Stary Ra tusz

Legnicki Stary Ratusz przypomina barokowy pałac i jest uznawany za najciekawszą na
Dolnym Śląsku realizację tego typu architektury. Wybudowano
go w latach 1737-1741 wg projektu miejs-cowego budowniczego Franza Michaela Scheerhofera Młodszego. Pierwsze
posiedzenie rady miejskiej odbyło się tu 15 maja 1741 roku.
Ostatnie - 164 lata później - 8 kwietnia 1905 roku.
Stary Ratusz jest obecnie integralnie połączony z przylegającym doń od północnej strony budynkiem teatru. Jego wnętrza
zajmuje administracja Teatru Modrzejewskiej i garderoby aktorów. Siedzibą władz samorządowych jest jego „młodszy brat”,
czyli tzw. Nowy Ratusz, wybudowany w bliskim sąsiedztwie
(po przeciwległej - południowej stronie kościoła
Piotra i Pawła) w latach
1902-1905.
Nazwa i lokalizacja
tego budynku odsyłają
nas do ważnych funkcji
publicznych, jakie pełnił niegdyś w życiu miasta. Jego zgrabna bryła
usytuowana jest na historycznej osi głównej
ulicy miasta (Najświętszej Marii Panny)
i stanowi część południowego bloku zabudowy śródrynkowej (od
strony północnej przylega do niego teatr oraz
tzw. Kamieniczki Śledziowe - niegdyś kramy kupieckie). W bezpośrednim
sąsiedztwie ratusza znajduje się również dawny kościół parafialny św.św. Piotra i Pawła (obecnie katedra).
Charakter zabudowy rynkowej średniowiecznych miast
śląskich był ściśle określony. Stał tam ratusz - reprezentacyjna siedziba władz administracyjno-prawnych z sądem
ławniczym, urzędami wiarygodności publicznej i siedzibą straży. Zazwyczaj stawiano tam również tzw. dom kupiecki. Pozostałą część zajmowały kramy i ławy, ponieważ
właśnie rynek pełnił rolę głównego placu handlowego
w mieście. W pobliżu znajdował się również kościół parafialny. Tak było przez całe wieki, a kiedy pojawiała się
potrzeba budowy nowego ratusza czy domu kupieckiego,
poprzestawano zazwyczaj na rozbudowie już istniejącego.
Dużo rzadziej wyburzano stary budynek i na jego miejscu
stawiano nowy.
Stary Ratusz nie był pierwszym, tylko trzecim z kolei
ratuszem w Legnicy. Pierwszy, wybudowany z drewna, po
niespełna dwudziestu latach funkcjonowania spłonął podczas wielkiego pożaru Legnicy w 1338 roku. Władze miasta musiały się wówczas tymczasowo przeprowadzić do
kamienicy na rogu Rynku i ulicy Złotoryjskiej.
W latach 1379-80 na miejscu drewnianego stanął ratusz murowany. Jego wykańczanie i upiększanie rozciągnęło się na długie lata, aż do roku 1468, chociaż przez
cały czas funkcjonował jako siedziba rady. W 1601 roku
również się palił, ale wydawało się, że pożar nie wyrządził
mu większej szkody. Dopiero około sto lat później nieremontowana, nadwątlona przez płomienie konstrukcja budynku zaczęła grozić katastrofą.
W 1736 roku zapadła decyzja o konieczności budowy
kolejnego ratusza. Wkrótce władze miasta przeniosły się do
tymczasowo wynajętych sal w pobliskim pałacu Hochbergów i tam właśnie 31 sierpnia 1737 roku na posiedzeniu
rady przyjęto do realizacji projekt budowy nowej siedziby,
przedłożony przez Franza Michaela Scheerhofera Młod-
Prac budowlanych nie musiano zaczynać od zera, ponieważ po rozbiórce gotyckich murów starego ratusza
pozostały fundamenty i piwnice. W latach 1738-1741
wzniesiono na nich trzykondygnacyjną barokową budowlę.
Prace ciesielskie - w tym wykonanie konstrukcji dachowej
- powierzono miejscowemu wykonawcy Georgowi Sperlingowi, a roboty kamieniarskie - Johannowi Christopherowi
Bobersacherowi i Johannowi Gallusowi Steudnerowi. Ten
ostatni również zaprojektował i wykonał zewnętrzne dwubiegowe schody prowadzące na górną kondygnację ratusza.
Niestety, w trakcie budowy ratusza pojawiły się liczne
komplikacje. Śląsk został zajęty przez wojska pruskie Fryderyka II, zmieniła się panująca religia, a trudna sytuacja
polityczna w bardzo niekorzystny sposób wpłynęła na stan
Ratusz w Legnicy. Rys. wg F.B. Wernhera 1760 r.
Stary Ratusz przed przebudową w 1928 r.
szego. Jego ojciec Jakub Scheerhofer przybył do Legnicy
w 1708 roku z Muselbach w Austrii i osiadł tutaj na stałe.
Jako budowniczy Akademii Rycerskiej był zapewne osobą
dobrze w mieście znaną, a jego wpływ na rozwój i kształtowanie umiejętności syna również musiały być znaczące. Co
ciekawe, prawie wszyscy wykonawcy współpracujący przy
wznoszeniu ratusza wcześniej zdobywali doświadczenia
przy budowie Akademii Rycerskiej. W komisjach nadzorujących realizację projektu również zasiadali budowniczowie znani już ze znakomitych realizacji barokowych założeń
w samym mieście i najbliższej okolicy (np. Legnickim Polu).
Tak staranny dobór wykonawców i konsultantów przypisywany jest przez historyków wielkiej randze nadanej temu
przedsięwzięciu przez legnicką radę miejską. Z pewnością
jednak wart jest zastanowienia i uwagi fakt, że w tak protestanckim mieście, jakim była Legnica, rajcowie zdecydowali o postawieniu ratusza w stylu barokowym, utożsamianym
z katolicką kontrreformacją Habsburgów. Jak reagowali na
tę wiernopoddańczą manifestację ówcześni mieszkańcy? O
tym dokumenty milczą.
finansów miasta. Zaczęło brakować pieniędzy na kosztowną inwestycję. Niektóre z projektowanych wcześniej elementów wystroju straciły swe ideowe uzasadnienie - np.
dwugłowe kamienne orły cesarskie,
które miały zdobić drzwi wejściowe. Na dodatek przedwcześnie
zmarł projektant i główny wykonawca całego przedsięwzięcia
- F.M. Scheerhofer. Wszystko
to sprawiło, że zrezygnowano
z pełnej realizacji pierwotnych
założeń i zamknięto budowę na
etapie umożliwiającym korzystanie
z obiektu zgodnie z przeznaczoną
mu funkcją. Przerwano budowę wieży przykrywając dachem jej mury
sięgające gzymsu koronującego bu-
88
9 9
9 9
6
77
4
5
2
3
c 1
b a
d ef
Stary Ratusz
Rynek legnicki przed 1736 r.
1. ratusz (a- sala przednia, b,c,d,e - izby: straży, rady, ławy i akcyzy);
2. wieża ratusza;
3. areszt;
4. czarna sala;
5. kramy śledziowe;
6. sukiennice;
7. kramy piekarskie
8. kramy szewskie;
9. kramy bogate
Kamienny wazon wieńczący schody wiodące do Starego Ratusza.
dynek, a na postumentach schodów nie pojawiły się kamienne lwy podtrzymujące herby. 15 maja 1741 roku
w budynku ratusza - wprawdzie nie tak okazałym, jak to
było pierwotnie planowane - odbyło się inauguracyjne posiedzenie rady miejskiej.
Przez 164 lata ratusz służył władzom miasta (i mieszkańcom, jako że w przyziemiu funkcjonowała popularna
winiarnia) i nikomu nie przeszkadzał fakt, że budynek nie
jest ukończony. W 1836 zmodyfikowano jedynie układ
wnętrz i zlikwidowano kamienne schody wewnątrz budynku, zastępując je drewnianymi. Prawdopodobnie w 1843
roku od strony zachodniej poszerzono go o jedną oś okienną, co stało się możliwe po wyburzeniu pozostałości wieży
średniowiecznego ratusza (w północno-zachodnim narożniku). Ten zabieg umożliwił uporządkowanie zachodniej
pierzei zabudowy śródrynkowej poprzez połączenie barokowej budowli z neorenesansowym teatrem miejskim wybudowanym (1843) na miejscu dawnych sukiennic.
Pod koniec XIX wieku stało się oczywiste, że przeżywającej okres intensywnego rozwoju Legnicy dotychczasowy
ratusz już nie wystarcza. Potrzebny był nowy, znacznie obszerniejszy. Ścisła zabudowa Rynku uniemożliwiała zgodną z tradycją lokację takiej budowli, zdecydowano więc,
że stanie on w bliskim sąsiedztwie, ale jednak poza Rynkiem, przy obecnym placu Słowiańskim. 8 kwietnia 1905
roku legniccy rajcy po raz ostatni zebrali się w barokowym
ratuszu, skąd po wysłuchaniu przemówienia wygłoszonego przez prezydenta
rejencji ruszyli by dokonać uroczystego
otwarcia swojej nowej siedziby.
Wypadek, jaki zdarzył się 9 sierpnia
1926 roku - odpadł duży kawał gzymsu koronującego elewacji południowej
- ujawnił konieczność gruntownego remontu Starego Ratusza i skłonił zarząd miasta do przebudowy całego
obiektu. Postanowiono wówczas
zmienić konstrukcję dachową oraz
podwyższyć i zwieńczyć hełmem nieukończoną dotąd wieżę od strony
wschodniej. Ponieważ nie odnaleziono oryginalnych projektów
wieży, konserwator prowincjonalny Lorenz Huber opracował w 1927 roku nowe plany,
według których przedsięwzięcie zostało zrealizowane. Remont rozpoczął się w maju
1928 roku. W następnym
roku podwyższoną wieżę nakryto neobarokowym heł-
mem przeźroczowym. Namiotową konstrukcję dachu
zmieniono na mansardową z lukarnami, które od strony
południowej i zachodniej połączono attyką. Wprowadzone
wówczas zmiany zdecydowanie poprawiły proporcje bryły
i zewnętrzny wygląd barokowego budynku a ponadto na
poddaszu uzyskano dodatkowe pomieszczenia na potrzeby teatru miejskiego.
W takim właśnie kształcie, zbliżonym do pierwotnych
założeń projektanta, ale ostatecznie zamkniętym dopiero w 1929 roku, oglądamy Stary Ratusz dzisiaj. Widzimy
czystą stylowo, barokową budowlę z mocno zaakcentowaną, reprezentacyjną fasadą od strony wschodniej. Jej oś
akcentuje kwadratowa wieża spinająca dwubiegowe, wachlarzowe schody prowadzące wprost na piętro. Wszystkie
elewacje budynku artykułowane są przez lizeny i pilastry
wielkiego porządku w stylu jońskim, ustawione na części
parterowej stanowiącej cokół i biegnące przez górne kondygnacje budynku. Skromną, ale elegancką dekorację architektoniczną obramień okien i drzwi wykonano z piaskowca.
Piaskowcowe są również zewnętrzne, dwuskrzydłowe schody. Ich znakomite proporcje, miękka, eliptyczna linia rzutu i ażurowe balustrady zdobione ornamentem wstęgowym
sytuują je wśród najlepszych realizacji na Śląsku.
Obecny układ wnętrz Starego Ratusza nie odzwierciedla
ich pierwotnego planu. Nieregularny rozkład pomieszczeń
w przyziemiu warunkują piwnice XIV-wiecznego ratusza.
Górne kondygnacje budynku miały kiedyś układ trójtraktowy. Część środkową zajmowała obszerna, reprezentacyjna sień (hall). Ponadto znajdowały się tam m.in.: izba rady
oraz izba ławy, archiwum, pokój komisji, pomieszczenia akcyzy i urzędu rent, izba straży nocnej, izba dzwonnika oraz
pokój dla szynkarza piwnicy ratuszowej (winiarni).
W okresie przedwojennym w Starym Ratuszu mieścił
się Urząd Stanu Cywilnego. Po wojnie budynek (wraz z teatrem) przejęły stacjonujące w Legnicy wojska radzieckie.
Dopiero w 1965 roku został
przekazany miastu. Obecnie górne kondygnacje Starego Ratusza użytkowane
są przez Teatr Modrzejewskiej w Legnicy. Na pierwszym piętrze mieszczą się
biura dyrekcji i administracja, na drugim - sala klubowa i garderoby aktorów,
a na poddaszu - pracownia
plastyczna oraz archiwum
teatru. Dekoracja wnętrz
nie posiada walorów artystycznych, z wyjątkiem
sztukaterii zdobiących kasetonowy sufit holu pierwszego piętra. Sklepienie
wejściowego przedsionka
na pierwszym piętrze wieży zdobi malowidło przedstawiające herb Legnicy,
odkryte i restaurowane
w 1995 roku.
Przyziemie budynku zawsze było, i jest do dzisiaj, wykorzystywane zgodnie z pierwotnie
nadaną mu funkcją. Kiedyś mieściła się tam winiarnia, przed
wojną - restauracja „Ratskeller” („Piwnica Ratuszowa”),
w czasach powojennych kawiarnia (najpierw „Ratuszowa”, od 1993 roku
- „Maska”). Niestety, remont przeprowadzony w latach 90. i wprowadzone
wówczas zmiany (okna, oświetlenie, tynki) bardzo zaszkodził
specyficznemu charakterowi
zabytkowych wnętrz.
Tekst - Iza Sadurska-Ziątkowska
Zdjêcia - Piotr Krzyzanowski
Oprac. graf. - Maria Antoniak
Druk - JAKS Wrocław
Wydawca - Biuro Prezydenta, Urząd Miasta Legnicy
www.legnica.eu
Legnica 2008
Urząd Miasta Legnicy
Stary Ratusz