Polityka 9 kor2.indd

Publikowanie, kopiowanie, przetwarzanie oraz wykorzystanie całej lub części artykułów i grafik bez zezwolenia jest zabronione.
POLITYKI ZWALCZAJĄCE SPOŁECZNE WYKLUCZENIE
W WIELKIEJ BRYTANII
Ewa Ślęzak
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
WPROWADZENIE
W ciągu ostatnich kilku lat zjawisko społecznego wykluczenia stało się
przedmiotem zainteresowania badaczy, polityków oraz decydentów polityk
publicznych (policy makers). To zjawisko powszechnie jest uznawane za
złożone i mające wiele niejednoznaczności. Nie dziwi zatem, że pojawiają
się coraz to nowe aspekty będące przedmiotem analiz wymienionych wyżej grup. Jednym z tych obszarów, obecnych w poszczególnych krajach
członkowskich Unii Europejskiej z osobna oraz w całej Unii, jest analiza
możliwości rozwiązań zmierzających do zwalczenia1 tego zjawiska. Choć
od osiągnięcia tego celu dzieli nas jeszcze długi czas, to wydaje się, że
poczynione zostały kroki, które zbliżają przynajmniej do ograniczenia ryzyk
związanych z jego istnieniem lub częściowo eliminują go bądź pewne jego
elementy z życia współczesnych społeczeństw.
Przykład Wielkiej Brytanii jest o tyleż interesujący, iż jest to jeden z krajów europejskich, w którym już od dłuższego czasu prowadzi się badania
tego zjawiska, często na zlecenie instytucji publicznych. Wyłaniający się
obraz, podobnie jak w innych krajach, nie jest powodem do optymizmu,
gdyż analizowane zjawisko nie jest bytem homogenicznym, lecz wielowymiarowym i niejednoznacznym, o charakterze kumulacyjnym, mocno zakorzenionym w przeszłości. Tym samym można mówić o różnych obrazach
społecznego wykluczenia, osadzonych nawet w zidentyfikowanych przez
brytyjskich badaczy 10 wymiarach czy domenach, jak: zasoby społeczno-ekonomiczne, dostęp do prywatnych i publicznych usług, zasoby społeczne, partycypacja ekonomiczna, społeczna i polityczna, uczestnictwo
w kulturze, edukacji, pozyskiwaniu umiejętności, jakość życia w aspekcie
zdrowia, dobrobytu, środowiska życia, czy przestępczości. (Levitas i in.
2007, s. 86–96).
Wciąż jednak brak wspólnego stanowiska na temat przekazywania
syndromów wykluczenia między pokoleniami (Machin 1998; Murray 1996,
s. 122; Walker 1996, s. 69), jak i jego trwałości (Burchardt i in. 1999; Lister
1996, s. 2–3) w związku z obserwowanymi przemieszczeniami jednostek
między domenami wykluczenia. Z drugiej strony brytyjska underclass2, inna
niż amerykańska, istnieje i wyniki badań pokazują jej gwałtowny wzrost
(Murray 1996, s. 26; Green 1996, s. 19). Nie dziwi zatem, że tematyka społecznego wykluczenia na dobre zagościła w salonach osób sprawujących
władzę już podczas wyborów do parlamentu w 1997 r. Społeczne wykluczenie stało się wręcz motywem przewodnim kampanii zwycięskiej wtedy Partii Pracy, a przełom wieków można uznać za okres szczytowej aktywności
państwa w tym obszarze. P. Mandelson, minister bez teki w rządzie T. Blaira,
asygnowany do spraw społecznego wykluczenia, przemawiając w Fabian
Society z okazji powołania Komórki ds. Społecznego Wykluczenia, którą
miał kierować, obwieścił: mamy wizję, że wykluczenie społeczne zniknie.
By osiągnąć ten cel, dokonamy zmian i reformy programów społecznych
i modelu państwa opiekuńczego (Geyer 1999, s. 159).
Minister Mandelson osiągnął tą deklaracją część celu, bowiem przykuta została uwaga przedstawicieli różnych gremiów do zjawiska wcześniej
lekceważonego. Zaczęto wprowadzać zmiany, których celem było zwalczenie społecznego wykluczenia i stworzenie społeczeństwa zintegrowanego
– czy jak nazwali je Brytyjczycy – społeczeństwa inkluzyjnego.
Celem artykułu jest prezentacja rozwiązań stosowanych w Wielkiej
Brytanii w kontekście ich potencjalnego wdrożenia w Polsce. Przedstawione zostaną elementy polityki i polityk publicznych związane ze zwalczaniem
społecznego wykluczenia, by potem podjąć próbę syntetycznej prezentacji
instytucji oraz zastosowanego instrumentarium wdrażania tych polityk
publicznych w obszarze zwalczania społecznego wykluczenia. Na koniec
sformułowano rekomendacje dla rozwiązań instytucjonalnych oraz wykorzystania rozwiązań brytyjskich w Polsce3.
NOWA POLITYKA ZWALCZANIA SPOŁECZNEGO WYKLUCZENIA
Prace koncepcyjne związane z opracowaniem rozwiązań zwalczających społeczne wykluczenie w Wielkiej Brytanii obserwowane są już przed
rozpoczęciem kampanii wyborczej 1997 r. Od tego czasu obecne są nie
tylko w szeroko rozumianym dyskursie politycznym, ale też w politykach
publicznych dedykowanych stricte społecznemu wykluczeniu, jak i obszarom pokrewnym czy zbieżnym.
Polityka Społeczna nr 9/2010
Partia Pracy podkreśliła wagę społecznej integracji, rozumianej jako
eliminacja przejawów społecznego wykluczenia, która stała się obszarem
działań priorytetowych, wdrażanych później przez rząd premiera T. Blaira
(Colley, Hodkinson 2001, s. 336). Celem tych działań było stworzenie społeczeństwa bardziej inkluzyjnego (Drake 2000, s.421; Gillies 2005, s.81).
Polityki te stanowiły odpowiedź państwa na występujące w kraju ubóstwo
i wykluczenie społeczne. Nie były one jednak prowadzone same sobie,
czy w oderwaniu od innych działań państwa. Przeciwnie towarzyszyły im,
lub raczej one towarzyszyły, zmianom w filozofii działania państwa i jego
instytucji.
Polityka wprowadzona przez Partię Pracy i kolejne rządy T. Blaira
zmieniły obraz Wielkiej Brytanii jako państwa. Należy jednak zauważyć, że
Laburzyści wykorzystali przy tym wiele argumentów i elementów retoryki
stosowanej wcześniej przez swoich politycznych konkurentów z Partii Konserwatywnej. Założenia działań przeciwdziałających społecznemu wykluczeniu i ubóstwu zostały zaczerpnięte z przykładów amerykańskich, nie zaś
z europejskich. Tym samym oparto je na założeniu równości możliwości,
a nie równości rezultatów (Stepney i in. 1999, s. 120–121; PM_UK 2006).
Warto też zwrócić uwagę, że działania podejmowane przez państwo
wpisywały i wpisują się w ramy bardziej wyrafinowanej socjologicznie
polityki społecznej, która stawia na rozwój ludzi oraz indywidualizację. Ta
ostatnia jednak nie opiera się na redystrybucji zasobów w klasycznym
sensie według K. Polanyiego (1944) pochodzących z podatków innych
obywateli, ale stawia na „redystrybucję możliwości” (redistribution of
opportunity). Owa redystrybucja możliwości opiera się na trzech głównych filarach, tj. edukacji, szkoleniach i płatnej pracy (Taylor-Gooby 2000,
s. 335). Na początek postawiono na wspominaną już reformę modelu
państwa opiekuńczego; w przypadku Wielkiej Brytanii – liberalnego modelu
państwa opiekuńczego (Esping-Andersen 1990). Zasoby państwowego
ubezpieczenia społecznego zastały zarezerwowane dla ludzi w najcięższej
sytuacji. Obywatelom dano do dyspozycji możliwości, które choć z założenia dostępne były wszystkim, to jednak pozwalały im na samodzielność,
m.in. przez podjęcie płatnej pracy oraz wyjście spod skrzydeł państwa
i oferowanej przez państwo opieki (Drake 2000, s. 422).
Nowa Lewica poszukiwała rozwiązań zapewniających istnienie „społeczeństwa zróżnicowanego, lecz inkluzyjnego”, w którym akceptowany
byłby model zawierający w sobie pewien stopień nierówności, jednak
stopień ten byłby społecznie akceptowalny i inkluzyjny. Ta nowa polityka
zdefiniowała równość jako inkluzję w sensie dostępu do praw, zaś nierówności oznaczały wykluczenie (Giddens 2006, s. 103). Co istotne, państwo
zarezerwowało sobie możliwości oceny i podejmowania decyzji w sytuacji
nieodpowiedzialnego zachowania jednostek, czy niewywiązywania się
z nałożonych na nie obowiązków (Powell 2000, s. 49). Ten nowy kontrakt
społeczny (welfare contract) zakładał przekazywanie zasiłków i wsparcia
systemu zabezpieczenia społecznego jedynie jednostkom akceptującym
dominujący system wartości.
W kontekście redystrybucji możliwości pojawiła się koncepcja państwa
społecznie inwestującego, które skupiało swe działania na zapewnieniu
wszystkim obywatelom równych możliwości, dostępnych przez całe ich
życie (Giddens 2006). Dzięki tym zaoferowanym możliwościom nie stanowiliby oni potencjalnego problemu dla państwa i jego instytucji oraz byliby
w stanie gotowości i możliwości do zatrudnienia (Lister 2006, s. 317). Tym
samym podjęto próbę odejścia od zapewnienia równości efektów na rzecz
równości możliwości (equality of outcome versus equality of opportunity)
(Powell 2000, s.44; PM_UK 2006).
Założono również, że w nowoczesnym świecie obywatele posiadają nie
tylko prawa, ale i odpowiedzialności. Głównym elementem odpowiedzialności jest zapewnienie sobie niezależności dzięki zachowaniom racjonalnym,
ciężkiej pracy, zdrowym nawykom, czy odpowiedniemu stylowi życia pozbawionemu znamion zachowań niebezpiecznych i nieodpowiedzialnych,
np. pijaństwa (Clarke 2005, s. 448–451). Nastąpiło wyraźne powiązanie
obowiązków obywateli z przynależnymi im prawami, co wcześniej nie
miało miejsca, a wręcz było rzadkością (Orton 2004, s. 504–505). Partia
Pracy wprowadziła warunkowy dostęp do systemu zasiłków, możliwy przez
połączenie otrzymywania i dawania w zamian. To jeden z kluczowych elementów różniących nową Partię Pracy od dawnej Partii Pracy. Ta ostatnia
walczyła o same prawa, nie przywiązując wagi do obowiązków, a każdy
57
obywatel ponosił odpowiedzialność za swoją osobę. Nowa Partia Pracy
podkreśla wagę odpowiedzialności wspólnie ponoszonych przez społeczeństwo i wszystkich jego członków (Lund 1999, s. 447, 451). Koncepcja
obowiązku stała się centralnym elementem debaty publicznej prowadzonej
przez Laburzystów, obowiązki zostały związane z prawami, a koncepcja ta
wywodziła się z dyskusji na temat modelu państwa opiekuńczego (Sevenhuijsen 2000, s. 5–8).
Interesującym jest fakt, że oparcie polityki społecznej na równości
możliwości zostało powiązane z polityką gospodarczą. Możliwości dane
mogą zostać wykorzystane przez zdolnych ludzi, zwłaszcza w wieku
produkcyjnym, którzy dzięki temu będą wpływać na rozwój kraju i wzrost
gospodarczy. P. Stepney i inni. (1999, s. 121) zwracają uwagę, że w takim
ułożeniu koncepcja społecznej sprawiedliwości wymaga więcej od ludzi
zdolnych, gdyż wymaga od nich dobrego wykorzystania swojego potencjału, jako dobra wspólnego. Tym samym można wysunąć wniosek, że aspekt
ekonomiczny dominuje nad innymi aspektami – społecznymi, politycznymi,
ochrony środowiska, kulturowymi etc.
Kolejnym elementem zmiany filozofii działania państwa było kreowanie
aktorów świadomie i aktywnie uczestniczących w realizowanych procesach. Można mówić tutaj o faktycznej zmianie charakteru państwa – o odejściu od roli opiekuna czy mentora narzucającego swoją wolę obywatelom
na rzecz „facylitatora” zachęcającego i pobudzającego do uczestnictwa, do
różnych form aktywności, wreszcie do wzięcia odpowiedzialności za swoje
życie w swoje ręce (Gillies 2005, s. 76).
Na koniec postawiono na zbliżenie do siebie i pobudzenie współpracy
przedstawicieli wszystkich sektorów gospodarki. Przed 1997 r. istniał
i dobrze funkcjonował sektor pozarządowy, który współpracował z administracją publiczną. Laburzyści postanowili wzmocnić działania sektora
publicznego przez wprowadzenie do gry sektora prywatnego i jego przedstawicieli. Tym samym realizowane procesy zostały oparte na współpracy
z interesariuszami pochodzącymi z różnych środowisk. W obszarze polityki
społecznej, w znaczeniu społecznego dobrobytu, wprowadzono szereg
zmian, których celem była lepsza współpraca administracji publicznej
z obywatelami i dostosowanie jej usług do indywidualnych potrzeb beneficjentów (Taylor-Gooby 2000, s. 331–333). W efekcie tych zmian państwo
zmieniło pełnioną dotąd rolę mentora społeczeństwa na rzecz facylitatora,
wspierającego obywateli w działaniach „pisania swoich biografii”, ale równocześnie pozbywającego się odpowiedzialności za ich życie (Gillies 2005,
s. 76). Założenia te, które znalazły odzwierciedlenie w politykach publicznych państwa, nazywa się często „trzecią drogą”. Trzecią, bo nie można ich
przypisać do założeń dawnej Partii Pracy czy Partii Konserwatywnej. Model
państwa opiekuńczego w myśl założeń „trzeciej drogi” podkreśla zarówno
prawa, jak i obowiązki obywateli – „nie ma praw bez odpowiedzialności”
(Powell 2000, s. 39–47; Giddens 2006).
Podsumowując, należy podkreślić obserwowaną zmianę akcentów
polityki z biernej na aktywną, a wraz z nią zmianę roli odgrywanej przez
państwo – od mentora do facylitatora zachęcającego do aktywności
i podejmowania działań, włączającego w swe działania aktorów z innych
sektorów gospodarki. Warto też zwrócić uwagę na zmianę podejścia – od
zapewnienia równości rezultatów na zapewnienie równości możliwości, czy
tzw. kapitału wyjściowego.
INSTYTUCJE I INSTRUMENTY STOSOWANE
DO ZWALCZANIA SPOŁECZNEGO WYKLUCZENIA
Instytucje i instrumenty do zwalczania społecznego wykluczenia zostały wpisane w ramy polityk publicznych oraz w ramy instytucjonalne.
W grudniu 1997 r. powołano instytucję przeznaczoną wyłącznie do działań
związanych z walką ze społecznym wykluczeniem – Komórkę ds. Społecznego Wykluczenia (Social Exclusion Unit – SEU). Komórka miała na celu
koordynację specyficznych tematów z pogranicza społecznego wykluczenia oraz innych problemów społecznych, np. wagarowania, bezdomności
(rough sleeping), czy ciąż wśród nieletnich etc. Można powiedzieć, że
przedmiotem jej działalności były mało liczebne grupy ludności, w jakiś
sposób „odstające” od normy, czy mogące zakłócić porządek społeczny
i moralny (Levitas 2001, s. 452). Jej celem było zapewnienie stałej pomocy
rządowi w zakresie walki ze społecznym wykluczeniem przez wypracowanie kompleksowych i połączonych rozwiązań (National Action Plan… 2001,
s. 2, 35).
Motywem przewodnim działań SEU było przygotowanie raportów
i analiz, które podlegały konsultacji i dalszym analizom w ramach administracji publicznej oraz rządu. Polityki publiczne dotykające społecznego wykluczenia były formułowane na podstawie wyników badań dostarczonych
przez Komórkę. Naturalnym obszarem działania było zatem przygotowanie
58
krajowych planów działań na rzecz społecznej integracji, a także ocena
ich wdrożenia (Social Exclusion News Brief 2005). Komórka prowadziła
konsultacje z różnymi grupami interesariuszy, np. w przypadku kwestii
związanych z wykluczeniem dzieci z przedstawicielami pomocy społecznej,
kuratoriami, szkołami, młodymi ludźmi z zakładów opiekuńczych, organizacjami charytatywnymi działającymi na rzecz dzieci i wszystkimi innymi
zainteresowanymi tematem (Roche 2001).
Komórka współpracowała z różnymi jednostkami administracji publicznej. Trwała współpraca została zawiązana z Komórką ds. Strategii (Strategy
Unit), która jako kuźnia pomysłów (think tank) odpowiadała za generowanie
pomysłów i rozwiązań na potrzeby Gabinetu. Za sukces można też poczytać wypracowany przez SEU dobry kontakt z premierem T. Blairem (Meyer
1999, s. 160).
SEU należała do Biura Wicepremiera Zjednoczonego Królestwa i w sposób trwały została wpisana w architekturę instytucjonalną państwa. Forma
i zakres działalności Komórki nie zmieniały się zbytnio aż do 2006 r., kiedy
przemianowano ją na Grupę Roboczą ds. Walki z Wykluczeniem Społecznym (Social Exclusion Task Force), zmieniono formułę działania oraz jej
miejsce w strukturze organizacyjnej rządu, przenosząc ją do Gabinetu
Premiera.
Wydaje się, że zmiana ta dobrze przysłużyła się kwestiom zwalczania
społecznego wykluczenia, bowiem usytuowała tę jednostkę o wiele wyżej
w strukturach administracji. Dodatkowo pozwoliła na dostęp do informacji
omawianych podczas regularnych spotkań rządu oraz na łączenie działań
ministerstw operacyjnych, które posiadały środki na walkę z wykluczeniem
społecznym (PM_UK 2006).
Wprowadzone zmiany doprowadziły do wzrostu znaczenia jednostki
odpowiedzialnej za walkę ze społecznym wykluczeniem. Pokazały również
faktyczne zainteresowanie, jakim kwestie wykluczenia obdarzył premier
Blair, bez którego zaangażowania niewiele udałoby się zrobić.
WDRAŻANIE POLITYKI
ZWALCZANIA SPOŁECZNEGO WYKLUCZENIA
Politykę zwalczania społecznego wykluczenia realizowano za pomocą
standardowych instrumentów, wykorzystywanych w innych politykach
publicznych, a mianowicie programów (policy programmes), alokowanych
środków oraz rozwiązań legislacyjnych. Nie istnieją jakieś specjalne ramy
legislacyjne czy regulacyjne, dedykowane kwestiom walki ze społecznym
wykluczeniem, które organizują działania Grupy Roboczej. Kwestie te
podlegają zwykłym mechanizmom typowym dla wszystkich innych polityk
publicznych. Najważniejszym elementem tego procesu jest możliwość
wypracowania kompromisu w trakcie dyskusji prowadzonych z ministerstwami wdrażającymi polityki (PM_UK 2006, s. 3). W proces konsultacji
Grupa Robocza włącza też przedstawicieli innych sektorów gospodarki,
głównie sektora pozarządowego oraz prywatnego, wspólnot lokalnych oraz
władz lokalnych.
Grupa Robocza ds. Społecznego Wykluczenia skupia swoje działania
przede wszystkim na formułowaniu i monitorowaniu polityki, co wynika
z jej specyfiki, tj. instytucji o charakterze koordynacyjnym, o ograniczonych kompetencjach. Wydaje się, że sama Grupa Robocza pełni funkcje
kuźni pomysłów, które są poddawane dalszej dyskusji w czasie spotkań
z przedstawicielami ministerstw operacyjnych, w których gestii leży faktyczne zwalczanie społecznego wykluczenia, zidentyfikowanego w obszarze ich kompetencji. Grupa Robocza odpowiada za formułowanie polityki
społecznej integracji, a pomagają jej w tym procesie ministerstwa operacyjne odpowiedzialne za wdrażanie danej polityki, głównie Ministerstwo
Pracy i Emerytur (Department of Work and Pensions) oraz Ministerstwo
Wspólnot oraz Władz Lokalnych (Department of Communities and Local
Government).
Grupa Robocza ma za zadanie koordynację wewnętrzną i zewnętrzną
wdrożenia polityki zwalczania społecznego wykluczenia. Wewnętrzna koordynacja ma miejsce w ministerstwach operacyjnych, a zewnętrzna wśród
interesariuszy, np. organizacji pozarządowych i charytatywnych, władz lokalnych czy wspólnot lokalnych. Jednak tego rodzaju mechanizm koordynacyjny prowadzi do pewnych problemów, związanych z umiejscowieniem
zjawiska i odpowiednich interwencji w ministerstwach operacyjnych, np.
dotyczących mieszkań, transportu czy systemu kształcenia.
Wspomniane zmiany w składzie rządu w 2006 r. wyłoniły minister ds.
społecznego wykluczenia, przed którą postawiono zupełnie nowe zadania.
Zajęła ona prominentną pozycję w rządzie T. Blaira, a wraz z nią zagadnienia społecznego wykluczenia zyskały możliwość wyraźniejszej artykulacji
w ramach realizowanych polityk publicznych. Trzeba dodać, że obecnie
Polityka Społeczna nr 9/2010
Grupą Roboczą nie kieruje już urzędnik w randzie ministra, ale jedynie
dyrektora, co może wskazywać na pewną degradację jednostki i jej siły
przetargowej.
Postępy wdrażania polityk publicznych zwalczających społeczne wykluczenie obserwowane są dwuetapowo – zarówno „od góry do dołu” (top
down), jak i „od dołu do góry” (bottom up). Monitoring „od góry do dołu”
odbywa się dzięki istnieniu i zadaniom Grupy Roboczej wchodzącej w interakcje z ministerstwami operacyjnymi. Istnieją też instytucje rządowe czy okołorządowe, które sprawują kontrolę nad działaniami instytucji państwa, np.
Narodowe Biuro ds. Audytu, Skarb Państwa czy Komisja ds. Audytu. Z kolei
monitoring polityk „od dołu do góry” rozpoczyna się najczęściej na dole przez
przedstawicieli władz lokalnych, organizacje pozarządowe, przedstawicieli
wspólnot lokalnych, wreszcie obywateli zainteresowanych wypracowanymi efektami. Warto dodać, że wdrożenie polityk zwalczania społecznego
wykluczenia podlega procesowi zewnętrznej ewaluacji, wykonywanej przez
niezależnych zewnętrznych ewaluatorów (PM_UK 2006, s. 4).
Oczywiście nie brak krytyków tego rozwiązania, którzy zwracają
uwagę na jego ograniczenia. Po pierwsze, jak wskazuje R. Geyer (1999,
s. 159–160), już od początku swojego działania Komórka, a potem Grupa
ds. Społecznego Wykluczenia była pozbawiona niezbędnych zasobów do
sprawnego funkcjonowania. Tu zwykle wymienia się zasoby finansowe oraz
zasoby ludzkie, które są niezbędne dla skutecznego działania. Mała liczba
zatrudnionych pracowników skupiała się na wybranych elementach czy
obszarach społecznego wykluczenia, np. na wagarowaniu, życiu na ulicy
bądź obszarach zamieszkiwanych przez biednych.
Mimo tych krytycznych głosów niewątpliwie pierwszym, choć mało
spektakularnym sukcesem z punktu widzenia walki ze społecznym wykluczeniem było powołanie tej instytucji. Tak samo można traktować jej
koordynacyjny wymiar działalności, polegający na wskazywaniu problemów, proponowaniu ich rozwiązań, jednak zostawiając ich wykonanie
specjalistom z poszczególnych ministerstw operacyjnych. Komórce, potem
Grupie, przypadła też funkcja kontrolna, realizowana głównie w wymiarze
analitycznym, pozbawionym sankcji i wydaje się również wyraźnych kompetencji, które mogły być potencjalnym źródłem problemów oraz sporów
kompetencyjnych.
WNIOSKI I REKOMENDACJE
Przedstawiony w artykule obraz działań zwalczania społecznego wykluczenia w Wielkiej Brytanii z pewnością nie prezentuje w całości złożoności zjawiska oraz podejmowanych działań. Jest zaledwie zarysowaniem pomysłów, które zakiełkowały w głowach polityków oraz decydentów polityk
publicznych. Do sukcesów wdrażanych rozwiązań należy zaliczyć wysoką
świadomość ludzi władzy, często w jednej osobie, bez której niemożliwe
byłoby w ogóle podejmowanie w dyskursie złożonej tematyki społecznego
wykluczenia.
Kolejnym sukcesem jest wpisanie w ramy polityki społecznej kwestii
społecznego wykluczenia oraz jego zwalczania, przez działania czasem
w niemal niewidzialny sposób wpływające czy oddziałujące na zakres
i intensywność społecznego wykluczenia. Ta zmiana filozofii działania
państwa, życia obywateli, wreszcie relacji państwo – obywatel wydaje się
być bardzo istotna z punktu widzenia przyszłych oczekiwań społecznych.
Szalenie istotna wydaje się być też chęć i umiejętność włączania w poszczególne działania – od formułowania, przez wdrażanie, aż po kontrolę
polityk publicznych różnych grup aktorów. Dzięki temu procesy te przebiegają dwutorowo, od dołu do góry i odwrotnie, czyli od obywatela do rządu
i od rządu do obywatela. Wydaje się, że w pewnym stopniu każdy, kto jest
zainteresowany czy chętny, może uczestniczyć w zwalczaniu społecznego
wykluczenia.
Oczywiście nie można nie zauważać pewnych słabości proponowanych rozwiązań, w postaci braku zasobów bądź ograniczenia roli Grupy
Roboczej do koordynacji działań innych jednostek rządu czy administracji
publicznej. Jednak per saldo można odnieść wrażenie, że przyjęte rozwiązania – zarówno instytucjonalne, jak i polityczne – wydają się pozytywnie
oddziaływać na społeczne wykluczenie w Wielkiej Brytanii.
Nie sposób przenosić wprost rozwiązań stosowanych w innych
krajach, czy to pod względem koncepcyjnym, organizacyjnym czy politycznym. Można jednak zastanawiać się, czy niektóre ich elementy nie
mogłyby okazać się korzystnym rozwiązaniem w naszym kraju. Tu bez
wątpienia dobrym przykładem mogłoby być powołanie jednostki, która
zajmowałaby się analizą i monitorowaniem stanu społecznego wykluczenia w Polsce. Podobnie jak kiedyś Biuro Rzecznika ds. Równego Statusu
Kobiet i Mężczyzn, taka jednostka powinna zostać osadzona w ramach
struktury Kancelarii Rady Ministrów i, tak jak w Wielkiej Brytanii, regu-
Polityka Społeczna nr 9/2010
larnie uczestniczyć w spotkaniach rządu. Wymaga to jednak zauważenia
i uwrażliwienia na problem społecznego wykluczenia, nie tylko decydentów
polityk publicznych, ale przede wszystkim polityków. Tu niezbędne wydaje
się być włączenie w podejmowane działania badaczy oraz organizacji
pozarządowych. Bez tego, jak wydaje się, trudno będzie osiągnąć sukces
w działaniach skierowanych na ograniczenie czy zwalczenie zjawiska.
Administracja skupi się bowiem na przygotowywaniu raportów i statystyk,
podczas kiedy różne grupy społeczne coraz głębiej tkwić będą w okowach
społecznego wykluczenia.
1
2
3
Tu warto zwrócić uwagę na kwestie metodologiczne. Ze względu na czytelność
rozważań stosowane będzie wyrażenie „zwalczanie społecznego wykluczenia”
w znaczeniu zarówno jego przeciwdziałania, jak i walki z problemem, kiedy już
zaistnieje.
Uważa się, że brytyjska underclass nie ma charakteru etniczno-rasowego, ale
strukturalny, któremu winne są rządy Torysów, zwłaszcza premier M. Thacher
(Field 1996, s. 58; Murray 1996, s. 43).
Artykuł opiera się na wywiadach eksperckich przeprowadzonych z przedstawicielami Strategy Unit, kuźni pomysłów pracującej na rzecz rządu T. Blaira, odpowiedzialnymi za kwestie społecznego wykluczenia w latach 2006–2008. W związku
ze zmianami politycznymi oraz zmianami instytucjonalnymi okresu 2008–2010
niemożliwe okazało się powtórzenie wywiadu z tymi samymi osobami.
LITERATURA
Burchardt T., Le Grand J., Piachaud D. (1999), Social exclusion in Britain 1991–1995,
„Social Policy and Administration”, vol. 33(3), Blackwell Publishing, s. 227–
–244.
Clarke J. (2005), New Labour’s citizens: activated, empowered, responsibilized,
abandoned?, „Critical Social Policy”, vol. 25(4), London, Thousand Oaks and
New Delhi; SAGE Publications, s. 447–463.
Colley H., Hodkinson P. (2001), Problems with Bridging the Gap: the reversal of
structure and agency in addressing social exclusion, „Critical Social Policy”,
vol. 21(3), London, Thousand Oaks and New Delhi; SAGE Publications,
s. 335–359.
Drake R.F. (2000), Disabled people, New Labour, benefits and work, „Critical Social
Policy”, vol. 20(4), London, Thousand Oaks and New Delhi; SAGE Publications,
s. 421–439.
Esping-Andersen G. (1990), The Three Worlds of Welfare Capitalism, Cambridge:
Polity Press.
Field F. (1996), Britain’s Underclass: Countering the Growth, w: Charles Murray and
the Underclass: The Developing Debate, The IEA Health and Welfare Unit Choice
in Welfare, No. 33, London: IEA Health and Welfare Unit in association with The
Sunday Times.
Geyer R. (1999), Can EU Social Policy Save the Social Exclusion Unit and Vice Versa?,
„Politics”, vol. 19(3), Oxford, Malden, MA: Blackwell Publishers, s.159–164.
Giddens A. (2006), The Third Way. The Renewal of Social Democracy, Cambridge,
Malden, MA: Polity Press.
Gillies, V. (2005), Meeting parents’ needs? Discourses of “support” and “inclusion”
in family Policy, „Critical Social Policy”, vol. 25(1), London, Thousand Oaks and
New Delhi; SAGE Publications, s. 70–90.
Green D. G. (1996), Foreword: The Emerging British Underclass, w: Charles Murray
and the Underclass: The Developing Debate, The IEA Health and Welfare Unit
Choice in Welfare, No. 33, London: IEA Health and Welfare Unit in association
with The Sunday Times.
Levitas R. (2001), Against work: a utopian incursion into social Policy, „Critical Social
Policy”, vol. 21(4), London, Thousand Oaks and New Delhi; SAGE Publications,
s. 449–465.
Levitas R., Pantazis, C., Fahmy E., Gordon D., Lloyd E., Patsios D. (2007), The MultiDimensional nature of Social Exclusion, Bristol: University of Bristol.
Lister R. (1996), Introduction: In Search of the ‘Underclass’, w: Charles Murray and
the Underclass: The Developing Debate, The IEA Health and Welfare Unit Choice
in Welfare, No. 33, London: IEA Health and Welfare Unit in association with The
Sunday Times.
Lister R. (2006), Children (but not women) first: New Labour, child welfare and gender, „Critical Social Policy”, vol. 26(2), London, Thousand Oaks and New Delhi;
SAGE Publications, s. 315–335.
Lund B. (1999), Ask not what community can do for you: obligations, New Labour and
welfare reform, „Critical Social Policy”, vol. 19(4), London, Thousand Oaks and
New Delhi; SAGE Publications, s. 447–462.
Machin S. (1998), Childhood Disadvantage and Intergenerational Transition of Economic Status, w A.B. Atkinson, J. Hills (red.), In Exclusion, Employment and
Opportunity, Case Papers (4), London: London School of Economics, Centre of
Analyses of Social Exclusion.
Murray Ch. (1996), The Emerging British Underclass, w: Charles Murray and the
Underclass: The Developing Debate, The IEA Health and Welfare Unit Choice
in Welfare, No. 33, London: IEA Health and Welfare Unit in association with The
Sunday Times.
National Action Plan on Social Inclusion 2001–2003, United Kingdom (2001).
Orton M. (2004), Irresponsible citizens? New Labour, citizenship and the case of nonpayment of local taxation, „Critical Social Policy”, vol. 24(4), London, Thousand
Oaks and New Delhi; SAGE Publications, s. 504–525.
59
PM_UK (2006), Wywiad przeprowadzony w dniu 19.07.2006 r. z A. Heitmuelleterem, PhD,
personalnym doradcą premiera J. Blaira ds. polityk publicznych (Strategy Unit) oraz
A. Jacksonem pracownikiem Social Exclusion Unit, potem Social Exclusion Task Force.
PM_UK (2008), Wywiad przeprowadzony w dniu 24.01.2008 r. z A. Heitmuelleterem,
PhD, personalnym doradcą premiera J. Blaira/G. Browna ds. polityk publicznych
(Strategy Unit).
Powell M. (2000), New Labour and the third way in the British welfare state: a new
and distinctive approach?, „Critical Social Policy”, vol. 21(1), London, Thousand
Oaks and New Delhi; SAGE Publications, s. 39–60.
Roche B. (2001), www.cabinet-office.gov.uk/news/2001/010711_ spotlightoneducation.asp
[dostęp 11. 05.2005].
Sevenhuijsen S. (2000), Caring the third way: the relation between obligation, responsibility and care in the Third Way discourse, „Critical Social Policy”, vol. 20(1),
London, Thousand Oaks and New Delhi; SAGE Publications, s. 5–37.
Stepney P., Lynch R., Jordan W.J.O. (1999), Poverty, exclusion and New Labour,
„Critical Social Policy”, vol. 19, No. 1, London, Thousand Oaks and New Delhi;
SAGE Publications.
Taylor-Gooby P. (2000), Blair’s scars, „Critical Social Policy”, vol. 20(3), London,
Thousand Oaks and New Delhi; SAGE Publications, s. 331–348.
Walker A. (1996), Blaming the Victims, w: Charles Murray and the Underclass: The
Developing Debate, The IEA Health and Welfare Unit Choice in Welfare, No. 33,
London: IEA Health and Welfare Unit in association with The Sunday Times.
SUMMARY
The phenomenon of social exclusion has not only been attracting interest of new groups of analysts, but as one observes in
the UK of the fin de siècle it has become a leading theme in the activities of political parties. Since 1997, that is overtaking the power, social exclusion has safely landed in the mainframe of the British politics. This paper aims at presenting solutions to combat
social exclusion adopted in the UK, bearing in mind potential implementation possibilities in Poland. It presents politics, institutions
and public policies to tackle social exclusion. Needless to say some elements are indeed worth to adopt, yet would require certain
contextualisation.
WYDAWNICTWA IPi
IPiSS
Zmiana ustroju społeczno-gospodarczego przyniosła zjawisko bezrobocia, które stanowi główną przyczynę poszerzenia się w Polsce sfery ubóstwa
i silnie oddziałuje na powiększenie się zjawiska marginalizacji społecznej. Te ważne kwestie wymagały zbadania teoretycznego i empirycznego. Instytut
od początku swojego istnienia prowadził badania dotyczące warunków bytu różnych grup społecznych (m.in. rodzin, rodzin wielodzietnych, rodzin
wiejskich, osób starszych). W Instytucie rozwijały się koncepcje identyfikacji i pomiaru ubóstwa oraz formułowano rekomendacje dotyczące polityki
wobec ubóstwa i wykluczenia społecznego w Polsce. W ramach projektów zamawianych (Polska Bieda I, II i III) powstały publikacje prezentujące efekty
wysiłków badawczych pracowników Instytutu.
Poniżej kilka tytułów wydawniczych Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych poświęconych zagadnieniom ubóstwa i wykluczenia społecznego z projektu
Polska Bieda III.
Redakcja naukowa: Stanisława Golinowska, Elżbieta Tarkowska, Irena Topińska, Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania. Metody. Wyniki
Stanisława Golinowska,. Zofia Morecka, Marta Styrc, Ewa Cukrowska i Jacek Cukrowski, Od ubóstwa do wykluczenia społecznego. Badania,.
Koncepcja. Wyniki. Propozycje. Polska, Europa i świat
Irena Topińska (red.), Joanna Ciecieląg, Anna Szukiełojć-Bieńkuńska, Pomiar ubóstwa. Zmiany koncepcji i ich znaczenie
Lucyna Deniszczuk, Piotr Kurowski, Marta Styrc, Progi minimalnej konsumpcji gospodarstw domowych. Rodzaje, oszacowania i zastosowanie
w polityce społecznej
Elżbieta Tarkowska (red.), Ewa Giermanowska, Katarzyna Górniak, Mirosław Kaczmarek, Agnieszka Kalbarczyk, Aureliusz Leżeński, Mariola
Racław-Markowska, Lidia Ułanowska, Ubóstwo i wykluczenie społeczne młodzieży
Beata Kolny, Grzegorz Maciejewski, Zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym w wyniku restrukturyzacji przemysłu węglowego
w województwie śląskim – mity i fakty
Stanisława Golinowska i Anna Ruzik oraz Bartosz Pieliński i Jagoda Gandziarowska, Praca lekarstwem na biedę i wykluczenie społeczne,. Strategie
wobec pracy
Bożenna Balcerzak-Paradowska i Stanisława Golinowska (red.), Katarzyna Piętka, Joanna Staręga-Piasek, Zofia Morecka, Anna Ruzik, Marta
Styrc, Polityka dochodowa, rodzinna i pomocy społecznej w zwalczaniu ubóstwa i wykluczenia społecznego. Tendencje i ocena skuteczności
Stanisława Golinowska, (red.), Cezary Włodarczyk, Iwona Kowalska, Anna Mokrzycka, Łukasz Fyderek, Agnieszka Sowa, Polityka zdrowotna wobec
dostępności opieki zdrowotnej, wykluczenia oraz nierówności w zdrowiu
Hanka Zaniewska(red.), Maciej Cesarski, Lucyna Deniszczuk, Jan Korniłowicz, Maria Thiel, Julia Wygnańska, Maria Zrałek, Tomasz Żelawski,
Bieda mieszkaniowa i wykluczenie. Analiza zjawiska i polityki
Piotr Błędowski, Piotr Broda-Wysocki (red.), Jolanta Grotowska-Leder, Paweł Kubicki, Wielisława Warzywoda-Kruszyńska, Państwo, samorządy,
organizacje pozarządowe i wspólnoty lokalne wobec ubóstwa i wykluczenia społecznego
Jacek Jaworski, Praca dla osób niepełnosprawnych w zwalczaniu ich wykluczenia społecznego. Ocena polskiego systemu wspierania zatrudnienia
osób niepełnosprawnych
Antonina Ostrowska, Zróżnicowanie społeczne a zdrowie. Wyniki badań warszawskich
Oprac. Beata Kaczyńska
Publikacje IPiSS można zamówić przez Internet: http:/ksiegarnia.ipiss.com.pl
lub kupić w siedzibie Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych przy ul. Bellottiego 3B,
01-022 Warszawa w godz. 9.00–15.00 tel. 22 536 75 48, e-mail: [email protected]
Z publikacjami można zapoznać się także w Głównej Bibliotece Pracy i Zabezpieczenia Społecznego,
02-943 Warszawa, ul. Limanowskiego 23,
w poniedziałki, środy, czwartki i piątki oraz w pierwszą sobotę miesiąca od godz. 9.00 do 15.30,
we wtorki od godz. 12.00 do 20.00.
Wypożyczalnia i czytelnia: tel. 22 642 05 72; Ośrodek Informacji Naukowej: tel. 22 642 12 91.
60
Polityka Społeczna nr 9/2010