Biuletyn Komunikacji Miejskiej

DZIEJE KOMUNIKACJI ZBIOROWEJ...
Jan Wojcieszak
Najstarszym środkiem miejskiej komuni−
kacji zbiorowej były omnibusy − odpowied−
nio przystosowane do przewozu pasażerów
wozy konne kursujące po stałych trasach
zgodnie z rozkładem jazdy. Korzystano z nich
w wielu miastach polskich w XIX i XX wieku
do czasu rozpowszechnienia się autobusów.
Zakres ich stosowania uległ zmniejszeniu
po pojawieniu się na ulicach miast tramwa−
jów, które zapewniły znacznie wyższy kom−
fort jazdy. Komunikację omnibusową posia−
dały między innymi: Warszawa (podmiejską
od 1822 r., miejską od 1845 r.), Wrocław (od
1862 r.), Poznań (od 1865 r.), Kraków (od
1875 r.) i Lublin (od 1885 r.). Ostatnie omni−
busy z regularnych linii miejskich w Polsce
znikły dopiero po II wojnie światowej.
Pierwszą uliczną kolej konną (czyli tramwaj
konny) uruchomiono w Warszawie 11 grudnia
1866 roku. Zestawienie miast polskich, które po−
siadały tramwaje konne zawiera tablica II.
Tramwaje konne nie były szybkim i tanim
środkiem lokomocji. Dlatego dążono do zastą−
pienia koni napędem mechanicznym. Dążenia
te doprowadziły do pojawienia się na ulicach
miast tramwajów parowych, gazowych, spali−
nowych i przede wszystkim elektrycznych.
Na ziemiach polskich tramwaje parowe
pojawiły się dopiero w 1894 roku na Gór−
nym Śląsku. Od 1916 roku z parowozów
korzystano także na podmiejskich liniach tram−
wajowych wybiegających z Łodzi do Tuszy−
na i Ozorkowa. Ostatnie z nich zostały wyco−
fane z eksploatacji w Łodzi podczas II wojny
światowej (z regularnego ruchu osobowego w
1927 roku). Tramwaje napędzane silnikami na
gaz świetlny (gazowe) kursowały jedynie w Je−
leniej Górze w latach 1897−1899.
W 1923 roku w Warszawie przystosowa−
no kilka autobusów do jazdy po torach tram−
wajowych i do 1924 roku wykorzystywano
je do ruchu osobowego na niezelektryfiko−
wanej trasie tramwajowej. Jednak silniki spa−
linowe nie znalazły szerszego zastosowania
w tramwajowych wagonach osobowych.
Biuletyn Komunikacji Miejskiej nr 45
Było to skutkiem wydzielania szkodliwych dla
człowieka spalin i gorszymi właściwościami
eksploatacyjnymi w porównaniu z silnikami
elektrycznymi.
Wprowadzenie do napędu wagonów tram−
wajowych silnika elektrycznego umożliwiło
zmniejszenie kosztów eksploatacji, zwiększenie
prędkości jazdy i poprawę komfortu przewozu
pasażerów. 14 czerwca 1893 roku pojawiły się
na ulicach Wrocławia pierwsze tramwaje elek−
tryczne na ziemiach polskich. Rozwój tego środ−
ka komunikacji przedstawia tablica II.
Ponieważ tramwaje wymagały budowy
dość kosztownego torowiska starano się skon−
struować pojazd mechaniczny mogący wozić
pasażerów po istniejących drogach kołowych.
Doświadczenia doprowadziły do powstania
najpierw trolejbusu, a później autobusu.
Pierwszą linię trolejbusową uruchomiono
na ziemiach polskich 1 lipca 1912 roku we
Wrocławiu. Na linii tej zastosowano bardzo
niedoskonały sposób dostarczania prądu do
wozów systemu Lloyd−Köhler. Przewody sie−
ci trakcyjnej były zawieszone pionowo nad
jezdnią (jeden przewód niżej, drugi nad nim
wyżej). Po tych przewodach ciągnięty był
przez trolejbus lekki rolkowy odbierak prądu.
Ze względu na trudności techniczne linia ta
została zlikwidowana w 1914 roku.
W latach dwudziestych popularność zyskują
trolejbusy o lepszym resorowaniu, z ogumie−
niem pneumatycznym i z udoskonalonym spo−
sobem dostarczania prądu systemu Maxa Schie−
manna (dwa przewody sieci trakcyjnej podwie−
szone równolegle nad drogą, po których prze−
suwają się drążkowe odbieraki prądu).
Pierwszą w Polsce linię trolejbusową, na
której kursował taki tabor uruchomiono 12 lu−
tego 1930 roku w Poznaniu. Rozwój komuni−
kacji trolejbusowej charakteryzuje tablica I.
Pierwsze próby zastosowania autobusów w
komunikacji miejskiej na ziemiach polskich miały
miejsce w latach 1901−1906 (Szczecin, Wro−
cław), a na większą skalę bezpośrednio przed I
wojną światową (Lublin 1912−1914, Wrocław).
HISTORIA KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ W POLSCE
DZIEJE KOMUNIKACJI ZBIOROWEJ W MIASTACH
NA ZIEMIACH POLSKICH
51
Nie istniej¹ d³ugo równie¿ przedsiêbiorstwa
autobusowe powsta³e w pierwszej po³owie lat
dwudziestych (Warszawa 1920-1925, Toruñ
1924-1925). Dopiero autobusy wprowadzane
do eksploatacji od 1925 roku pozwalaj¹ na stabilne funkcjonowanie komunikacji autobusowej
w miastach. Miejsk¹ komunikacjê autobusow¹
otrzymuj¹ w tym okresie miêdzy innymi: Inowroc³aw (1925), ponownie Wroc³aw (1925),
Gliwice (1925), Poznañ (1925), Gdañsk (1926),
Zabrze (1926), Opole (1926), Kraków (1927),
Wa³brzych (1927), Katowice (1927), BielskoBia³a (1927), ponownie Warszawa (1928), Czêstochowa (1928), ponownie Szczecin (1928),
Gdynia (1929), Koszalin (1934), Bydgoszcz
(1936), Gorzów Wlkp. (1937), Legnica (1937)
oraz Olsztyn (1937). Autobusy, mimo wysokich
kosztów eksploatacyjnych, okaza³y siê op³acalne na trasach o niewielkich przewozach pasa¿erskich. W okresie powojennym przyczyniaj¹
siê do likwidacji mniejszych przedsiêbiorstw
tramwajowych i trolejbusowych. Obecnie s¹
podstawowym œrodkiem komunikacji zbiorowej
w ma³ych i œrednich oœrodkach miejskich.
Wiêksze miasta w Polsce niestety nie staæ
na budowê bezkolizyjnych kolei naziemnych
Tablica I
Komunikacja trolejbusowa w Polsce
Lp.
Sieæ
lub podziemnych. Kolej regionalna typu szybka kolej miejska funkcjonuje tylko w aglomeracji warszawskiej (pierwsze fragmenty 1936
r.) oraz miêdzy Gdañskiem i Gdyni¹ (zbudowana w latach 1951-1955). Metra dorobi³a
siê tylko Warszawa (w 1995 r.). Przy du¿ym
zat³oczeniu ulic miast samochodami i braku
mo¿liwoœci tworzenia ca³kowicie bezkolizyjnych systemów komunikacyjnych od kilkunastu lat zwraca siê coraz wiêksz¹ uwagê w
du¿ych i œrednich miastach na komunikacjê
tramwajow¹. Zaczyna siê dostrzegaæ zalety
tramwajów - wiêksz¹ zdolnoœæ przewozow¹
ni¿ autobusy i trolejbusy, brak emisji szkodliwych dla cz³owieka spalin, mo¿liwoœci stosunkowo du¿ego odizolowania od ruchu
ulicznego. Przyk³adem tego by³o przekazanie do eksploatacji w 1997 r. bezkolizyjnej
trasy Poznañskiego Szybkiego Tramwaju.
Uwaga: czytelników zainteresowanych histori¹ komunikacji zbiorowej, zachêcamy do
zapoznania siê z wprowadzeniem do opracowania „Dzieje Komunikacji Miejskiej w Gorzowie Wlkp.” - napisanym przez autora.
Miast o/
miejscowoœ æ
R ok
uruchomienia
likwidacji
I . SYSTEM LLOYD KÖHLER
1.
wroc³awska
Wr oc³aw
1912
1914
I I . SYSTEM SCHI EMANNA
1.
poznañska
Poznañ
1930
197 0
2.
olsztyñska
Olszt yn
1939
197 1
3.
gorzowska
Gor zów Wielkopolski
1943
1945
4.
gdyñska
Gdynia
1943
-
Sopot
1947
-
5.
legnicka
Legnica
1943
195 6
6.
wa³brzyska
Wa³br zych
1944
197 3
7.
warszawska I
War szawa
1946
197 3
8.
lubelska
Lublin
195 3
-
9.
tyska
Tychy
198 2
-
10.
warszawska II
War szawa
198 3
1995
Piaseczno
198 3
1995
11.
s³upska
S³upsk
198 5
-
12.
Iglopolu
Dêbica
Straszêcin
198 8
1991
198 8
1991
Biuletyn Komunikacji Miejskiej nr 45
HISTORIA KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ W POLSCE
DZIEJE KOMUNIKACJI ZBIOROWEJ...
52
DZIEJE KOMUNIKACJI ZBIOROWEJ...
Tablica 2.
Komunikacja tramwajowa w Polsce
R ok
miejscowoœ æ
Szerokoœ æ toru Lp.
(mm)
urucho- likwida- zlikwido- istniemienia
cji
wana
j¹ca
miejscowoœ æ
11. Wa³br zych
I . TRAMWAJ E KONNE
1.
R ok
18 6 6
1917
15 25
-
2. Gdañsk
18 7 3
18 96
1435
-
3.
18 7 7
1906
1435
-
Bêdzin
War szawa
Wr oc³aw
Szczawno Zdr ój
12. Kat owice
Szerokoœ æ toru
(mm)
urucho- likwida- zlikwido- istniemienia
cji
wana
j¹ca
18 98
-
1000
-
1907
-
1000
-
18 98
-
785
1435
1928
-
-
1435
1435
4. Szczecin
18 7 9
18 97
1435
-
Byt om
18 98
-
785
5. Poznañ
18 8 0
18 98
1435
-
Chor zów
18 98
-
785
1435
6. Kr aków
18 8 2
1901
900
-
CzeladŸ
1929
-
-
143 5
7. Bydgoszcz
18 8 8
18 96
1000
-
D¹br owa Gór n.
1928
-
-
1435
8.
18 91
18 99
1000
-
Gliwice
18 98
-
785
1435
18 94
18 99
785
-
Mys³owice
1900
-
785
1435
Piekar y Œ l¹skie
18 98
-
785
1435
10. Bia³yst ok
18 95
1915
(?)
-
Ruda Œ l¹ska
18 98
-
785
1435
11. Gr udzi¹dz
18 96
18 99
1000
-
Siemianowice
18 98
-
785
1435
12. Kost r zyn
1903
1923
1000
-
Sosnowiec
1928
-
-
1435
Œ wiêt och³owice
18 98
-
785
1435
Wieszowa
1925
198 3
1435
-
Tor uñ
9. Byt om, Gliwice
Kat owice
I I . TRAMWAJ E PAROWE
1. Byt om
18 94
18 99
785
-
Chor zów
18 94
1901
785
-
Wojkowice
195 7
-
-
143 5
Gliwice
18 94
18 99
785
-
Zabr ze
18 98
-
785
1435
Kat owice
18 96
1900
785
-
18 98
-
-
1000
Piekar y Œ l¹skie
18 94
18 98
785
-
Aleksandr ów £.
1910
1991
1000
-
Ruda Œ l¹ska
18 94
1901
785
-
Konst ant ynów £.
1910
-
-
1000
Siemianowice
18 96
1900
785
-
Lutomiersk
1929
-
-
1000
Œ wiêt och³owice
18 94
1901
785
-
Ozor ków
1926
-
-
1000
Zabr ze
18 94
18 99
785
-
Pabianice
1901
-
-
1000
1916
1927
1000
-
Rzgów
1927
1993
1000
-
2. £ódŸ
Ozor ków
1922
1926
1000
-
Tuszyn
1927
197 9
1000
-
Rzgów
1916
1927
1000
-
Zgier z
1901
-
-
1000
Tuszyn
1916
1927
1000
-
14. Tor uñ
18 99
-
-
1000
Zgier z
1922
1926
1000
-
I I I . TRAMWAJ E GAZOWE
J elenia Gór a
War szawa
15. Gr udzi¹dz
18 99
-
-
1000
16. Gor zów Wlkp.
18 99
-
-
1435
1900
196 9
1000
-
18 97
18 99
1435
-
17. J elenia Gór a
1911
196 5
1000
-
1923
1924
15 25
-
18. Kr aków
1901
-
900
1435
19. Gubin
1904
1938
1 0 00
-
Podgórzyn
I V. TRAMWAJ E SPALI NOWE
V. TRAMWAJ E ELEKTRYCZNE
1.
13. £ódŸ
18 93
-
-
1435 20. Olszt yn
1907
196 5
1000
-
2. Elbl¹g
18 95
-
-
1000 21. War szawa
1908
-
15 25
1435
3. Bielsko-Bia³a
18 95
197 1
1000
1910
195 9
1000
-
Wr oc³aw
-
22. S³upsk
4. Bydgoszcz
18 96
-
-
1000 23. Cieszyn
1911
1921
1000
5.
Gdañsk
18 96
-
144 0
1435 24. Tar nów
1911
1942
1000
-
Sopot
1946
196 0
1435
-
1911
1938
1435
-
6.
Szczecin
18 97
-
-
143 5
7.
Zgor zelec
18 97
1945
1000
-
18 98
196 8
1000
-
9. S³ubice
18 98
1945
1000
-
10. Poznañ
18 98
-
-
8. Legnica
Biuletyn Komunikacji Miejskiej nr 45
25. Koszalin
Mœ cice
1913
1938
1435
-
Mielno-Unieœ cie
1913
1945
1435
-
26. I nowr oc³aw
1912
196 2
1000
-
27. Kost r zyn
1925
1945
1000
-
195 9
-
-
1435
1435 28. Czêst ochowa
HISTORIA KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ W POLSCE
Lp.
53