporządzonej przez niego w formie
pisemnej opinii – ów biegły we wskazanej wyżej opinii, uznanej przez Sąd za poprawną merytorycznie (a tym samym
przydatną do rozstrzygnięcia o przedmiocie tegoż postępowania) dopuścił możliwość podziału gospodarstwa rolnego
(zniesienia współwłasności) w preferowany przez zainteresowanych i Sąd (i zaprezentowany w punkcie III sentencji
postanowienia) sposób.
Sąd stoi przy tym na stanowisku, że dokonanie podziału wspólnego K. B.i E. K.i działu spadku pozostałego po K.
B.w sposób przyjęty w podpunktach 1 i 2 punktu III sentencji postanowienia nie uchybia wymaganiom powołanego
wyżej przepisu z art. 211 k.c. w zw. z art. 213 k.c. – nie jest bowiem takie postępowanie Sądu w żaden sposób
sprzeczne z przepisami ustawy lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego gospodarstwa (kodeks cywilny
dopuszcza możliwość zniesienia współwłasności przez podział fizyczny rzeczy, a wybrany przez Sąd sposób wyjścia
ze współwłasności w niczym nie zmodyfikuje dotychczasowego sposobu gospodarczego wykorzystywania rzeczy),
ani też nie pociąga za sobą istotnej zmiany lub znacznego zmniejszenia wartości gospodarstwa (zmiana istniejących
dotychczas stosunków własnościowych nieruchomości i gospodarstwa nastąpi w dodatku przy zachowaniu ich
pierwotnych funkcji).
Mając na uwadze powyższe argumenty i okoliczności Sąd dokonał podziału wspólnego K. B. i E. K. i działu spadku
pozostałego po K. B. w sposób zaprezentowany w punkcie III sentencji postanowienia.
Wartość przedmiotu majątkowego, o którego losie Sąd winien rozstrzygnąć w niniejszym postępowaniu, została
ustalona przez Sąd w oparciu o niekwestionowaną i w tym zakresie przez zainteresowanych opinię biegłego sądowego
z zakresu geodezji, rolnictwa i szacowania nieruchomości mgr inż. W. C., złożoną w dniu 2 lipca 2015 r. (k. 216-227).
Udziały zainteresowanych we współwłasności majątku będącego przedmiotem niniejszego postępowania
przedstawiają się następująco.
Wnioskodawczyni E. K.jest współwłaścicielką gospodarstwa rolnego opisanego szczegółowo w punkcie I sentencji
postanowienia z tytułu przypadającego jej udziału w majątku wspólnym, Dziedziczy też ona spadek pozostały po K.
B.– w 1/4 części. Tym samym udział E. K.we współwłasności tegoż gospodarstwa da się wyrazić ułamkiem 5/8 [1/2
+ (1/4 x 1/2) = 1/2 + 1/8 = 4/8 + 1/8 = 5/8].
Udziały wnioskodawców L. B., A. B. (1), W. B.i M. Ż.i uczestniczek postępowania M. B.i J. M.dadzą się wyrazić
ułamkiem 1/16 (1/2 x 1/8 = 1/16).
Przy obliczaniu należnych zainteresowanym sched z tytułu podziału majątku wspólnego K. B. i E. K. i działu spadku
pozostałego po K. B. Sąd miał ponadto na uwadze następujące okoliczności.
Wartość przedmiotu majątkowego wyczerpującego majątek wspólny K. B. i E. K. wynosi 284.900,00 zł.
Schedy przypadające poszczególnym współwłaścicielom dzielonego majątku kształtują się następująco:
1) przypadająca E. K.– wynosi 178.062,50 zł (1/2 x 284.900,00 zł = 142.450,00 zł; 1/4 x 142.450,00 zł = 35.612,50
zł; 142.450,00 zł + 35.612,50 zł = 178.062,50 zł),
2) przypadająca L. B., A. B. (1), W. B., M. Ż., M. B. i J. M. – wynosi 17.806,25 zł (1/16 x 284.900,00 zł = 17.806,25 zł).
Wnioskodawcy E. K. i L. B. w wyniku niniejszego postępowania otrzymali przedmioty majątkowe o następującej –
łącznej – wartości:
1) E. K. – 196.960,00 zł,
2) L. B. – 87.940,00 zł,.
Nadwyżki wartości otrzymanego w tymże postępowaniu majątku nad wartość przysługującej schedy wnioskodawcy
E. K. i L. B. powinni zwrócić uczestniczkom postępowania M. B. i J. M. – w formie spłat; takie spłaty Sąd od
wnioskodawcy L. B. na rzecz uczestniczek postępowania M. B. i J. M. zasądził, określając jednocześnie – odpowiednio
do możliwości finansowych zobowiązanego – terminy płatności tychże, a także skutki opóźnienia w ich płatności (zob.:
punkty IV i V sentencji postanowienia; E. K. otrzymała ponad przypadającą jej schedę majątek o wartości 18.987,50
zł, zaś L. B. – majątek o wartości 70.133,75 zł).
O kosztach postępowania Sąd orzekł w oparciu o przepis z art. 520 § 1 k.p.c., w punktach VI i VII sentencji
postanowienia – nie znajdując w okolicznościach sprawy podstaw do odstąpienia od wyrażonej w tymże przepisie
zasady.
Sąd stoi bowiem na stanowisku, iż z treści całego art. 520 k.p.c. wynika, że ustawodawca zakłada, że w zasadzie
uczestnicy postępowania są w tym samym stopniu zainteresowani jego wynikiem, a orzeczenie sądu udziela ochrony
prawnej każdemu uczestnikowi, a ponieważ do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do
sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki – art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r., poz. 1025 z późn. zm..) – to obowiązkiem uiszczenia
tychże, w zakresie brakujących wydatków, Sąd obciążył wnioskodawców (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
19 listopada 2010 r., III CZP 46/10, OSNC 2011/7-8/88).
Stosując kryterium wywiedzione z art. 520 § 1 k.p.c. w zw. z art. 2 ust. 2 i w zw. z art. 113 § 1 ustawy z dnia 28 lipca
2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych Sąd obowiązkiem pokrycia brakujących wydatków związanych z
niniejszym postępowaniem obciążył w równym stopniu wnioskodawców – w punkcie VI sentencji postanowienia._