psychologiczna analiza zachowania się dzieci w trakcie

SYTUACJE ZADANIOWO-ZABAWOWE - PSYCHOLOGICZNA ANALIZA ZACHOWANIA
SIĘ DZIECI W TRAKCIE POKONYWANIA TRUDNOŚCI INTELEKTUALNYCH
- edukacja matematyczna przedszkolaków
- Anna Patyńska-Lakwa
Motto
„Powiadacie - nuży nas obcowanie z dziećmi
Macie słuszność.
Mówicie - bo musimy się zniżać do ich pojęć.
Zniżać, pochylać, naginać, kurczyć.
Mylicie się.
Nie to nas męczy. Ale, że musimy się wspinać do ich uczuć.
Wspinać, wyciągać, na palcach stawać, sięgać, żeby nie urazić.”
- Janusz Korczak
„Uprzytomnienie sobie niezgodności między naszą koncepcją świata, a tym, jaki
on jest, powinno w naturalny sposób wzbudzać w nas chęć by lepiej ten świat poznać.
Po pierwsze próbujemy rozwiązać niezgodności, gdy znajdujemy się pod presją związanych
z nimi zdarzeń. Czasami zdecydowanie sami je wyszukujemy, tak jakbyśmy lubili mieć
do czynienia z rzeczami, których nie rozumiemy, z tym, co prowokuje nas intelektualnie.
Po drugie, możemy też przeciwnie bać się zetknięcia z niezgodnością, bać się
uświadomienia sobie, że jesteśmy w błędzie Wtedy zdarza się, że podejmujemy kroki
defensywne, unikając sytuacji, które łączą się z prawdopodobieństwem pojawienia się
sprzeczności. Wycofujemy się. Reakcje te są względem siebie przeciwstawne, a różnica
między nimi ma zasadnicze znaczenie edukacyjne. Kształcenie powinno wzmagać gotowość
do „wzięcia się za bary” z zaistniałym konfliktem poznawczym, a nawet do szukania go
i cieszenia się na tę próbę sił. Powinno ono także zmierzać do ograniczenia reakcji
obronnych i wycofujących się.” 1
POJĘCIE SYTUACJI TRUDNEJ I ODPORNOŚCI PSYCHICZNEJ
Dbałość
o
prawidłowy
rozwój
dziecka
wiąże
się
z
przygotowaniem go
do funkcjonowania w warunkach dyskomfortu psychicznego, a zatem w sytuacjach trudnych.
Przez SYTUACJĘ TRUDNĄ zgodnie z definicją Marii Tyszkowej należy rozumieć: „taki
układ zadań (celów), warunków działania i możliwości działającego podmiotu, w jakim
naruszona została równowaga między tymi elementami, w stopniu wymagającym nowej
koordynacji, co powoduje przeciążenie systemu psychicznego i emocje ujemne.”
1
M. Donaldson „Myślenie dzieci” Wydawnictwo Wiedza Powszechna „Omega” W-wa 1986, s. 148.
1
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
SYTUACJE ZADANIOWE są jednym z rodzajów sytuacji trudnych, obejmują one
wszelkie utrudnienia, przeciążenia, niepowodzenia lub zagrożenia niepowodzeniem, i jego
konsekwencjami.2
ZADANIE to świadomość konieczności i możliwości działania, które będzie podjęte,
gdy podmiot działania: - jest motywowany tzn. ma świadomość potrzeby, - jest kompetentny,
tzn. dysponuje środkami i sposobami realizacji czynności.3 Ponadto o zachowaniu dziecka
w sytuacji zadaniowej decyduje: poziom samooceny, czyli wiara we własne siły, system
nawyków zachowania się w sytuacjach trudnych i wymagających wysiłku intelektualnego
oraz kompetencje tj. poziom wiadomości i umiejętności potrzebnych do rozwiązania danego
zadania.4
Pokonywanie trudności jest integralną częścią uczenia się np. matematyki, a ponieważ
podstawową formą aktywności dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa toteż sytuacje
zadaniowe
mają
z
konieczności
charakter
zabawowy.
Są
one
nieuniknionym
i niezastąpionym zespołem bodźców i warunków stymulujących rozwój dziecka. Stwarzają
okazję do nabywania nowych kompetencji, treningu dotychczas nabytych, czyli są szansą
ćwiczenia umiejętności radzenia sobie z konkretnymi problemami.
W toku rozwoju wzrasta zdolność do samokontroli w zakresie ujemnych przeżyć
emocjonalnych i OGÓLNA ODPORNOŚĆ PSYCHICZNA NA SYTUACJE TRUDNE.
W trakcie rozwiązywania zadań matematycznych emocje pełnią rolę HEURYSTYK, „które
nie gwarantują wprawdzie rozwiązania, lecz, bez których rozwiązanie określonych
problemów jest niemożliwe.”5
ZACHOWANIA DZIECI ODPORNYCH I NIEODPORNYCH PSYCHICZNIE
W SYTUACJACH ZADANIOWYCH
Dostrzeżenie trudności i związany z tym wzrost emocji ujemnych powinien być
połączony ze skierowaniem aktywności na jeden cel - rozwiązanie zadania. Zachowanie
takie prowadzi do redukcji napięcia, a to pozwala na większą koncentrację świadomości na
zadaniu i tym samym podnosi poziom czynności intelektualnych potrzebnych do jego
rozwiązania.
Z chwilą uświadomienia sobie, że zadanie zostało dobrze rozwiązane pojawia się
przeżycie radości i satysfakcji z pokonania trudności. Te pozytywne emocje stanowią
2
„Encyklopedia pedagogiczna” pod red. W. Pomykało, Wydawnictwo Fundacja „Innowacja”,
W-wa 1993, s. 475.
3
A. Góralski „Twórcze rozwiązywanie zadań” PWN, W-wa 1980, s. 21-22.
4
E. Gruszczyk-Kolczyńska „Jak kształtuje się u dzieci psychiczna dojrzałość do uczenia się matematyki”
cz. III, art. „Wychowanie w przedszkolu” 9/88, s. 473-474.
5
E. Gruszczyk-Kolczyńska „Niepowodzenia w uczeniu się matematyki u dzieci z klas początkowych”
UŚ - Katowice 1985, Prace Naukowe nr 553, s. 75, s. 78.
2
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
rekompensatę przeżytych napięć i emocji ujemnych w początkowej fazie rozwiązywania
zadania.
DZIECI ODPORNE EMOCJONALNIE dysponują wyrobionymi nawykami reagowania
na emocje ujemne, mają ukształtowany wewnętrzny program czynności racjonalnego
zachowania się w sytuacjach trudnych. Zaangażowanie tych dzieci jest wyznaczone przez
cele, które kierują uwagę i działanie podmiotu na istotne elementy zadania, mobilizują
jednostkę do podjęcia wysiłku, zwiększają wytrwałość i pomagają pośrednio w wypracowaniu
odpowiednich strategii ułatwiających osiągnięcie celu.
DZIECI NIEODPORNE PSYCHICZNIE, doznające niepowodzeń w uczeniu się
matematyki mają mniej lub silniej ukształtowane nawyki obronnego reagowania. Dla tych
dzieci zadania matematyczne wyraźnie zmieniają sens i zamiast być SYTUACJĄ TRUDNĄ
INTELEKTUALNIE, nabierają znaczenia SYTUACJI TRUDNYCH EMOCJONALNIE. Przy
próbie rozwiązywania zadań matematycznych obserwuje się u tych dzieci dezorganizację
zachowania się i liczne reakcje obronne /regresję, rezygnację, agresję, fiksację, itp./. Takie
wyuczone zachowania sterowane przez frustrację nie sprzyjają nabywaniu doświadczeń
logicznych /brak treningu w racjonalnym pokonywaniu trudności/, pogłębiają niekorzystne
postawy do matematyki. Zaniżają poziom aspiracji i samoocenę, a w przypadkach skrajnych
prowadzą do ukształtowania postawy lękowej w stosunku do zadań o niewielkim nawet
stopniu trudności.6 Bezradność wyuczona w pierwszej fazie staje się nową nabytą postawą.
Po niepowodzeniach jednostka dochodzi do wniosku, że jej działania są nieefektywne,
a to z kolei prowadzi do poczucia bezradności. Ma to miejsce częściej u dzieci cechujących
się słabą zdolnością kontroli własnego działania - zorientowanych na stan. Osoby
zorientowane na działanie będą stale próbowały jakiegoś wyjścia z sytuacji, nie reagują
bierną postawą i nie rezygnują bez próby rozwiązania awersyjnej sytuacji.7
NIEPOWODZENIA W UCZENIU SIĘ czasem spełniają rolę pozytywną - gdy pojawiają
się rzadko i nie są zbyt duże. Sytuacja, gdy dziecko odnosi zawsze sukcesy działa
demobilizująco i obniża motywację osiągnięć. Jako najbardziej korzystną można uznać
sytuację, gdy osoba ucząca się odnosi na ogół sukcesy, zna jednak z własnych doświadczeń
możliwość niepowodzenia i dlatego odczuwa pewien niepokój. Pozytywną rolę odgrywa
jednak tylko niepokój umiarkowany, gdyż zbyt silny dezorganizuje czynności człowieka.8
ELIMINOWANIE
TRUDNOŚCI,
nie
wyznaczanie
zadań,
których
samodzielne
rozwiązanie wkrótce okaże się niezbędne, nie zapewni dziecku postępu w jego rozwoju.
Ochranianie i wyręczanie dziecka uniemożliwia mu, bowiem przeżycie emocji negatywnych,
doświadczenie trwania w stresie i odczucie konieczności przedsięwzięcia środków
6
M. Tyszkowa „Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych’ PWN, W-wa 1986, s. 92-103.
Z. Zaleski „Psychologia zachowań celowych” PWN, W-wa 1991, s. 239-240.
8
W. Bodohoska, Z. Włodarski „Psychologia uczenia się” PWN, W-wa 1977, s. 146.
7
3
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
zaradczych, nauczenie się radzenia sobie z konkretnymi problemami i wykształcenia
niezbędnych kompetencji do ich rozwiązania. Nieustanna pomoc dorosłego może być
wreszcie
odczytana
przez
dziecko
jako
komunikat:
„Nie
jesteś
w
stanie...”,
„Nie potrafisz samodzielnie”, itp. Dziecko silnie uzależnia się od osób dorosłych, nie ma
poczucia własnej mocy i sprawstwa jest coraz bardziej bezradne i bierne. Jest to sprzeczne z
koncepcją czynnościowego nauczania matematyki.
Sytuację trudną budują często zadania nowe, nieco przerastające aktualne
umiejętności dziecka, wybiegające jednak w jego najbliższą przyszłość rozwojową. Sytuacje
tak rozumiane mają szansę stać się podstawą przyszłych umiejętności matematycznych
i kształtowania adekwatnego obrazu samego siebie. Istnieje jednak warunek konieczny, aby
owe stresujące, acz pożądane rozwojowo czynniki służyły realnemu progresowi.
Warunkiem tym jest obecność i „nieintruzywna” POMOC NAUCZYCIELA. Nie każda
jednak pomoc odnieść może pozytywny skutek. Błędem ze strony wychowawcy mało
wyczulonego na indywidualne potrzeby i możliwości dzieci może być:
•
Nieudzielanie wsparcia w sytuacji dla dziecka krytycznej;
•
Udzielenie wsparcia nieadekwatnego do potrzeb dziecka,
np. intelektualnego zamiast emocjonalnego;
•
Udzielenie wsparcia w nieodpowiednim czasie (pomoc przychodzi zbyt wcześnie
i wyręcza dziecko lub zbyt późno, gdy poniosło już porażkę).9
Nauczyciel w organizowanych przez siebie sytuacjach dydaktycznych staje w obliczu
trudnego zadania, wymagającego umiejętności i gotowości do PODMIOTOWEGO
TRAKTOWANIA DZIECKA. Tylko wtedy matematyczne sytuacje zadaniowe będą sprzyjały
rozwojowi, gdy dziecko będzie podejmowało trudne zadania z nadzieją na poradzenie sobie
z nimi, a w momentach krytycznych, będzie wiedziało, że nie jest pozostawione samo sobie.
W tym końcowym wniosku zostało urzeczywistnione motto, przyjęte przeze mnie
na wstępie artykułu. W myśli Janusza Korczaka odnajduję potwierdzenie konieczności
globalnego ujmowania osobowości dziecka. Zdaniem Margaret Donaldson „intelekt jest
zimny już z samej definicji, bowiem musi działać w oderwaniu od sfery uczuciowej.”10
To oderwanie jest jednak pozorne. Działalność człowieka będąca w istocie swej regulacją
stosunków ze światem otaczającym, stanowi zawsze mniej lub bardziej złożoną całość,
w której emotywność odgrywa znaczącą rolę, na równi z takimi sprawnościami psychicznego
funkcjonowania jak: inteligencja, spostrzegawczość, wyuczalność czy mobilność. 11
9
B. Ziółkowska „Sytuacje trudne sprzyjają rozwojowi” art. w: „Edukacja i Dialog” 5/93, s. 30-32.
M. Donaldson „Myślenie dzieci” Wydawnictwo Wiedza Powszechna „Omega” W-wa 1986, s. 167.
11
„Encyklopedia pedagogiczna” pod red. W. Pomykało, Wyd. Fundacja „Innowacja”,
W-wa 1993, s. 263-264.
10
4
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com