Przeczytaj fragment

wstęp
7
Wstęp
Problem niepodległości Kosowa pojawiał się w literaturze wielokrotnie, stając się ciekawym przedmiotem analizy politologicznej. Dominujące ujęcie
przedstawia sytuację w Kosowie w kontekście konfliktu między Serbami
i Albańczykami. Jednak spór ten nie miałby określonej specyfiki, gdyby nie jego
głębokie podłoże historyczne i kulturowe. Większość analiz politologicznych
bada sytuacje w środowisku międzynarodowym, odwołując się do tradycyjnych
teorii stosunków międzynarodowych, zwłaszcza realizmu. Ciekawy przypadek
Kosowa pozwala natomiast na zastosowanie społecznej teorii stosunków międzynarodowych jako perspektywy badawczej. Procesy społeczne zachodzące
na poziomie mikro i zachowania państw na poziomie makro tłumaczą wiele
trudnych zagadnień związanych z konfliktem. Doświadczenia społeczeństw
i ich unikalność pozwalają na przybranie określonej tożsamości, która kształtowana dodatkowo przez interakcje zachodzące w środowisku międzynarodowym, determinuje zachowania i postawy państw. Suwerenność natomiast
jest przede wszystkim społecznym konstruktem, zbiorowym przekonaniem
społeczności międzynarodowej, które powinno mieć również odpowiedni
status formalno-prawny. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że aktor (państwo) jest
elementem struktury (systemu międzynarodowego), suwerenność powinna
mieć przede wszystkim charakter intersubiektywny, inaczej państwo nie jest
w stanie efektywnie działać i może ulec izolacji.
Szczególne znaczenie w analizie niepodległości Kosowa z zastosowaniem teorii stosunków międzynarodowych ma konstruktywizm. W związku
jednak z jego bogactwem form i podejść, najbardziej użyteczna w procesie badawczym wydaje się społeczna teoria stosunków międzynarodowych
zaproponowana przez Alexandra Wendta, którą sam twórca określa mianem
„konstruktywistycznej teorii stosunków międzynarodowych”1. Wybór teorii
1A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2007.
8
wstęp
Wendta do analizowania przypadku Kosowa wynikał przede wszystkim z jej
ciekawego charakteru, gdyż owa koncepcja znajduje tu odzwierciedlenie.
Z punktu widzenia niniejszej publikacji ważne jest wprowadzenie do podstawowych założeń wspomnianej teorii. Przede wszystkim teoria Wendta jest
teorią strukturalną. Według Wendta struktura ma pochodzenie społeczne,
a zatem jest tworzona przez następujące elementy – warunki materialne,
idee i interesy. Są one niezbędne dla wyjaśniania rzeczywistości i określenia
procesów w niej zachodzących. Wymienione elementy zostały omówione
w monografii w kontekście analizy niepodległości Kosowa – materialna
struktura (jako atrybuty fizyczne państwa), interesy (jako stanowiska obu
narodów Albańczyków i Serbów w sporze o niepodległość) oraz idee (jako
wyrażone w postaci norm – zasada integralności terytorialnej oraz prawo do
samostanowienia). Biorąc pod uwagę znaczenie rzeczywistości niematerialnej
dla konstruktywistów, analizie poddano również wpływ kultury i historii obu
narodów na kształtowanie ich stanowiska oraz tożsamości. Zgodnie z założeniami konstruktywistów w strukturze występują dwa rodzaje następstw –
przyczynowe i stanowiące. Relacje przyczynowe mogą się pojawić wyłącznie
między bytami niezależnymi, a więc między państwami2. Za następstwa
przyczynowe można uznać działania innych państw, istniejących – jak już
wspomniano – niezależnie od siebie, będących podmiotami struktury i wchodzących w interakcje z podmiotem analizy (w szczególności Serbię, Albanię,
ale również inne państwa). Następstwa stanowiące to z kolei konsekwencje
działań państw, które wpływają na podmiot (czyli na przykład konsekwencje uznania lub nieuznania Kosowa). Konsekwencje te są również związane
z funkcjonowaniem w systemie międzynarodowym norm prawnych (zwłaszcza
prawa do samostanowienia i zachowania integralności terytorialnej) i zasad,
które kształtują relacje w strukturze i są wykorzystywane zgodnie z interesami
państw. To właśnie przyjęte normy i wartości wyjaśniają, racjonalizują oraz
niejako usprawiedliwiają zachowania państw. Wartość owych norm można
oceniać wyłącznie kontekstualnie, w związku z tym – żeby zrozumieć stosunek aktorów do norm – należy określić czynniki historyczne, religijne czy
polityczne mogące mieć wpływ na percepcję. Jest to niezbędne dla właściwej
analizy Kosowa w ujęciu społecznej teorii stosunków międzynarodowych.
Literaturę wykorzystaną w książce można podzielić na dwie kategorie.
Pierwsza tworzy podstawę dla bazy teoretycznej i obejmuje pozycje dotyczące
społecznej teorii stosunków międzynarodowych, społecznego konstruktywizmu i prawa międzynarodowego. W dużej mierze posłużono się pracami
2 Tamże, s. 158.
wstęp
9
przede wszystkim Alexandra Wendta jako głównego przedstawiciela umiarkowanego konstruktywizmu. Dodatkowo w książce występują odwołania
do Anthony’ego Giddensa (zwłaszcza w odniesieniu do teorii strukturalnej)
oraz Petera Bergera i Thomasa Luckmanna, jak również Nicholasa Onufa
i Friedricha Kratochwila. Poza tym korzystano z pozycji odnoszących się do
zagadnienia suwerenności w prawie międzynarodowym i nauce o stosunkach
międzynarodowych. Duże znaczenie dla książki miała także analiza dokumentów, które tworzą podstawę prawną dla norm funkcjonujących w strukturze
stosunków międzynarodowych. Autorka powołuje się na Międzynarodowy
Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Kartę Atlantycką oraz
Kartę Narodów Zjednoczonych.
Druga kategoria dotyczyła informacji na temat samego obiektu badań –
Kosowa. Znaczną część literatury stanowią pozycje książkowe oraz artykuły
w periodykach naukowych. Ze względu na poruszanie wielu kwestii społecznych, w pracy posłużono się także danymi statystycznymi, które odnosiły się
do oceny interesów narodowych czy opinii społecznych. Poza tym w dużej
mierze powoływano się na informacje zawarte w Internecie, zwłaszcza
elektroniczne publikacje artykułów naukowych. Mimo wystarczającej liczby
opracowań dotyczących Kosowa, jak również samego konstruktywizmu, trzeba
zauważyć, że nie występują pozycje łączące oba zagadnienia, czyli mówiące
o suwerenności podmiotu z zastosowaniem społecznej teorii stosunków międzynarodowych, w związku z tym podczas prac nad powstaniem monografii
należało dokonać syntezy treści merytorycznych i połączyć zagadnienia
teoretyczne opisane w literaturze z konkretnym przypadkiem ze środowiska
międzynarodowego.
W książce poddano weryfikacji cztery hipotezy badawcze. Po pierwsze,
spór o Kosowo wynika z konfliktu priorytetu zasad – integralności i nienaruszalności terytorialnej oraz prawa narodów do samostanowienia. Obie
normy są pochodną praktyki międzynarodowej i zostały przyjęte przez
podmioty stosunków międzynarodowych, w związku z czym są elementem
struktury i wpływają na zachowania podmiotów. Problem polega na tym,
że państwa jako podmioty samodzielne mogą dokonać własnej interpretacji
zasad i wykorzystać je dla realizowania własnych interesów. Po drugie, sfera
niematerialna ma znaczący wpływ na tworzenie społecznej konstrukcji niepodległości, w związku z tym ma takie samo znaczenie jak rzeczywistość
materialna, a jej wpływ widać zwłaszcza w kształtowaniu tożsamości aktorów
oraz istnieniu norm i wartości, które wpływają na zachowania w strukturze.
Artykulacja interesów narodowych powstała nie tylko na podstawie norm, ale
także w odniesieniu do pozostałych czynników – w tym wiedzy zbiorowej,
10
wstęp
mitów, wartości czy określonych cech narodowych aktorów. Po trzecie, intersubiektywna akceptacja środowiska międzynarodowego nie jest konieczna do
istnienia państwa, ale pozwala na efektywną realizację jego zadań i chroni
przed izolacją międzynarodową. Po czwarte, spór o Kosowo może – w wyniku
zaostrzenia stanowiska jednej ze stron – ulec nasileniu. Równie prawdopodobne jest, że w wyniku zanikania tożsamości narodowej i nasilających się
procesów globalizacji nastąpi całkowite wygaszanie konfliktu.
Książkę podzielono na cztery części. W pierwszym rozdziale dokonano
wprowadzenia teoretycznego, w którym starano się zapoznać czytelnika
z podstawowymi założeniami konstruktywizmu oraz ukazać jego różnorodność i złożoność. Następnie dokonano analizy zasady integralności i prawa do
samostanowienia. Przedstawiono je jako normy obowiązujące w makrostrukturze i akceptowane przez aktorów. Wymienione zasady wynikają z powtarzanej praktyki międzynarodowej i są normami dojrzałymi, powszechnie
akceptowanymi. Oznacza to, że są uważane za ogólnie przyjęte zasady regulujące relacje podmiotów w makrostrukturze. W pracy została przedstawiona
ich ewolucja i wpływ na środowisko międzynarodowe. Sprzeczność obu norm,
wynikająca głównie z wykorzystania ich do realizacji odmiennych interesów przez państwa, została analizowana w kontekście konfliktu o Kosowo.
Interesy Albańczyków i Serbów wynikają z ich tożsamości, która kształtuje
postawę i determinuje działania mające na celu realizację własnych potrzeb
i interesów państw. W wyniku ich hierarchizacji, zachowanie integralności
terytorialnej (Serbowie) oraz stworzenie własnego państwa w myśl prawa
do samostanowienia (Albańczycy) zostały sklasyfikowane jako priorytety.
Ze względu na brutalność realizacji powyższych interesów doszło do masowego łamania praw człowieka, co skutkowało zdecydowaną reakcją pozostałych aktorów w postaci interwencji NATO w Kosowie. Z punktu widzenia
prawa międzynarodowego interwencja była nielegalna, ale w tym przypadku
konieczna, w związku z tym okazuje się, że w wyjątkowych okolicznościach
można zaakceptować odstępstwa od norm, następuje to w sytuacjach kiedy
działanie zgodnie z prawem międzynarodowym nie jest możliwe, a tym
bardziej korzystne dla państw.
Kosowo od 2008 roku jest państwem, a co się z tym łączy – posiada ludność,
terytorium i władzę, niemniej jednak każdy z tych atrybutów można podważyć. Wprawdzie ma określone terytorium, co pozwala tworzyć przestrzeń
społeczną, ale prawo do niego rości sobie Serbia. Od średniowiecza uważała
je za kolebkę państwowości i miejsce o szczególnych walorach historycznych
i kulturowych. Kwestia społeczeństwa nie jest do końca prosta, ponieważ
jeszcze kilkadziesiąt lat temu proporcje demograficzne były odwrócone,
wstęp
11
a Serbowie stanowili zdecydowaną większość. Dziś sprawa mniejszości serbskiej jest chętnie eksponowana na arenie międzynarodowej, a sama jej obecność
daje Serbii pretekst do ingerowania w sprawy wewnętrzne Kosowa. Władza
nie radzi sobie z problemami społecznymi i gospodarczymi. Wysoki wskaźnik bezrobocia, przemyt i struktury przestępcze na najwyższych szczeblach
władzy destabilizują państwo. W myśl społecznej konstrukcji suwerenności
dyskusyjna pozostaje kwestia samodzielności i niezależności Kosowa. Zdane na
pomoc zewnętrzną głównie ze strony UE i USA nie do końca spełnia wyznaczniki suwerenności zewnętrznej. Obecnie musi korzystać nie tylko ze wsparcia
finansowego, ale także pomocy w budowaniu instytucji demokratycznych.
W drugim rozdziale została przedstawiona subiektywna konstrukcja
Kosowa w kontekście deklaratywnym. Według tej teorii to sam naród decyduje o swojej niepodległości. Zależy to w znacznym stopniu od jego percepcji
i wiedzy zbiorowej na ten temat. W książce zawarto dwa punkty widzenia –
serbski i albański. Oba narody mają zupełnie odmienne poglądy na kwestię
niepodległości, co świadczy o ich odmiennej percepcji społecznej. Zjawisko
to jest niebezpieczne, ponieważ percepcja ma wpływ na interesy narodowe
i może prowadzić do radykalnych zachowań w celu ich osiągnięcia. Określony
sposób myślenia o Kosowie wynika przede wszystkim z wiedzy zbiorowej,
która została zachowana w tradycji i kulturze danego narodu. Największy
wpływ na świadomość mają mity narodowe i manipulacje historyczne, których dopuszczają się zarówno Albańczycy, jak i Serbowie. Mity podnoszą
wydarzenia historyczne do rangi symboli, a bohaterów ludowych opowieści
przedstawiają jako męczenników. Patrząc w ten sposób, walka o Kosowo nie
jest tylko walką o ziemie, ale także o honor i prestiż międzynarodowy. Żaden
z narodów nie wyobraża sobie rezygnacji z terytorium, które uważane jest
za ziemię przodków. Przekazywany w legendach metafizyczny wymiar sporu
stał się przedmiotem licznych manipulacji opinią publiczną.
Poza mitami znaczący wpływ na percepcję narodów mają ich ambicje
i wyobrażenia o sobie. Zgodnie z tym założeniem w polityce zarówno Serbów, jak i Albańczyków przywoływane jest marzenie o utworzeniu „Wielkiej
Albanii” lub „Wielkiej Serbii”. Oczywiście oba państwa włączają w swoją wizję
obszar Kosowa, powołując się na argumenty natury historycznej, podkreślając
jego znaczenie i miejsce w dziejach narodu. Kultura, tradycja i historia mają
ogromny wpływ na tożsamość aktorów, a przede wszystkim na wyznaczenie
tak zwanych interesów narodowych, czyli tych o najwyższym priorytecie.
Trudno więc oczekiwać ustępstw od któregoś z państw, ponieważ rezygnacja
z Kosowa oznaczałaby rezygnację z kluczowego interesu narodowego.
12
wstęp
Trzeci rozdział prezentuje kwestię intersubiektywnej niepodległości Kosowa
w kontekście konstytutywnym. Reakcja środowiska na powstanie nowego
państwa jest niezwykle ważna, akceptacja (wyrażona jako uznanie przez inne
państwa) umożliwia włączenie nowego aktora w system norm i zasad, którymi rządzi się środowisko międzynarodowe oraz pozwala na korzystanie ze
wszystkich atrybutów państwowości, w tym nawiązanie stosunków dyplomatycznych. To z kolei wpływa także na relacje handlowe wpływające na rozwój
gospodarki. Kosowo uzyskało aprobatę USA i większości państw UE, co jest
niezwykle ważnym faktem, ponieważ są oni głównymi donatorami pomocy
dla Kosowa. Uznania odmówiła Rosja i Chiny, ze względu na restrykcyjną politykę integralności państwa i własne problemy między innymi z Czeczenią czy
Tajwanem. Ponieważ akceptacja Kosowa była decyzją indywidualną każdego
z państw UE, część państw odmówiło uznania. Grecja, Rumunia, Hiszpania,
Cypr i Słowacja postąpiły podobnie jak Rosja i Chiny właściwie z tych samych
pobudek – problemów z mniejszościami etnicznymi we własnym państwie.
Rozbieżne podejście do niepodległości Kosowa wynika przede wszystkim
od percepcji aktorów i od określenia przez nich zagrożeń bezpieczeństwa
zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Najprawdopodobniej
państwa nieuznające suwerenności nowego podmiotu boją się, że przypadek
Kosowa nie jest wyłącznie niegroźnym precedensem prawa międzynarodowego, powstałym przy aprobacie głównych aktorów, ale może zamienić się
w powszechnie akceptowalną praktykę. Wymienieni aktorzy obawiają się, że
Kosowo jest dopiero początkiem lawiny niepodległych państw, które powstaną
w imię zasady samostanowienia narodów.
W rozdziale czwartym zostały przedstawione alternatywy dotyczące sporu
o Kosowo i przyszłości nowego państwa. W analizie wykorzystano metodę
scenariuszy, które pozwalają założyć różne warianty rozwoju sytuacji. Możliwe jest, że Serbia zaostrzy swoje stanowisko wobec Kosowa i będzie starała
się bojkotować jego działania. Prawdopodobnie posłuży się także serbską
mniejszością mieszkającą w Kosowie do ingerencji w sprawy wewnętrzne
państwa. Nie można wykluczyć, że UE i USA przestaną tak chętnie wspierać
Kosowo, a jeśli jego sytuacja się nie zmieni, stanie się zagrożeniem dla pozostałych aktorów i może prowadzić do destabilizacji regionalnej. Przestępczość
zorganizowana, porowate granice i wysoki poziom migracji w wyniku bezrobocia mogą stać się problemem nie tylko dla bałkańskich sąsiadów. Patrząc na
aktywność Serbii i jej determinację w dążeniu do przyjęcia do UE, bardziej
możliwe jest wygasanie konfliktu o suwerenność Kosowa. Unia nieustannie
uzależnia postępy w procesie integracyjnym od dialogu Serbii ze zbuntowaną
prowincją, a sama Serbia idzie na coraz większe ustępstwa.
wstęp
13
Wydarzenia poddane analizie obejmują okres od 2008 roku (ogłoszenie
niepodległości Kosowa) do 2013 roku. Biorąc pod uwagę specyfikę społecznej
teorii stosunków międzynarodowych – zarówno jej kontekstualny charakter,
jak i wpływ historii i doświadczeń obu narodów (Serbów i Albańczyków) na
kształtowanie swojej postawy wobec Kosowa, autorka wielokrotnie odwołuje
się w niniejszej książce do wydarzeń historycznych, aby ukazać proces konstruowania tożsamości i związku obu narodów z Kosowem.