1 ROZWÓJ POLSKIEJ HYDROGEOLOGII EVOLUTION OF POLISH

ROZWÓJ POLSKIEJ HYDROGEOLOGII
EVOLUTION OF POLISH HYDROGEOLOGY
1
Kozerski Bohdan, 2Paczyński Bronisław, 2Sadurski Andrzej, 2Skrzypczyk Lesław
1 – Politechnika Gdańska, ul. Naruszewicza 11/12, 80-233 Gdańsk-Wrzeszcz
2 – Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy,
ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
Key words: polish hydrogeology, history of hydrogeology, groundwater
Polish hydrogeology, as a separate scientific discipline has become at the
end of XIX century. Earlier geologists were interested in springs, saline, mineralised
waters of therapeutic purposes and mines dewatering. Until the first world war, in the first
stage of hydrogeology development, attitude towards the groundwater problems was
different in three annexed Polish territories. The next stage of Polish hydrogeology was
noted between 1918-1944. The investigations were carried on the groundwater of artesian
structures, mineral water in the Polish spas, on the municipal water intakes and on the
Quaternary aquifers widespread in Poland. The first handbooks devoted to groundwater
were published at that time. The contemporary stage has started in 1945 yr. after the
second world war. Department of Hydrogeology and Engineering Geology was
established at the Central Board of Geology (CUG in polish), that belonged to Polish
government as a separate ministry. Hydrogeological companies with the sections of
technology and development were founded in big cities. Nowadays, the academic centres
exists in: Warsaw, Cracov, Wrocław, Gdańsk, Sosnowiec, Poznań, Kielce and Toruń.
About 1200 persons with academic diplomas, 160 doctors and 22 professors of
hydrogeology are active at present in the field of hydrogeology.
The principal fields of Polish hydrogeology comprises: mine dewatering,
recognition of groundwater resources and their protection, water intakes construction and
exploitation, cartography, mineral and thermal water resources, regional hydrogeology for
physical planning, groundwater modelling and groundwater pollution, migration of
pollutants and forecasts of groundwater changes. Up to the late eighties the censorship was
the main threshold of development of Polish hydrogeology, especially in publication
related to the secret information of groundwater occurrence and resources.
1
1. WPROWADZENIE
Przedstawiony wybór ważniejszych osiągnięć hydrogeologii polskiej obejmuje
przede wszystkim hydrogeologię badawczą, służącą też praktycznym celom. Oparto ją na
publikowanych wcześniej materiałach (A.S.Kleczkowski, A.Sadurski, 1999; B.Paczyński,
A.Sadurski, red., 2007). W małym stopniu uwzględniono źródła archiwalne i działalność
ściśle praktyczną, uprawianą głównie w przedsiębiorstwach, czy też administracyjną.
Za początki hydrogeologii polskiej uznać należy poszukiwania i opisy solanek
i wód leczniczych zapoczątkowane już w XVII w, które bardzo ożywiły się po pierwszym
rozbiorze Polski w 1772 r., kiedy to kopalnie soli Wieliczka i Bochnia przypadły Austrii.
W XIX w. rozpoczęto wykonywanie dokładniejszych analiz wód mineralnych,
zwłaszcza w Karpatach i na terenie Sudetów. Można przyjąć, że jedną z pierwszych była
wykonana przez B.Hacqueta w końcu XVIII wieku dla źródła głównego w Krynicy.
Hydrogeologia wód zmineralizowanych rodziła się wcześniej niż wód słodkich, zwanych też
zwykłymi. W regionalnych opisach geologicznych w XIX wieku nie charakteryzowano
zwykle wód podziemnych, a tylko źródła. W latach 1844-1845 na łamach rocznika:
Biblioteka Warszawska, ukazały się artykuły L.Zejsznera i J.B.Pusza, dotyczące temperatury
źródeł tatrzańskich oraz o źródłach okolic Warszawy.
Polska hydrogeologia rodzi się na przełomie XIX i XX w. i jest związana z
budową w dużych miastach wodociągów wykorzystujących wody podziemne, co znajduje
wyraz
w publikacjach J.Niedźwiedzkiego, E.Romera, R.Ingardena i S.Zaręcznego.
R.Rosłoński w latach 1906-1908 publikuje pierwsze prace dotyczące matematycznego opisu
ruchu wód podziemnych. Wprowadzono w tym czasie polską terminologię, dotyczącą wód
podziemnych, w tym też bardzo wcześnie terminy "hydrogeologia" i "hydrogeologiczny",
używając ich konsekwentnie też w następnym okresie. Przykładem z ziem polskich może być
książka N.I. Krisztafowicza o wodach podziemnych Lublina z 1902 r.
Na przełomie XIX i XX w. działały polskie firmy wiertnicze współpracujące z
pracowniami geologicznymi, np. Biuro Techniczne Inż. Rychłowski, Wehr i S-ka, założona
w 1894 r. w Warszawie lub Biuro Wiertnicze i Robót Górniczych M. Łempicki i S-ka z
siedzibą w Sosnowcu. Od 1893 r. istnieje polska firma budowy studzien kopanych i
wiertnictwa studziennego Jana Kopczyńskiego w Poznaniu.
Rozwój przemysłu w końcu XIX w. wywołał ogromne zapotrzebowanie na wodę
podziemną. Zbieżny czasowo był również rozwój wiertnictwa studziennego, umożliwiający
ujmowanie poziomów wodonośnych z głębokości 200 – 300 m. Głębokie ujęcia wód
2
podziemnych lokalizowano głównie w strefach regionalnego drenażu, w dolinach dużych
rzek, gdzie samowypływy ze studzien dochodziły do 200 m3/h. Badania hydrogeologiczne na
przełomie XIX i XX w. były ograniczone i sprowadzały się głównie do opisu profilów
geologicznych, wyników pompowań oraz chemizmu wody, co znajduje wyraz w pracach
J.Łempickiego, R.Rosłońskiego i B.Rychłowskiego. Pierwsze podręczniki, syntezy
regionalne, a także prace dotyczące wód mineralnych, leczniczych i kopalnianych pojawiły
się dopiero w kresie międzywojennym autorstwa: J.Lewińskiego, J.Samsonowicza,
K.Pomianowskiego et al. (1934) i R.Rosłońskiego (1908, 1928). Z mocy ustawy sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej w 1919 r. powołano Państwowy Instytut Geologiczny, który pełnił
funkcję Państwowej Służby Geologicznej. W jego strukturze istniał Dział Hydrologii, który
zorganizował i prowadził przez 10 lat R.Rosłoński. W tym czasie podjęto prace z zakresu
kartografii hydrogeologicznej, do II wojny światowej ukończono pierwsze arkusze mapy
hydrogeologicznej Polski 1:300 000 (vide B.Paczyński, A.Sadurski edit., 2007).
2. ROZWÓJ POLSKIEJ HYDROGEOLOGII
Okres wojny 1939-1945 przyniósł Polsce ogromne straty materialne i ludzkie.
Zmieniło się położenie geograficzne państwa i zmienił się jego ustrój. W latach 1945-1950
podjęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych. Wznowił działalność Państwowy Instytut
Geologiczny, w którym powołano zakłady hydrogeologii i geologii inżynierskiej.
Rozpoczynają działalność wyższe uczelnie. Kontrolę nad przedsiębiorstwami geologicznymi i
wiertniczymi przejmuje państwo.
Rozwój bazy surowcowej staje się jednym z najważniejszych zadań gospodarczych.
Sprawia to, że w 1951 r. ukazuje się dekret o Państwowej Służbie Geologicznej w wyniku
którego powstaje w 1952 r. Centralny Urząd Geologii (CUG). W urzędzie tym utworzono
Departament Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej, w 1955 r. powołano Komisję
Dokumentacji Hydrogeologicznych. Administracja geologiczna odegrała bardzo ważną rolę
przez działalność legislacyjną i kontrolną a także finansowanie badań i opracowań
hydrogeologicznych.
Z reaktywowaniem służby geologicznej wiąże się przeprowadzona w 1951 r.
reorganizacja wyższego szkolnictwa geologicznego według koncepcji A.Bolewskiego.
Oprócz wydziałów geologii na uniwersytetach w Warszawie, w Krakowie i Wrocławiu istniał
Wydział Geologii na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz powołano Oddział
Geologii Technicznej ze specjalnościami hydrogeologii i geologii inżynierskiej na Wydziale
Budownictwa Wodnego Politechniki Gdańskiej. Organizatorem i kierownikiem oddziału
3
zostaje Z.Pazdro. Kształcenie hydrogeologów zostało następnie przeniesione na Wydział
Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie również przeniósł się Z.Pazdro. Na Wydziale
tym wykłady z hydrogeologii prowadził w latach 1945-1948 F.Z. Rutkowski. W 1954 r.
powstał Zakład Hydrogeologii pod kierunkiem J. Gołąba. Warszawa stała się ważnym
ośrodkiem nauczania i badań w zakresie hydrogeologii.
Drugi ośrodek istnieje w Krakowie w Akademii Górniczo-Hutniczej, gdzie R.
Krajewski od 1945 r. wykładał hydrogeologię na Wydziale Geologiczno-Górniczym. W
kształceniu i prowadzonych badaniach przeważa w AGH problematyka związana z
hydrogeologią złóż i odwodnieniem kopalń.
W Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie działa Zakład Hydrogeologii,
którym od 1948 r. kieruje F.Z. Rutkowski. W zakładzie tym opracowywane są liczne projekty
i ekspertyzy dla potrzeb budownictwa i gospodarki złożami, ponadto zespół PGI opracowuje
Materiały Archiwum Wierceń. Znalazły się tam zachowane po wojnie profile i dane z
otworów wiertniczych, głównie studziennych. W 1957 r. PGI zaczyna wydawać
dwuplanszowe mapy hydrogeologiczne w skali 1:300 000, pod redakcją twórcy jej koncepcji
C. Kolago (1955, 1956, 1970). Poświęcił on kartografii hydrogeologicznej 30 lat pracy i
przyczynił się do jej rozwoju. Do 1964 r. powstały arkusze mapy obejmujące cały kraj.
Rezultatem wspomnianego już dekretu o służbie geologicznej była reorganizacja
przedsiębiorstw wiertniczych i geologicznych. Poszczególne ministerstwa w zależności od
potrzeb tworzyły własne przedsiębiorstwa, z których kilka zajmowało się wyłącznie lub
głównie poszukiwaniem i wykorzystaniem wód podziemnych. Wymienić tu należy
przedsiębiorstwa
ministerstwa
rolnictwa,
budownictwa,
gospodarki
komunalnej
i
ministerstwa zdrowia, w którym powstało przedsiębiorstwo „Balneoprojekt" zajmujące się
poszukiwaniem i wykorzystaniem wód leczniczych. W przedsiębiorstwach podległych
ministerstwu
górnictwa
i
przemysłu
chemicznego
opracowywano
zagadnienia
hydrogeologiczne związane z eksploatacją i budową kopalń.
Rosło w związku z tym zapotrzebowanie na specjalistów od wód podziemnych.
Można przyjąć, że pod koniec lat pięćdziesiątych hydrogeologią zajmowało się ok. 300 osób
z wyższym wykształceniem, głównie absolwentów Akademii Górniczo-Hutnicze w
Krakowie, Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Gdańskiej i
Uniwersytetu Wrocławskiego. Na uczelniach tych powstały specjalizacje hydrogeologii i
geologii inżynierskiej lub podejmowano z tego zakresu prace dyplomowe.
Rozwojowi hydrogeologii służą kolejne kroki legislacyjne. W 1957 r. prezes
Centralnego Urzędu Geologii wydaje zarządzenie o obowiązku sporządzania i zatwierdzania
projektów robót geologicznych, a za taki uznano budowę studzien i badanie wód
4
podziemnych. Ustawa z 1960 r. Prawo geologiczne umacnia rolę hydrogeologii i wiąże
stopień prawdopodobieństwa rozpoznania zasobów wód podziemnych z finansowaniem
inwestycji.
Lata 1960-1980 przyniosą wyraźny rozwój hydrogeologii, będący w znacznym
stopniu wynikiem wykonania tysięcy nowych studzien i otworów badawczych, które
systematycznie zwiększały rozpoznanie hydrogeologiczne i zmuszały do stosowania nowych
metod badawczych. CUG powołał w tym celu Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Techniki
Geologicznej, który zajmował się opracowaniem i wdrażaniem nowych metod badawczych i
technologii. Powstały warunki i konieczność badań wód podziemnych w skali regionalnej.
Prowadzone są badania składu chemicznego i pochodzenia wód podziemnych. Rozwój
górnictwa podziemnego i odkrywkowego wymagał szerokich badań hydrogeologicznych
obejmujących konsekwencje stosowania głębokich odwodnień. Wobec wzrastającego poboru,
miejscami nadmiernego, pojawia się konieczność ich ilościowej i jakościowej ochrony. Łączy
się z tym również zagrożenie zanieczyszczeniem wód podziemnych z powierzchni terenu,
które będzie systematycznie wzrastać. Po 1980 r. zagadnienia ochrony wód zaczną
dominować w polskiej hydrogeologii (A.S. Kleczkowski, S. Witczak, 1985; S.Witczak,
A.Adamczyk, 1994, 1995; E.Krogulec, 2004; J.Małecki et al., 2006). Pojawiają się prace
hydrogeologiczne dotyczące strefy aeracji (J.Małecki, 1998) oraz „wieków” wód
(J.Dowgiałło, Z.Nowicki, 1999). W czasie realizacji tych różnorodnych i trudnych zadań
uformowały
się
zespoły
doświadczonych
hydrogeologów,
skupionych
w
dużych
przedsiębiorstwach w Gdańsku, Krakowie, Poznaniu i Warszawie. Na szczególne
podkreślenie zasługuje działalność ośrodka poznańskiego. W Dziale Zaplecza Rozwojowego
Przedsiębiorstwa Hydrogeologicznego w Poznaniu zastosowano w praktyce do oceny
zasobów eksploatacyjnych ujęć, analizę wyników próbnego pompowania w warunkach
filtracji nieustalonej oraz wdrożono metody modelowania analogowego i numerycznego do
ocen zasobów odnawialnych (S.Dąbrowski, J.Przybyłek, 2005; J.Szymanko, 1980).
Wiodącym w tym ośrodku był J. Przybyłek, który w latach 90. został profesorem
uniwersytetu w Poznaniu.
To zróżnicowanie tematyczne zaznacza się w Katedrze Hydrogeologii Uniwersytetu
Warszawskiego. Kierujący katedrą J. Gołąb zajmuje się głównie hydrogeologią Podhala.
Zwraca on pod koniec lat 60. uwagę na konieczność rozpoznania dróg krążenia i wieku wód
podziemnych. Z. Pazdro, który w roku 1968 obejmuje kierownictwo katedry wydaje w
1964r. pierwszy w Polsce podręcznik „Hydrogeologia ogólna”, ostatnie wydanie wspólnie z
B.Kozerskim publikuje w 1990r. Prowadzi również badania nad zasoleniem wód
podziemnych na Niżu Polskim oraz hydrogeologią regionu gdańskiego. W latach 1956 5
1974 Z. Pazdro jest przewodniczącym Komisji Dokumentacji Hydrogeologicznych.
Jego działalność dydaktyczna, naukowa i organizatorska miała duży wpływ na rozwój
hydrogeologii i jest on uważany za jej twórcę w okresie powojennym.
Obok profesorów badania prowadzą ich uczniowie. T.Macioszczyk od zagadnień
regionalnych przechodzi do dynamiki wód podziemnych, a następnie do modelowania
analogowego i numerycznego
(T.Macioszczyk, 1969, 1974). S.Krajewski (1970,
S.Krajewski,
zajmuje
J.Motyka,
1999)
się
hydrogeologią
Wyżyny
Lubelskiej,
właściwościami ośrodków szczelinowych i metodami oceny zasobów wód podziemnych.
B.Kozerski (1971) bada zależności między filtracyjnymi parametrami czwartorzędowych
utworów wodonośnych. D.Małecka (1981) poświęciła się wodom podziemnym Karpat
wewnętrznych, a w szczególności niecki podhalańskiej. Genezę dwutlenku węgla w
szczawach karpackich wyjaśnił P. Leśniak (1998). A.Macioszczyk zajmuje się chemią wód
paleogoeńńskich i neogeńskich
anomaliami
serii
hydrogeochemicznymi.
wodonośnych
W
1987r.
Niżu
Polskiego,
opublikowała
tłem
i
podręcznik
hydrogeochemii, następnie wspólnie z D. Dobrzyńskim (2002) oraz jako współautor i
redaktor podręcznik z hydrogeologii stosowanej w 2006r.
J.Szymanko przedstawił w 1980 r. koncepcję systemu wodonośnego i pakiet
pierwszych polskich programów „HYDRYLIB” do modelowania numerycznego przepływu
wód podziemnych, które wykorzystywane są w ocenach zasobów wód podziemnych. Inne
pakiety programów transportu masy ANPLA oraz ASPAR opracował J. Michalak (1983,
1997). Programy te do dzisiaj wykorzystywane są w praktyce hydrogeologicznej. Badania
wód podziemnych i kształcenie w tym zakresie rozwijane są obecnie na Uniwersytecie
Warszawskim przez trzecią już generację hydrogeologów.
W ośrodku warszawskim J. Dowgiałło prowadzi badania wód mineralnych i
termalnych i to w różnych regionach Polski. Rozpoczął je pracując w „Balneoprojekcie", a
kontynuował w pracowni hydrogeologii Polskiej Akademii Nauk. W 1971 r. ukazuje się jego
praca o solankach Pomorza zachodniego i o genezie zasolenia wód mezozoiku na Niżu
Polskim. Była to pierwsza w Polsce praca, w której do wyjaśnienia pochodzenia wód
podziemnych wykorzystano badanie składu izotopowego wód. Ważną część jego dorobku
stanowi badanie wód termalnych. Jest również współautorem książki „Geologia surowców
balneologicznych", która została wydana przez Wydawnictwa Geologiczne w 1969 r. Należy
również podkreślić, że J. Dowgiałło był jednym z pierwszych polskich członków
International Association of Hydrogeologists i dzięki jego staraniom powstał w roku
1973 r. Polish National Chapter of I.A.H. Przez szereg lat przewodniczył Komisji Wód
Termalnych i Mineralnych IAH i został jej honorowym przewodniczącym
6
W Państwowym Instytucie Geologicznym zakładem hydrogeologii kierowali w
różnych okresach S.Turek, C.Kolago i Z.Płochniewski. W zakładzie tym, obok licznych
opracowań dla potrzeb gospodarki państwa, prowadzono głównie prace nad mapami
hydrogeologicznymi oraz badania regionalne. W latach 1959 - 1972 podjęto prace
zmierzające do ustalenia zasobów wód podziemnych całego kraju. Wykonano wówczas
20 opracowań hydrogeologicznych, których granice przeważnie nawiązywały do granic
jednostek geologicznych. Opracowania te, koordynowane przez PGI posłużyły do wydania
przez Instytut Geologiczny w 1976r. „Atlasu zasobów zwykłych wód podziemnych Polski i
ich wykorzystania w skali l : 500 000” pod redakcją J.Malinowskiego. Łącznie w latach
1960-1980 wydano 9 map w skalach od l:l 000 000 do l:2 000 000, w tym dwukrotnie Mapę
wód mineralnych Polski autorstwa C.Kolago i in., (1966) i J.Dowgiałło i in., (1974). W
1977 r. opublikowany został przez Instytut Geologiczny „Atlas hydrochemiczny Polski w
skali l : 2 000 000”, którego inicjatorem i redaktorem był S.Turek. B.Paczyński (2002, 2003),
prowadzi prace nad regionalizacją hydrogeologiczną Polski, kartografią hydrogeologiczną
(B.Paczyński et al., 1999) oraz nad metodyką oceny zasobów wód podziemnych uwieńczoną
„Atlasem hydrogeologicznym Polski” (B.Paczyński red., 1993, 1995).
Za ważne osiągnięcie należy uznać wykonanie w 1979r. sieci stacjonarnych
obserwacji wód podziemnych w Polsce złożonej z ponad 500 punktów obserwacyjnych.
Wyniki obserwacji są zestawione i publikowane (B.Kazimierski, 2003-2010). W oparciu o
sieć obserwacyjną powstaje w latach 80. XX w. krajowy monitoring
jakości wód
podziemnych. W 2003 r. ukazała się „Mapa perspektywicznych i dyspozycyjnych zasobów
wód podziemnych w regionach wodnych, 1:500 000” autorstwa P.Herbicha, Cz.
Nowakowskiego i S.Dąbrowskiego (2003). W tym samym roku opracowana została „Mapa
wstępnej waloryzacji głównych zbiorników wód podziemnych, 1:500 000” (B. Paczyński,
red., 2003). W roku 1997 ukazał się 5 języczny „Słownik hydrogeologiczny” pod redakcja
A.S. Kleczkowskiego, A. Różkowskiego. Drugie, poszerzone wydanie słownika powstało w
2002 r. pod redakcją J. Dowgiałło, A.S. Kleczkowskiego, T. Maciaszczyka i A.
Różkowskiego.
Zespoły zajmujące się hydrogeologią istnieją również w oddziałach Państwowego
Instytutu Geologicznego. Poważny dorobek mają hydrogeolodzy z Oddziału Górnośląskiego,
zajmujący się głównie wodami podziemnymi znajdującego się tu zagłębia węglowego
(GZW). Szczególne znaczenie mają dla GZW badania A. Różkowskiego, który kierował
zespołem w latach 1958 – 1986. Wyniki badań zawarte są w wielu publikacjach dotyczących
hydrogeologii górnego karbonu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i chemizmu wód
utworów trzeciorzędowych tego obszaru (A.Różkowski, A.Kowalczyk, 1997, A.Różkowski,
7
2000, 2008). W Lubelskim Zagłębiu Węglowym A. Rożkowski bada warunki
hydrogeologiczno-gazowe. W 1975r. A. Rożkowski zostaje profesorem na Uniwersytecie
Śląskim, gdzie kieruje Katedrą Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej.
Ważny naukowo ośrodek hydrogeologiczny powstał w Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie. Badania w dziedzinie hydrogeologii kopalnianej rozwinął Z.Wilk, zajmował się
prognozowaniem zawodnienia kopalń, wpływem warunków hydrogeologicznych na
wykorzystanie złóż, oddziaływaniem górnictwa na środowisko wodne oraz metodyką badań
hydrogeologicznych. Osiągnięcia i doświadczenia Z. Wilka w hydrogeologii górniczej
przyniosły mu szerokie uznanie międzynarodowe i znalazły wyraz w monografii (Z.Wilk,
J.Motyka, 1977; Z.Wilk red., 2003; Z.Wilk, T.Bocheńska red., 2003; Z.Wilk, R.Kulma red.,
2004). Badania hydrogeologiczne były prowadzone dla potrzeb rozwoju górnictwa i
odwodnień kopalń.
W 1961 r. do Katedry Geologii Stosowanej AGH dołączył A.S. Kleczkowski i podjął
problematykę hydrogeologiczną. Rezultaty swych badań w Chinach przedstawił w 1963 r. w
pracy
poświęconej
hydrogeologii
równiny
Hopei.
W
1979r.
opublikował
pracę
„Hydrogeological conditions of the territories surrounding Poland”. Pominięcie obszaru
Polski jest wynikiem działania cenzury. Zasadniczy wątek badawczy A.S. Kleczkowskiego
stanowi jednak ochrona wód podziemnych przed wpływem antropopresji. W 1985
r.
opracował wspólnie z S. Witczakiem strategię ochrony Major Groundwater Basins in Poland,
która została uwzględniona w aktach prawnych i planowaniu regionalnym (A.S.Kleczkowski
red., 1990).
Zespół hydrogeologów AGH podejmował wiele problemów badawczych. A.
Szczepański zajmuje się dynamiką wód podziemnych i metodami oceny zasobów
eksploatacyjnych w celu wykonania dokumentacji warunków hydrogeologicznych i
opracowania prognoz zawodnienia, a także oceny zagrożenia wodnego wyrobisk i terenów
sąsiadujących (A.Szczepański, 1999; I.Pluta, A.Zuber, 1995). Likwidacja kopalń w
zagłębiach rodzi nowe problemy – zagrożenia wodne dla istniejących zakładów górniczych,
na co zwrócił uwagę A. Szczepański (2004).
S. Witczak bada własności hydrogeologiczne skał karbońskich i wody mineralne
Górnego Śląska. Podejmuje problematykę chemizmu wód podziemnych i ich ochrony
(A.S.Kleczkowski, S.Witczak 1985, S. Witczak 1994, 1995). J. Motyka zajmuje się
hydrogeologią złóż i ośrodków szczelinowo-krasowych (1988, 1998). Szczególną uwagę
poświęca kopalniom rud cynku i ołowiu i przepływom wód podziemnych w skałach
szczelinowo-krasowych. Zanieczyszczenie wód i wiarygodność danych z monitoringu wód
8
podziemnych bada J. Szczepańska (J.Szczepańska, E.Kmiecik, 1998, 2005). Szczególne
znaczenie mają jej prace poświęcone monitoringowi jakości oraz
ocenie i analizie
obserwacji. Ważną rolę w zastosowaniu izotopów w hydrogeologii spełnia Instytut Badań
Jądrowych AGH. W jego laboratoriach wykonuje się większość badań składu izotopowego
wód podziemnych. Szczególne znaczenie w upowszechnieniu badań izotopowych ma
A.Zuber (1986) dzięki publikacjom, w tym o charakterze metodycznym i owocnej
współpracy z hydrogeologami.
Omawiając rozwój hydrogeologii w Polsce nie można
pominąć Wrocławia, gdzie
powstały duże przedsiębiorstwa związane z projektowaniem i budową kopalni węgla
brunatnego i miedzi. Działały w nich liczne wysoko kwalifikowanych hydrogeologów.
Katedra Hydrogeologii na Uniwersytecie Wrocławskim powstała w 1970r. Wcześniej
hydrogeologią zajmował się tu M. Różycki. Działalność naukową związaną głównie z
dynamiką wód podziemnych prowadził J. Bieniewski. Prace w Politechnice Wrocławskiej na
Wydziale Górnictwa łączy z działalnością w górnictwie węgla brunatnego. Pod koniec życia
był również profesorem na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie krótko kierował zakładem
Hydrogeologii. W 1980r. stanowisko to objęła T.Bocheńska a następnie od 1997 r. S.Staśko,
którego głównym obszarem jest hydrogeologia Sudetów i bloku przedsudeckiego
(T.Bocheńska, S.Staśko, 1997; S.Staśko, 2002). W ośrodku tym publikowane jest
wydawnictwo ciągłe Acta Universitatis Wratisaviensis seria Hydrogeologia, w której
dominuje problematyka hydrogeologiczna ośrodków szczelinowych.
Na Politechnice
Wrocławskiej istnieje Katedra Wód Leczniczych kierowana przez W.Ciężkowskiego (1990).
Nie można pominąć również działalności A.Wieczystego z Politechniki Krakowskiej,
który zajmował się ochroną ujęć wód podziemnych i opracował podręcznik Engineering
Hydrogeology (1970).
Po reaktywowaniu w 1972r. Katedry Hydrogeologii w Politechnice Gdańskiej badania
były ukierunkowane na wody podziemne strefy brzegowej morza i delty Wisły prowadzone
przez B.Kozerskiego w latach 1973-2000 i gdańskiego basenu artezyjskiego (K.Burzyński,
A.Sadurski, 1990). Hydrogeologią wybrzeża Bałtyku zajmowała się również H. PiekarekJankowska (1994).
W Poznaniu T. Błaszczyk bada wody podziemne Niziny Wielkopolskiej, a wspólnie z J.
Górskim zajmuje się zmianami jakości wód w czasie ich eksploatacji (J.Górski, 1981). Duże
znaczenie w badaniach hydrogeologów poznańskich mają prace nad zasobami wód
podziemnych, ich ochroną i ujęciami infiltracyjnymi.
Najbardziej imponującym dziełem polskiej hydrogeologii jest cyfrowa Mapa
hydrogeologiczna Polski 1:50 000, obejmująca 1069 arkuszy, wykonana w systemie
9
GIS/Intergraph z numeryczną bazą danych w systemie Oracle. Przy opracowywaniu mapy
uczestniczyło 400 specjalistów, co pozwoliło na zamknięcie programu badawczego w niecałe
10 lat (B.Paczyński et al., 1999).
Metody GIS w połączeniu z grafiką komputerową od 20 lat są intensywnie wdrażane
w badaniach i w praktyce hydrogeologicznej w Polsce. Od połowy lat 70. tworzone są banki
danych hydrogeologicznych, z których największe mają ponad 130 tys. rekordów, np. bank
HYDRO w P.G.I. Stosowane jest tu profesjonalne oprogramowanie Oracle. Powstają
aktualnie cyfrowe platformy integracyjne w celu wykorzystywania informacji z różnych, w
tym geologicznych, hydrologicznych i geodezyjnych baz danych.
Do
osiągnięć
kartografii
hydrogeologicznej,
zwłaszcza
w
odniesieniu
do
wyspecjalizowanych opracowań mapowych, należy publikacja o użytkowych poziomach wód
podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (A. Różkowski et al., red., 1997) oraz
„Mapa podatności wód podziemnych na zanieczyszczenie.” (S. Witczak red., 2005).
Rozpoznano również zasoby wód leczniczych i termalnych w Polsce (L.Bojarski red.,
1996; J.Górecki red., 1990; B.Paczyński, Z. Płochniewski, 1996).
3. OŚRODKI HYDROGEOLOGICZNE W POLSCE
Wykształcenie wyższe z geologii ze specjalnością hydrogeologia pojawiło się na
dyplomach absolwentów szkół wyższych w Polsce prawie 50 lat temu. Można szacować
liczbę specjalistów z tym dyplomem na około 3000 osób, z których obecnie czynnych
zawodowo jest około 1000 osób. Z hydrogeologią związało się wielu absolwentów innych
dziedzin, jak: informatyka, fizyka, geodezja, geofizyka lub chemia, którzy znakomicie
uzupełniają umiejętności, doświadczenia i warsztat badawczy w zakresie badań wód
podziemnych. Z tego względu łączna liczba specjalistów zatrudnionych w branży może
pozostawać w przedziale 1200-1300 osób.
Aktualnie istnieje w kraju 8 ośrodków akademickich, w których rozwijana jest
hydrogeologia. Do największych, w których kształceni są hydrogeolodzy należą: Warszawa,
Kraków, Poznań, Wrocław i Sosnowiec, z tym, że w dwóch pierwszych istnieją dwie lub trzy
instytucje naukowe (PAN, uniwersytet, politechnika oraz oddział regionalny PIG). Kolejne
ośrodki uniwersyteckie to Gdańsk, Kielce i Toruń. Ośrodki te mają własną specjalizację i
uprawiane od lat specyficzne kierunki badań. Warszawski ośrodek wyspecjalizował się w
kartografii i systemach GIS, ocenach zasobów wód podziemnych w kraju, w badaniach
izotopowych, w modelowaniu przepływu wód podziemnych oraz w zagadnieniach ochrony
środowiska wód podziemnych. Kraków ma imponujące doświadczenia i stał się ośrodkiem
10
wiodącym w hydrogeologii kopalnianej, oznaczeniach składu izotopowego wód a także
ocenach genezy wód oraz w modelowaniu przepływu i prognozach zmian chemizmu wód
podziemnych. Dominującą pozycję ma tu Akademia Górniczo-Hutnicza. Dynamiczny rozwój
w ostatnich 15 latach wykazuje Uniwersytet w Poznaniu, gdzie w ramach Wydziału Nauk o
Ziemi prowadzone są liczne projekty badawcze z zakresu badań laboratoryjnych i
terenowych, rozwijane są badania modelowe przepływu wód podziemnych oraz prowadzona
jest bogata działalność ekspercka dla przedsiębiorstw wodociągowych. Ośrodek wrocławski
reprezentowany jest głównie przez Uniwersytet i Politechnikę, CUPRUM i POLTEGOR, w
których prowadzone są prace w dziedzinie odwodnień kopalnianych. Specjalizuje się ponadto
w wodach leczniczych i hydrogeologii ośrodków szczelinowych na przykładzie Sudetów.
Specjalizację w zagadnieniach hydrogeologii kopalnianej oraz skał szczelinowokrasowych wykazuje także ośrodek w Sosnowcu, w którym wysoką pozycję uzyskał Zakład
Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej Uniwersytetu. Ośrodek w Gdańsku – Politechnika i
Uniwersytet oraz Oddział Geologii Morza PGI specjalizuje się ponadto w problemach
równowagi wód słonych i słodkich na wybrzeżach morskich, natomiast Toruń w ocenach
oddziaływania przedsięwzięć na środowisko przyrodnicze, głównie wód podziemnych.
4. PUBLIKACJE POLSKICH HYDROGEOLOGÓW
Obszerne zbiory prac hydrogeologicznych ukazują się w tomach „Współczesnych
problemów hydrogeologii”, które każdorazowo zawierają ponad 100 artykułów i
komunikatów. Prace hydrogeologiczne są również publikowane w wydawnictwach ciągłych,
takich jak: Zeszyty Naukowe AGH, Biuletyny Uniwersytetu Warszawskiego, GEOLOGOS
pismo UAM w Poznaniu, Biuletyny PGI - seria Hydrogeologia, materiały sympozjów
„Hydrogeologia obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych” organizowanych przez
Uniwersytet Śląski, Acta Universitatis Wratislaviensis, seria Hydrogeologia, w materiałach
sympozjum naukowo-technicznego PZiTS Częstochowie, w tomach „Modelowanie
przepływu wód podziemnych”, które organizowane są przez różne ośrodki przemiennie z
sympozjum „Współczesne problemy hydrogeologii”. Pojawiły się publikacje państwowej
służby hydrogeologicznej, np.: „Kwartalny biuletyn informacyjny wód podziemnych” oraz
„Rocznik wód podziemnych” a także monografie dotyczące zaopatrzenia w wodę (Z.Nowicki
red., 2009).
Ponadto prace hydrogeologiczne publikowano w materiałach konferencji i sympozjów
geologicznych i pokrewnych dziedzin, jak: hydrologia, geofizyka, ochrona środowiska,
gospodarka wodna. Organizowane są również międzynarodowe sympozja i konferencje,
11
których materiały publikowane są w jęz. angielskim,
jak np. Hydrogeochemistry of
Mineralized Waters – Proceed. IAH Conference in Cieplice Spa., 1978 (J.Dowgiałło edit.),
11th Salt Water Intrusion Meeting (SWIM) organized in Sopot, 1991 (B. Kozerski edit.) or
16th SWIM held in Międzyzdroje, 2000 (A.Sadurski edit.),
Proceedings of Intern. Conf. on Karst-fractured Aquifers – vulnerability and
sustainability,
Katowice-Ustroń,
(A.Różkowski
edit.
1999),
Proceed.
of
Intern.
Symp.“Hydrogeology of Coal Basins” organized in Katowice (Z.Wilk edit. 1987) and also
in: Selected Papers on Hydrogeology. No. 11, London (A.J.Witkowski, A.Kowalczyk edit.
2007) in IMWA Papers and in many international journals.
5. PODSUMOWANIE
Do oczywistych osiągnięć polskiej hydrogeologii należy cyfrowa kartografia
hydrogelogiczna – MhP, 1:50 000 jest pierwszą seryjną (1069 ark.) mapą szczegółową w
Polsce i jedną z nielicznych w Europie. Wiąże się to z powszechnym wykorzystaniem metod
informacji przestrzennej – GIS. W pracach nad MhP brało udział około 400 specjalistów z 22
jednostek hydrogeologicznych w Polsce, w których opanowano technikę cyfrową
GIS/Intergraph. W uproszczeniu mapa ta jest relacyjną bazą danych dotyczących wód
podziemnych z interfejsem graficznym. W ciągu ostatnich 40 lat powszechnie wprowadzone
zostały w Polsce cyfrowe bazy danych hydrogeologicznych. Wdrożone zostały do praktyki
nowoczesne metody badań laboratoryjnych i terenowych. Bez badań modelowych nie jest
obecnie
możliwe
oszacowanie
zasobów
eksploatacyjnych
i
dyspozycyjnych
wód
podziemnych a bez modeli równowag chemicznych sporządzenie prognozy zmian chemizmu
tych wód.
Hydrogeologia polska w ostatnim dziesięcioleciu zbliżyła się do problemów
gospodarki wodnej i ochrony środowiska wodnego. Głównym wyzwaniem stało się łączne
traktowanie zasobów wód podziemnych i powierzchniowych oraz kwestia konieczności
podejmowania działań dla ochrony tych zasobów, a także działań zmierzających do poprawy
ich jakości, w przypadku stwierdzenia złego stanu chemicznego wód podziemnych. Jest to
zgodne z polityką
Unii Europejskiej, wyrażoną w Dyrektywach UE
2000/60/UE i
91/676/UE. Istnieje zatem potrzeba kontynuowania badań: nad waloryzacją wód
podziemnych oraz ich oceną podatności na zanieczyszczenia z powierzchni terenu,
zagrożeniem ascenzją lub ingresją wód słonych, metodami kontroli stanu chemicznego i
ocenami zmian ilościowych zasobów.
12
Od 2003 r. funkcjonuje w Polsce państwowa służba hydrogeologiczna powołana na
mocy ustawy Prawo wodne w celu koordynacji prac i spełnienia wymogów wynikających z
dyrektyw Unii Europejskiej, zwłaszcza Ramowej dyrektywy wodnej.
WYBRANA LITERATURA
BOCHEŃSKA T., STAŚKO S., 1997 - Hardrock Hydrogeology of the Bohermian Massif.
Acta Univ. Wratisl. Hydrogeology. Wraclaw.
BOJARSKI L., edit., 1996 – Atlas hydrochemiczny I hydrodynamiczny paleozoiku
i mezozoiku oraz ascensyjnego zasolenia wód podziemnych na Niżu Polskim,
1:1 000 000. PGI Publ. Warsaw.
BURZYŃSKI K., SADURSKI A., 1990 – The groundwater exchange rate of the southern
Baltic Coastal lowland. J. Hydrol., 119 1-4: 293-306.
CIĘŻKOWSKI W., 1990 – Hydrogeochemical study of therapeutic waters of polish Sudety
Mts. [in Polish]. Works of Geotechn. Inst. of Wratisl. Techn. Univ. No 60. Wratisl.
DĄBROWSKI S., PRZYBYŁEK J., 2005 - Methods of Pumping Tests in the Groundwater
Resources Evaluation. [in Polish]. Ministr. of Environment. Poznań.
DOWGIAŁŁO J., KARSKI A., POTOCKI I., 1969 – Geologia surowców balneologicznych.
Wydawnictwa Geologiczne. Warsaw.
DOWGIAŁŁO J., 1971 – Study of mineralized water of Mesozoic sediments in the Northern
Poland. Bull. of Geol. Facul. of Warsaw University. Vol. 13, 113s.
DOWIAŁŁO J., PŁOCHNIEWSKI Z., SZPAKIEWICZ M., 1974 – Mapa wód mineralnych
Polski, 1:500 000. Pol. Acad. of Sc. Warsaw.
DOWGIAŁŁO J., NOWICKI Z., 1999 – Evaluation of groundwater “age” on the base of
some selected isotopic methods. [in Polish]. Bull. PGI. Ser. Hydrogeology, 388:
61-78.
DOWGIAŁŁO J., KLECZKOWSKI A.S., MACIASZCZYK T.,. RÓŻKOWSKI. A, edit,
2002, Hydrogeological Dictionary. PIG Publ. Warsaw.
13
GÓRECKI W., edit., 1990 – Atlas wód geotermalnych Niżu Polskiego. AGH Publ. Cracov.
GÓRSKI J., 1981 – Kształtowanie się jakości wód podziemnych utworów czwartorzędowych
w warunkach naturalnych oraz wymuszonych eksploatacją. Inst. Ksztłt. Środow.
Warsaw.
HERBICH P., NOWAKOWSKI CZ., DĄBROWSKI S., 2003 – Groundwater Resources Map
of Water Management Regions of Poland, 1:500 000”. [in Polish]. PGI Publ. Warsaw
KAZIMIERSKI B., edit., 2003-2010 – Quarterly Bulletin of Groundwaters. Polish
Hydrogeological Survey. PGI Publ. Warsaw.
KLECZKOWSKI A.S., 1969, Hydrogeologia równiny Hopei. Wydawnictwa Geologiczne.
Warsaw.
KLECZKOWSKI A.S., 1979 – Hydrogeology of lands surroundings Poland. [in Polish].
W.G. Publ. Warsaw.
KLECZKOWSKI A.S., WITCZAK S., 1985 – Conception of mian groundwater Basins
protection in Poland. [in Polish]. Proceed. III Symposium on Contemp. Hydrogeol.
Probl. Min.&Metal. Acad. Publ. s. 15-28. Cracov.
KLECZKOWSKI A.S. edit., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód
podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających ochrony, 1:500 000. Min.&Metal.
Acad. Publ. Cracov.
KLECZKOWSKI A.S., SADURSKI A., 1999 - Genesis and evolution of Polish
hydrogeology. [in Polish]. Biul. of PGI. Hydrogeologia, no 388:7-34
KLECZKOWSKI A.S., RÓŻKOWSKI A., edit., 1997 – Hydrogeological Dictionary.
MOŚZNiL. Warsaw.
KOLAGO C., 1955, 1956 – Hydrogeological Maps. Przegl. Geol. No 12 and 1
KOLAGO C., 1970 – Hydrogeological Map of Poland, 1:1 000 000. Inst. Geol. Publ.
Warsaw
KOLAGO C., PICH J., PŁOCHNIEWSKI Z., 1966 – Mapa wód zmineralizowanych Polski,
1:1 000 000. W.G. Warszawa.
KOZERSKI B., 1971 - Relationships between gravitational storativity, effective porosity
and filtration coefficient in the light of laboratory investigation of Suvalki Lakeland
aquifers. [in Polish]. Bull. of Geol. Facul. Warsaw University. Vol. 14.
14
KRAJEWSKI S., 1970, – Characteristics of groundwater circulation in fissure rock aquifers
of Upper Cretaceous of the Lublin Highland. [in Polish]. Przegl. Geol. 8-9. Warsaw.
KRAJEWSKI S., MOTYKA J., 1999 – Model of hydraulic network of carboniferous roks in
Poland. PGI Bull., ser. Hydrogeology, no 388
KROGULEC E., 2004 – Ocena podatności wód podziemnych na zanieczyszczenia w dolinie
rzecznej na podstawie przesłanek hydrodynamicznych. Wyd. Uniw. Warszawskiego
LEŚNIAK P., 1998 – Origin of carbon dioxide and CO2 – rich waters in the West
Carpathians, Poland. Acta Geol. Polon., Vol. 48, no 3:343-366
MACIOSZCZYK A., (red.), 2006 - Podstawy hydrogeologii stosowanej. PWN Publ. Warsaw
MACIOSZCZYK A., DOBRZYŃSKI D., 2002 - Hydrogeochemia strefy aktywnej wymiany
wód podziemnych. PWN. Warsaw
MACIOSZCZYK A., 1987 – Hydrogeochemistry. [in Polish]. PWN Publ. Warsaw
MACIOSZCZYK T., 1969 – Hydrogeological calculation of groundwater intakes. [in
Polish]. Wodrol-Projekt Publ. Warsaw.
MACIOSZCZYK T., 1974 – Variability of non-linear groundwater filtration parameters. [in
Polish]. Geol. Faculty Bull. of Warsaw Univer. Vol. 4. Warsaw
MALINOWSKI J., edit, 1976 - Atlas Zasobów Zwykłych Wód Podziemnych i ich
wykorzystania w Polsce w skali 1:500000. PIG Publ. Warsaw.
MAŁECKA D., 1981 – Hydrogeology of Podhale Region. Geol. Instit. Hydrogeology
Papers. No 14.
MAŁECKI J., 1998 – Role of the aeration zone in forming chemical composition of
shallow Ground Walters, based on cases of selected hydrogeochemical
environments, PGI Bull., Ser. Hydrogeologia, no 381, 219p.
MAŁECKI J., NAWALANY M., WITCZAK S., GRUSZCZYŃSKI T., 2006 –
Wyznaczanie parametrów migracji zanieczyszczeń w ośrodku porowatym dla
potrzeb badań hydrogeologicznych i ochrony środowiska. [in Polish]. Geol.
Faculty of Warsaw Univer. Publ. Warsaw.
MICHALAK J., 1983 – ANPLA filtration programs – przeznaczenie and general organization
scheme. [in Polish]. Inst. of Biocybernetics Pol. Acad. Sc.Vol. 14:137-144.
MICHALAK J., 1997 – Object’s models in hydrogeology – ASPAR system. [in Polish].
Warsaw Univ. Publ. Warsaw.
15
MOTYKA J., 1988 – Triassic carbonate sediments in the Olkusz-Zawiercie Region as water
bearing horizon. [in Polish]. Zesz. Nauk. AGH, nr 1157, Geologia 36.
MOTYKA J., 1998 – A conceptual model of hydraulic networks in carbonate rock, illustrated
by examples from Poland. Hydrogeol. J. No 6
NOWICKI Z., edit., 2009 – Groundwater of polish cities. [in polish]. PGI Pub. Warsaw.
PACZYŃSKI B., red., 1993, 1995 – Hydrogeological Atlas of Poland. PGI Publ. Warsaw.
PACZYŃSKI B., PŁOCHNIEWSKI Z., 1996 – Mineral and Therapeutic Waters of Poland.
PGI Publ. Warsaw
PACZYŃSKI B., PŁOCHNIEWSKI Z., SADURSKI A., 1999 – Hydrogeological map of
Poland, 1:50 000 – new stage of polish hydrogeological carthography. PGI Bull., ser.
Hydrogeology, no 388: 191-210.
PACZYŃSKI B., red., 2002 – Therapeutic and potential therapeutic water resource
evaluation. [in Polish]. PGI Publ. Warsaw
PACZYŃSKI B., red., 2003 - „Mapa wstępnej waloryzacji głównych zbiorników wód
podziemnych, 1:500 000”. PGI Publ. Warsaw
PACZYŃSKI B., SADURSKI A, edit., 2007 – Regional hydrogeology of Poland. [in Polish].
PGI Publ. Warsaw.
PIEKAREK-JANKOWSKA H., 1994 – Puck Bay as a recharge area of groundwater. [in
Polish]. Gdańsk Univ. Publ. Gdańsk.
POMIANOWSKI K., RYBCZYŃSKI M., WÓYCICKI K., 1934 – Hydrology, vol. 2 –
Groundwaters. [in Polish]. Technical University of Warsaw. Warsaw.
PAZDRO Z., 1964,– General Hydrogeology. [in Polish]. W.G. Publ. Warsaw.
PAZDRO Z., KOZERSKI B., 1990 - General Hydrogeology. [in Polish]. PAE Publ. Warsaw.
PLUTA I., ZUBER A., 1995 – Origin of brines in the Upper Silesian Coal Basin (Poland)
inferred from stable isotope and chemical data. App. Geochem., 10: 447-460.
ROSŁOŃSKI R., 1908 – Flow ratio and interference of groundwater intakes. [in Polish].
Czasop. Techn. Lwów 25: 106-110, 137-139.
ROSŁOŃSKI r., 1928 – Hydrogeology in frames of groundwater science for needs of
settlements. [in Polish]. Handbook for Engineers, (S.Bryła edit.), 3, 7: 1567-1583.
Lvov-Warsaw.
16
RÓŻKOWSKI A., KOWALCZYK A., 1997 – Waloryzacja użytkowych poziomów wód
podziemnych. [in:] Użytkowe wody podziemne GZW i jego obrzeżenia. PGI Publ.
Warsaw.
RÓŻKOWSKI A., RUDZIŃSKA-ZAPAŚNIK T., SIEMIŃSKI A., red., 1997
- Mapa
warunków występowania, użytkowania i ochrony zwykłych wód podziemnych
Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, 1:100 000. Wyd. PIG.
Warszawa.
RÓŻKOWSKI A., 2000 – Coal mine water chemistry (USCB, Poland). In: 7th Int. Mine
Water Assoc. “Congress Mine Water and the Environment” Proceed. Edit. A.
Różkowski, M. Rogoż. Ustroń, Poland
RÓŻKOWSKI A., 2008 – History and State of Hydrogeological Investigations of the Upper
Silesian Coal Basin and Surrounding Areas. Silesia Univer. Katowice.
STAŚKO S., 2002 – Zawodnienie szczelinowych skał krystalicznych w Sudetach. Biul.
Państw. Inst.Geol., 404: 249-263.
SZCZEPAŃSKA J., KMIECIK E., 1998 – Statistical control of qualitative data in
groundwater monitoring. Min.&Metal. Acad. Publ. Cracov.
SZCZEPAŃSKA J., KMIECIK E., 2005 – Evaluation of chemical state of groundwaters on
the base of monitoring data. [in Polish]. UWN-D. Cracov
SZCZEPAŃSKI A., 1999 – Hydrogeological problems resulting from mines closuring. [in
Polish]. PGI Bull., ser. Hydrogeologia, no 388; 211-228.
SZCZEPAŃSKI A., 2004 – Influence of mining on water environment. [in Polish]. Przegl.
Geol., 52, 10: 968-971.
SZYMANKO J., 1980 – Conceptual model of aquifer and methods of groundwater flow
modeling. W.G. Publ. Warsaw
TUREK S., 1977 – Hydrogeochemical Atlas of Poland. IG Publ. Warsaw
WIECZYSTY A., 1970 – Engineering Hydrogeology. [in Polish]. PWN Publ.
WILK Z., MOTYKA J., 1977 – Kontakty między poziomami wodonośnymi w olkuskim
rejonie kopalnictwa rud. Ann. Soc. Geol. Pol. Vol. 47, no 1: 115-143.
WILK Z., edit., 2003 – Hydrogeology of polish ore bodies and mining regions. [in Polish].
Vol. 1. Min.&Metal. Acad. Publ. Cracov.
17
WILK Z., BOCHEŃSKA T., edit., 2003 – Hydrogeology of polish ore bodies and water
problems of minning. [in Polish]. Vol. 2. Min.&Metal. Acad. Publ. Cracov.
WILK Z., KULMA R., edit., 2004 – Hydrogeology of polish ore deposits and mining
regions. Vol. 3. Min.&Metal. Acad. Cracov.
WITCZAK S., ADAMCZYK A., 1994, 1995 – Katalog wybranych fizycznych i chemicznych
wskaźników zanieczyszczeń wód podziemnych i metod ich oznaczania. Vol.1 i 2.
PIOŚ Library of Enviromental Monitoring. Warsaw.
WITCZAK S., edit., 2005 - Mapa podatności wód podziemnych na zanieczyszczenie, 1:500
000. [in Polish]. Unpublished. ARCADIS-EKOKONREM. Wrocław.
ZUBER A., 1986 – Mathematical models for the interpretation of environmental isotopes in
groundwaters systems. Fritz P., Fontes J.C. (edit.). Handbook of environmental
isotope geochemistry. Elsevier Scien. Amsterdam.
18