Pełna treść artykułu

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE
WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS
www.imuz.edu.pl
2004: t. 4 z. 1 (10)
s. 247–258
© Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2004
BADANIA PRODUKCYJNOŚCI UŻYTKÓW ZIELONYCH
W KARPATACH POLSKICH
Ryszard KOSTUCH1), Stanisław TWARDY2)
1)
Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja, Katedra Ekologicznych Podstaw Inżynierii Środowiska
2)
Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Małopolski Ośrodek Badawczy w Krakowie
Słowa kluczowe: gospodarka łąkowo-pastwiskowa, Karpaty, prace badawcze
Streszczenie
W pracy przedstawiono badania nad poprawą runi górskich użytków zielonych. Dotyczyły one
produkcyjności, głównie jej aspektów ilościowo-jakościowych. Badania prowadzono w Karpatach
w drugiej połowie minionego wieku. Były one wynikiem przede wszystkim rozwoju gospodarki
łąkowo-pastwiskowej, który wymuszały ówczesne potrzeby gospodarcze Polski. Badania te miały na
celu głównie zwiększenie zasobów paszowych, a w konsekwencji produkcji zwierzęcej, zwłaszcza
mleka i mięsa. Przytaczane prace badawcze zestawiono w następujących grupach tematycznych:
rozpoznanie istniejącego stanu górskich użytków zielonych, sposoby zagospodarowania zdegradowanej runi łąkowo-pastwiskowej, a także jej pielęgnacja ze szczególnym uwzględnieniem nawożenia
mineralnego, organicznego oraz mineralno-organicznego.
Wymienione w publikacji prace badawcze były realizowane głównie w krakowskim Oddziale
IMUZ, obecnie Małopolskim Ośrodku Badawczym w Krakowie. Ośrodek dysponuje bowiem stacją
badawczą w Karpatach, dokładnie w Jaworkach, na pograniczu Beskidu Sądeckiego i Małych Pienin.
WSTĘP
Badaniami nad produktywnością karpackich użytków zielonych zajmowali się
już w okresie międzywojennym pracownicy z różnych instytucji naukowych, jednak dopiero utworzenie w 1953 r. Stacji Badawczej IMUZ w Jaworkach koło
Szczawnicy (Małe Pieniny, Beskid Sądecki) zapoczątkowało nie notowany dotychczas rozwój badań w tym zakresie. Placówka ta zawsze wiodła prym i pełniła
Adres do korespondencji: prof. dr hab. R. Kostuch, Akademia Rolnicza, Katedra Ekologicznych
Podstaw Inżynierii Środowiska, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków; tel. +48 (12) 662-40-13,
e-mail: [email protected]
248
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
funkcję inspirującą, zawsze też była otwarta na współpracę zarówno z placówkami
naukowymi, zainteresowanymi tematyką karpackich użytków zielonych, jak też
z szeroko rozumianą praktyką rolniczą.
Bliskimi współpracownikami IMUZ Oddział w Krakowie i Stacji Badawczej
w Jaworkach byli m.in. profesorowie Akademii Rolniczej w Krakowie w osobach:
J. Kiełpińskiego, M. Knothego, B. Smyka, J. Filipka, W. Barabasza, E. Firka
i M. Kasperczyka, a także doktorzy: L. Dąbrowska, B. Janowski, S. Wiśniewska
i inni. Współpracowali też profesorowie z Instytutu Zootechniki, między innymi:
G. Michna, F. Brzóska, Cz. Klęczek, S. Wawrzyńczak, A. Wierny, A. Drożdż oraz
doktorzy: J. Deskur, R. Piechaczek, E. Pasieka i inni. Współpracę z ramienia Komitetu Zagospodarowania Ziem Górskich prowadzili: prof. K. Zabierowski, dr
A. Czemerda, dr T. Galarowski, dr J. Wiktor, natomiast z Instytutu Hodowli
i Aklimatyzacji Roślin: prof. R. Lutyńska, dr A. Witkowska, mgr J. Król, mgr
M. Konopka i inni. Dobrze układała się współpraca z Instytutem Budownictwa
i Mechanizacji Rolnictwa przez: doc. dra hab. S. Żernickiego, dra A. Jucherskiego,
mgra A. Gawlika i mgra K. Króla, a także z ośrodkami doradztwa rolniczego rozrzuconymi w południowej części Polski.
Krakowski Oddział IMUZ oraz Stacja Badawcza w Jaworkach współpracowały
też z AR we Wrocławiu, szczególnie z prof. prof.: Z. Hryncewiczem, Z. Mikołajczakiem, F. Gospodarczykiem, L. Szerszeniem i in., a także z byłym wojewodą
wrocławskim, drem J. Skowronem. Angażował on pracowników naukowych
IMUZ do konsultacji, głównie z zakresu organizacji gospodarki pastwiskowej
w Sudetach. Byli to m.in. dr W. Karkoszka oraz prof. R. Kostuch. Z centrali IMUZ
duże zainteresowanie tą problematyką badawczą wykazywali profesorowie L. Doboszyński oraz S. Grzyb.
Badania produkcyjności trwałych użytków zielonych w warunkach karpackich
były prowadzone przez zespoły wieloosobowe. Bardziej szczegółowe zestawienie
w niniejszej pracy jest niemożliwe z uwagi na jej rozmiary. Ograniczono się do
poruszenia tylko tych badań, które były realizowane w większości przez pracowników IMUZ. Omawia się trzy grupy tematyczne: rozpoznanie stanu karpackich
użytków zielonych, ich zagospodarowania, a także wieloaspektowego wpływu
nawożenia mineralnego, organicznego i mineralno-organicznego na cechy ilościowo-jakościowe zdegradowanych użytków zielonych.
W ramach podanego zakresu tematycznego przytoczone zostaną przede
wszystkim badania, które znacząco przyczyniły się do poprawy wydajności, jakości plonów paszy łąkowo-pastwiskowej oraz całego rolnictwa górskiego i jego
oddziaływania na środowisko przyrodnicze.
R. Kostuch, S. Twardy: Badania produkcyjności użytków zielonych ...
249
ROZPOZNANIE ISTNIEJĄCEGO STANU
Pionierskimi opracowaniami naukowymi mającymi na celu rozpoznanie istniejącego stanu gospodarki łąkowo-pastwiskowej w karpackich obszarach górskich
były badania NOWAKA i KOSTUCHA [1967a, b; 1969; 1972; 1973; 1974; 1982],
prowadzone w obrębie poszczególnych jednostek fizycznogeograficznych Beskidów. Wymienieni autorzy określili stan gospodarki łąkowo-pastwiskowej w poszczególnych częściach Beskidów, zbiorowiska roślinne w nich występujące, aktualną (w czasie badań) wydajność, liczbę wypasanych zwierząt gospodarskich,
głównie owiec, korzyści produkcyjne oraz potrzeby nawozowe mogące zwiększyć
wydajność tych użytków zielonych. Wynikiem tych badań było stwierdzenie niezadowalającego stanu gospodarki łąkowo-pastwiskowej na omawianych terenach,
na który składały się:
– opanowanie górskich terenów pasterskich przez bliźniczkę psią trawkę (Nardus stricta L.);
– słabe wykorzystanie pastwiskowe dyspozycyjnej biomasy trawiastej z powodu
niedostatecznej obsady pastwiskowej zwierząt gospodarskich;
– niewystarczające nawożenie, głównie organiczne, sporadycznie i w niewielkich ilościach stosowane nawozy mineralne;
– wadliwe użytkowanie runi, polegające na zbyt późnym rozpoczynaniu wiosennego wypasu oraz zbiorze pierwszego pokosu.
Badania te przyczyniły się w dużym stopniu do późniejszej poprawy gospodarki
łąkowo-pastwiskowej oraz racjonalizacji żywienia zwierząt gospodarskich.
Podobny charakter miały badania roślinności pastwiskowej w paśmie Jaworzyny Krynickiej [KOSTUCH, MIKOŁAJCZAK, PAŁCZYŃSKI, 1963], na obszarze górnej
części zlewni Grajcarka [KOSTUCH, 1966; KOSTUCH, KRÓL, 1966], a także na terenie Kotliny Sądeckiej [FABIANOWSKI i in., 1969; NOWAK, KOSTUCH, KOPEĆ,
1965].
Wszystkie wymienione wyżej badania przyczyniły się w dużym stopniu do
rozpoznania stanu górskich użytków zielonych w Karpatach w różnych warunkach
fizjograficznych. Dały też naukowe podstawy do racjonalizacji gospodarki łąkowo-pastwiskowej, która w późniejszym okresie przyniosła nie notowane wcześniej
korzyści ekonomiczne, wynikające ze wzrostu wydajności oraz poprawy jakości
paszy z runi trawiastej.
ZAGOSPODAROWANIE ZDEGRADOWANYCH ŁĄK I PASTWISK
Proces degradacji runi górskich użytków zielonych przebiega szybciej niż na
terenach niżowych. Wynika to przede wszystkim z większej ilości, częstości i intensywności opadów atmosferycznych oraz większego nachylenia powierzchni
terenu, co przyczynia się do szybkiego wypłukiwania składników pokarmowych
250
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
z gleb górskich. Ta ilość i rozkład opadów powodują zakwaszenie gleby, a w konsekwencji degradację runi łąkowo-pastwiskowej. Zmniejsza się wydajność plonów
paszy i pogarsza jej jakość pokarmowa. Przekłada się to z kolei na efektywność
ekonomiczną gospodarstw, która w wyniku degradacji runi użytków zielonych
gwałtownie się zmniejsza.
Kierując się powyższymi względami, starano się przywracać zdegradowanym
górskim użytkom zielonym pełną przydatność produkcyjną oraz zadowalającą
wartość paszową. W tym celu prowadzono liczne badania dotyczące zagospodarowania zdegradowanych górskich użytków zielonych różnymi metodami [FIGUŁA,
KOSTUCH, PROCHAL, 1964; KOSTUCH, 1968a, b; 1972; 1975; 1978; 1991; KOSTUCH, KOPEĆ, 1994]. Dzięki nim wypracowano sposoby klasyfikacji zdegradowanych górskich użytków zielonych, przyjmując za kryterium zróżnicowanie pokrycia powierzchni gleby przez bliźniczkę psią trawkę (Nardus stricta L.). Stwierdzono, że w warunkach pokrycia przez ten gatunek do 30% powierzchni najkorzystniej
jest stosować metody łagodniejsze, zwłaszcza nawożenie mineralne NPK w niezbyt wygórowanych dawkach, gdy pokrycie wynosi około 60% powierzchni, dobre
rezultaty przynosi nawożenie organiczno-mineralne dużymi dawkami, a gdy pokrycie jest większe, dobre efekty uzyskuje się głównie dzięki radykalnym sposobom zagospodarowania, tj. pełnej uprawie, orce chemicznej oraz gęstemu koszarzeniu owiec.
Rezultatem badań było też ustalenie kosztów zagospodarowania zdegradowanych górskich użytków zielonych różnymi metodami wraz z określeniem górnych
granic wysokości wprowadzania radykalnych sposobów zagospodarowania.
W odniesieniu do pełnej uprawy górną granicą jest 850 m n.p.m. i spadki przekraczające 10°, gdyż powyżej występują gleby o płytkich profilach z dużą ilością
szkieletu. Ograniczenie dla orki chemicznej stanowią przede wszystkim duże spadki stoków, z których szybki spływ stosowanych środków chemicznych z wodami
opadowymi stwarza niebezpieczeństwo skażenia wód powierzchniowych. W odniesieniu do likwidacji zdegradowanej runi środkami chemicznymi ważne są też
odległości od miejsc ich stosowania do sieci hydrograficznej.
Szczególnych sposobów zagospodarowania łąkowo-pastwiskowego wymagały
odłogowane użytki rolne opanowane przez zbiorowiska olszy szarej (Alnus incana
L.), występujące na terenach Beskidu Niskiego oraz Bieszczadów Zachodnich.
Przywrócenie ich do łąkowo-pastwiskowego użytkowania wymagało pozbycia się
zarośli olszowych, następnie wykarczowania ich korzeni i zagospodarowania powierzchni przez zasiew mieszanek trawiasto-motylkowatych. Zajmowali się tym
m.in. OSTROWSKI i SKOPIEC [1974], sprawdzając skuteczność likwidacji zarośli
olszowych za pomocą różnych herbicydów oraz ciężkiego sprzętu mechanicznego.
Dzięki tym pracom badawczym udało się setki hektarów powierzchni zakrzaczonych i porosłych olszą szarą (Alnus incana L.) przekształcić w wartościowe użytki
zielone, przynoszące znaczne korzyści produkcyjne i ekologiczne.
R. Kostuch, S. Twardy: Badania produkcyjności użytków zielonych ...
251
Wyniki badań dotyczących zagospodarowania zdegradowanych łąk i pastwisk
były weryfikowane w praktyce poprzez liczne wdrożenia.
NAWOŻENIE UŻYTKÓW ZIELONYCH W KARPATACH
NAWOŻENIE ORGANICZNE
Nawożenie jest nieodzowne do utrzymania dobrej wydajności górskich użytków zielonych. Do połowy minionego wieku górskie użytki zielone nawożono
niemal wyłącznie organicznie. Później zarzucono stosowanie nawozów naturalnych, a nawożenie mineralne stało się symbolem nowoczesności w rolnictwie.
Nawozy mineralne wyparły prawie całkowicie inne nawozy, również na użytkach
zielonych, szczególnie górskich, o czym zadecydowały w głównej mierze mniejsze
koszty i trudności związane z transportem oraz duża efektywność produkcyjna
stosowania nawozów mineralnych, zwłaszcza azotu. Ten właśnie korzystny wpływ
nawożenia mineralnego na wydajność spowodował, że nawozy mineralne praktycznie wyparły nawozy naturalne nie tylko na górskich, ale częściowo też na nizinnych użytkach zielonych.
Badania nad wpływem nawożenia na produkcyjność górskich użytków zielonych prowadzono w IMUZ w drugiej połowie ubiegłego wieku. Uwzględniano
w nich bardzo szeroko różne aspekty produkcyjno-środowiskowe.
W badaniach dotyczących nawożenia organicznego w postaci świeżych odchodów zwierzęcych rozpatrywano między innymi: czas, powierzchnię i efektywność
dobowego koszaru owczego [KIEŁPIŃSKI, 1954; KIEŁPIŃSKI, KARKOSZKA, WIŚNIEWSKA, 1958; 1961]. Stwierdzono, że zagęszczenie owiec w koszarze nocnym
powinno być zróżnicowane w zależności od stopnia degradacji runi pastwiskowej.
W warunkach silnej degradacji, przejawiającej się prawie całkowitym pokryciem
powierzchni pastwiska przez bliźniczkę psią trawkę (Nardus stricta L.), dobowy
koszar owczy powinien być gęsty, czyli na jedną owcę powinno przypadać nie
więcej niż 1 m2 powierzchni. Dzięki takiemu zagęszczeniu uzyskuje się odpowiedni efekt produkcyjny i przekształcenie runi bliźniczyska w bardziej wartościowe
zbiorowisko trawiaste. Gdy degradacja jest słabsza (bliźniczka ma udział w pokryciu poniżej 60%), powierzchnia koszaru przypadająca na 1 owcę powinna wynosić
około 1,5 m2, a gdy udział bliźniczki wynosi poniżej 40% pokrycia, powierzchnia
koszaru powinna wynosić w granicach 2,0–2,5 m2 na owcę i dobę.
Prowadzono też prace badawcze nad określeniem wpływu nawożenia organiczno-mineralnego na aktywność gleb pastwisk górskich, słusznie przypuszczając,
że istnieje związek między dynamiką procesów mikrobiologicznych a żyznością
i wydajnością runi [SMYK, MIŁKOWSKA, 1958]. Stwierdzono, że po koszarzeniu
wyraźnie zwiększa się liczba drobnoustrojów w profilu darniowym. Wpływa to
znacząco na zwiększenie aktywności biochemicznej środowiska glebowego, a pośrednio też na system korzeniowy i plon biomasy trawiastej.
252
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
Wpływem koszarzenia na zmiany ilościowo-jakościowe biomasy roślinnej
zajmowali się m.in.: JAGŁA [1997], KOSTUCH [1968a, b; 1972; 1975; 1978]
i TWARDY [1972; 1988, 1998a, c]. Rezultatem tych badań było poznanie oddziaływania koszarzenia na wydajność oraz zmiany składu botanicznego runi, a także
kosztów związanych z tym sposobem nawożenia, które – w porównaniu z radykalnymi sposobami zagospodarowania zdegradowanych górskich użytków zielonych
– są najniższe.
Ciekawe badania, zmierzające do poprawy produkcyjności górskich użytków
zielonych, prowadzili TWARDY [1992] oraz TWARDY i PŁAWECKI [1984], którzy
przed wprowadzeniem owiec wysiewali nasiona traw na powierzchnię koszaru, co
poprawiało skład botaniczny runi i w większym stopniu zwiększało wydajność niż
samo koszarzenie. TWARDY [1988; 1992; 1995] oraz TWARDY i HAMNETT [2000]
opracowali instrukcję wdrożeniową z zakresu technologii nawożenia pastwisk górskich odchodami owczymi. TWARDY [1991a, b; 1995; 1998a; 2002] badał również
wpływ nawożenia mineralno-organicznego na produkcyjność runi pastwiskowej.
Badania dotyczące stosowania na górskich użytkach zielonych gnojowicy bydlęcej w różnym rozcieńczeniu i w różnych terminach sezonu wegetacyjnego prowadził KIEŁPIŃSKI [1956; 1959a; 1965]. Stwierdzono, że najkorzystniejsze jest
rozcieńczanie gnojowicy bydlęcej wodą w stosunku 1:6. Ze względu jednak na
trudności transportowe na wysoko położonych pastwiskach górskich takie nawożenie jest znacznie utrudnione. W związku z tym, mimo pozytywnych rezultatów,
wyniki z tego zakresu pozostały w Karpatach w sferze prac doświadczalnych. Wyjątkiem były duże gospodarstwa państwowe zlokalizowane w Beskidzie Niskim i
Bieszczadach.
Podstawowym nawozem organicznym trwałych łąk i pastwisk w górach jest
obornik. Jego stosowanie co kilka lat daje dobre efekty produkcyjne, a także kształtuje korzystny skład botaniczny runi łąkowej, zwłaszcza zespołu Gladiolo-Agrostidetum (bardzo bogaty skład). Efektywnością nawożenia obornikiem górskich użytków zielonych zajmowali się KOSTUCH [1973; 1984] oraz KOSTUCH,
GĄSIOREK i KOPEĆ [2000]. Badania te poszerzyły wcześniejszą wiedzę o zaletach
tego nawozu. W górach, w warunkach rozdrobnionych gospodarstw chłopskich
obornik jest przechowywany często poza obejściem, zazwyczaj bezpośrednio na
polu. W związku z tym – oprócz terminu stosowania obornika i jego dawek – ważna była również ocena jego przechowywania, gdyż zaniedbania w tym względzie
pogarszają wyraźnie jakość wód powierzchniowych [TWARDY, 1998b; 1993].
NAWOŻENIE MINERALNE
Doświadczenia z nawożeniem mineralnym górskich łąk i pastwisk rozpoczął
KIEŁPIŃSKI [1959b] już w drugiej połowie lat czterdziestych XX w. W latach
sześćdziesiątych minionego stulecia nawożenie mineralne stało się podstawowym,
R. Kostuch, S. Twardy: Badania produkcyjności użytków zielonych ...
253
znaczącym czynnikiem plonotwórczym górskich użytków zielonych. Doświadczenia nawozowe prowadzono na całym obszarze Polskich Karpat, od Beskidu Śląskiego poczynając, a na Bieszczadach kończąc. Najwięcej jednak doświadczeń
nawozowych przeprowadzono na Podhalu i w okolicach Jaworek z uwagi na lokalizację Stacji Badawczej IMUZ.
W początkowym okresie starano się określić, jak różne zbiorowiska roślinne
górskich użytków zielonych reagują na nawożenie takimi samymi dawkami NPK
i jaka jest efektywność produkcyjna poszczególnych składników nawozowych
[JAGŁA, KOPEĆ, KOSTUCH, 1971]. W wyniku tych badań ustalono, że 1 kg azotu
zwiększa plon suchej masy średnio o 25 kg, 1 kg P2O5 – o 15 kg s.m., a 1 kg K2O –
prawie o 10 kg s.m. Następnie zajmowano się ustalaniem właściwych proporcji
N : P : K [KOSTUCH, LORCH, 1974]. Na podstawie wyników wielu doświadczeń
stwierdzono, że najkorzystniejszym stosunkiem N : P : K w nawożeniu mineralnym łąk i pastwisk jest 1,0 : 0,3 : 0,5. Uzyskuje się wówczas największą wydajność
runi o najlepszym składzie botanicznym. Zajmowano się również wpływem nawożenia mineralnego na zawartość białka surowego w sianie łąk górskich [KOSTUCH,
LORCH, 1971a] i stwierdzono, że dzięki stosowaniu odpowiednich dawek azotu
w odpowiednim terminie można zwiększyć zawartość tego składnika w suchej
masie runi o 8–10%.
Porównując działanie nawozowe mocznika i saletry amonowej, KOSTUCH
i KUC [1970] stwierdzili, że efekty plonotwórcze obu nawozów są zbliżone.
W badaniach dotyczących nawozowego wykorzystania na górskich użytkach zielonych wody amoniakalnej zawierającej 200 g N·kg–1 uzyskano niezbyt zachęcające wyniki gospodarcze [KOSTUCH, LORCH, 1971b]. Ruń trawiasta ulegała „wypaleniu”, a po jej regeneracji w roku nawożenia plony były małe.
Interesujące wyniki uzyskano, stosując na ruń zróżnicowane dawki nawozów
azotowych (od 0 do 360 kg N·ha–1) [KOSTUCH, 1987]. Wraz ze zwiększeniem
dawki zwiększała się wydajność użytków zielonych, ale w runi zmniejszała się
liczba gatunków. W warunkach nawożenia azotem w ilości 0 i 60 kg N·ha–1 w runi
występowało ponad 60 gatunków roślin naczyniowych, a gdy stosowano 240 i 360
kg N·ha–1 odpowiednio tylko 14 i 10 gatunków. Stosowanie 180 kg N·ha–1 powodowało prawie całkowite ustępowanie roślin motylkowatych z runi, a większych
dawek – także większości cennych gatunków roślin zielnych oraz niektórych gatunków traw. Zwiększały natomiast swój udział w runi gatunki nitrofilne, takie jak:
perz zwyczajny (Agropyron repens L.), szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius L.)
i pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.).
KARKOSZKA i KOSTUCH [1970] wykazali, że duże dawki azotu stosowane na
intensywnym pastwisku kwaterowym wyrównują jego plonowanie w całym sezonie pastwiskowym, zwiększają zawartość białka w paszy, wyrównują ilość biomasy w poszczególnych odrostach sezonu wegetacyjnego oraz wydłużają okres wypasu zwierząt.
254
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
KOSTUCH, ADAMSKA i JANECZKO [1987] porównywali działanie nawozowe
agroformu i agramidu z saletrą amonową. Uzyskane wyniki były zbliżone nie tylko
pod względem wydajności i składu botanicznego paszy, ale też pod względem
rozkładu plonowania, zatem drogie nawozy otoczkowane nie działały wolniej.
Badano też wpływ udziału w runi koniczyny białej (Trifolium repens L.) na
plonowanie [KOSTUCH, GĄSIOREK, 1994]. Stwierdzono, że gdy jej udział wynosi
40%, uzyskuje się podobne plony paszy, jak pod wpływem nawożenia azotem
mineralnym w ilości 120 kg N·ha–1.
Badania wpływu nawożenia mineralnego na produkcję biomasy górskich użytków zielonych prowadzili również JAGŁA [1978; 1997], KOPEĆ [1978], KOSTUCH
i KOPEĆ [1991], PAJDZIK i TWARDY [1984a, b], TWARDY [1996], TWARDY i BOBAK
[1995], SMOROŃ [2001] oraz SMOROŃ, KOPEĆ i NOWAK [1992]. OSTROWSKI [1980]
natomiast badał możliwości wykorzystania samolotów do nawożenia górskich użytków zielonych. Badania wykazały, że w warunkach górskich jest to przydatne, choć
bardzo kosztowne przedsięwzięcie gospodarcze.
PODSUMOWANIE
Zgromadzone w ciągu kilkudziesięciu lat wyniki wielu badań umożliwiły pełne
rozpoznanie produkcyjnego wpływu nawozów organicznych i mineralnych na plony i wartość odżywczą paszy z górskich użytków zielonych.
Dzięki nim poznano również oddziaływanie dużych dawek nawozów mineralnych, szczególnie azotowych, na plony i skład botaniczny runi oraz możliwości
wyrównywania jego wydajności w okresie wegetacyjnym. Ustalono obowiązujące
do dzisiaj prawidłowe stosunki między azotem, fosforem i potasem w nawożeniu
badanych użytków zielonych. Udowodniono, że stosowanie przez pewien czas
nawożenia wyłącznie azotem nie powoduje szkodliwych następstw zarówno
w zakresie produkcyjności, jak też składu florystycznego runi. Określono dawki
azotu, dzięki którym uzyskuje się optymalne zwiększenie wydajności paszy o dobrym składzie botanicznym runi. Stwierdzono, że w warunkach użytkowania łąkowego wynoszą one rocznie około 120 kg N·ha–1, a pastwiskowego – około 160
kg N·ha–1, przy czym pod poszczególne odrosty pastwiskowe wystarczająca jest
dawka 30–40 kg N·ha–1.
W celu wyrównania plonów paszy z poszczególnych odrostów runi łąkowo-pastwiskowej niezbędne jest stosowanie niewielkich dawek azotu wiosną i znacznie większych w pełni okresu wegetacyjnego. Na podstawie wieloletnich, licznych
badań terenowych wypracowano również zasady nawożenia azotem górskich użytków zielonych, uwzględniające spadki wzniesienia n.p.m. oraz ekspozycję terenu.
Osobnym zagadnieniem, istotnym dla praktyki i środowiska rolniczego, było
wykorzystanie siły nawozowej zawartej w świeżych odchodach wypasanych zwierząt gospodarskich, zwłaszcza owiec. Stwierdzono, że już w warunkach obsady
R. Kostuch, S. Twardy: Badania produkcyjności użytków zielonych ...
255
owiec, wynoszącej 15–20 szt·ha–1, i starannej rotacji koszaru nocnego i dziennego,
czyli udojowego, można całkowicie zrezygnować z nawozów mineralnych i zachować produkcję paszy na poziomie około 6,0 t·ha–1 s.m. Stwierdzono też, że
najkorzystniejsze z punktu widzenia ilości biomasy trawiastej i składu florystycznego runi jest przestawianie co dobę koszaru nocnego, w którym dorosłe owce
przebywają w zagęszczeniu 1 sztuka na 2 m2 powierzchni pastwiska.
Na podstawie badań poznano zatem w wystarczającym stopniu sposoby zwiększania wydajności górskich użytków zielonych w warunkach stosowania właściwego nawożenia. Przyczynia się ono także do uzyskania dużej wartości odżywczej
paszy. Niestety, zmiany ustrojowe z 1989 r. spowodowały regres produkcji rolniczej, na którą wyraźnie zmniejszył się popyt, a tym samym spadła jej opłacalność.
W tej sytuacji wypracowane zasady gospodarowania na górskich użytkach zielonych przestały być realizowane w praktyce.
LITERATURA
FABIANOWSKI J., KOSTUCH R., KUREK S., LORCH J., RIEGER R., 1969. Analiza obecnych możliwości
produkcyjnych charakterystycznych powierzchni (użytki rolne i leśne) na obrzeżu Kotliny Sądeckiej. Probl. Zagosp. Ziem Górs. nr 8 s. 105–108.
FIGUŁA K., KOSTUCH R., PROCHAL P., 1964. Zagadnienie zagospodarowania przestrzennego małych
zlewni górskich na przykładzie potoku Biała Woda w Jaworkach. Wiad. IMUZ t. 4 z. 4 s. 47–98.
JAGŁA S., 1978. Wpływ zróżnicowanych terminów i dawek nawożenia azotowego na odrost runi
górskich użytków zielonych. Wiad. IMUZ t. 13 z. 4 s. 11–30.
JAGŁA S., 1997. Wpływ czynników pratotechnicznych i organizacyjnych na produkcyjność kwaterowych pastwisk owczych. Rozpr. Habil. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 76.
JAGŁA S., KOPEĆ S., KOSTUCH R., 1971. Charakterystyka możliwości produkcyjnych ważniejszych
zbiorowisk roślinnych górskich użytków zielonych. Wrocław: RRZD Wysoka ss. 22.
KARKOSZKA W., KOSTUCH R., 1970. Gospodarowanie na łąkach i pastwiskach. Warszawa: PWRiL ss.
178.
KIEŁPIŃSKI J., 1954. Doświadczenia z koszarzeniem na łąkach i pastwiskach. Nowe Rol. z. 2 s. 71–
–76.
KIEŁPIŃSKI J., 1956. Jeszcze o gnojowicy gęstej i rozcieńczonej. Gosp. Wod. nr 16 s. 501–503.
KIEŁPIŃSKI J., 1959a. Nawożenie gnojowicą łąk i pastwisk górskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol.
z. 19 s. 37–46.
KIEŁPIŃSKI J., 1959b. Nawożenie łąk i pastwisk górskich w rejonie Karpat Zachodnich na podstawie
doświadczeń przeprowadzonych w latach 1947–1957. Zesz. Nauk. WSR Krak. nr 8 s. 35–53.
KIEŁPIŃSKI J., 1965. Wpływ rozcieńczenia gnojowicy na plony siana z łąki górskiej. Rocz. Nauk Rol.
Ser. F t. 76 z. 3 s. 529–575.
KIEŁPIŃSKI J., KARKOSZKA W., WIŚNIEWSKA S., 1958. Badania nad koszarzeniem łąk i pastwisk górskich. Rocz. Nauk Rol. Ser. F t. 72 z. 4 s. 1055–1084.
KIEŁPIŃSKI J., KARKOSZKA W., WIŚNIEWSKA S., 1961. Doświadczenia z koszarzeniem w Jaworkach
koło Szczawnicy. Rocz. Nauk Rol. Ser. F t. 75 z. 3 s. 75–99.
KOPEĆ S., 1978. Porównanie wpływu nawożenia NPK i N na produkcyjność łąk górskich. Wiad.
IMUZ t. 13 z. 4 s. 125–139.
KOSTUCH R., 1966. Użytki zielone zlewni Białej Wody. Rocz. Nauk Rol. Ser. D t. 118 s. 161–184.
256
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
KOSTUCH R., 1968a. Występowanie i możliwości zwalczania bliźniczki psiej trawki (Nardus stricta)
w warunkach górskich. Falenty: Wydaw. IMUZ rozpr. habil. ss. 74.
KOSTUCH R., 1968b. Possibility of improving Nardus stricta association pastures in the Carpathians.
W: Hill land productivity. Ed I.V. Hunt. Proc. Gen. Meet. EGF. Occasional Symposium no 4
Ayr, Scotland s. 66–70.
KOSTUCH R., 1972. Vysledky 7-rocneho pokusu s nicenim psicej tuhej (Nardus stricta) v podmienkach pohoria Beskyd Sądecki. Vedecke prace VULP. Banska Bystrica nr 7 s. 109–121.
KOSTUCH R., 1973. Nawożenie organiczne użytków zielonych. Synteza badań przeprowadzonych
w latach 1946–1970. Puławy: IUNG s. 227–252.
KOSTUCH R., 1975. Wyniki zagospodarowania zdegradowanych górskich użytków zielonych typu
bliźniczki psiej trawki oraz wrzosu pospolitego za pomocą gramoxonu i podsiewu. Zesz. Probl.
Post. Nauk Rol. z. 162 s. 233–246.
KOSTUCH R., 1978. Wyniki badań nad sposobami przekształcania runi zdegradowanych górskich
użytków zielonych w zbiorowiska pełnowartościowe. Wiad. IMUZ t. 13 z. 4 s. 179–196.
KOSTUCH R., 1984. Działanie nawozowe obornika na górskie użytki zielone. Wiad. Melior. nr 2
s. 59–61.
KOSTUCH R., 1987. Zmiany florystyczne runi użytków zielonych zachodzące pod wpływem zróżnicowanego nawożenia azotowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z. 308 s. 211–218.
KOSTUCH R., 1991. Renovation methods of degraded grassland in Carpathian region in Poland. Proc.
FAO 7th Reunion of Grassland Group. Nyon, Suisse s. 111–114.
KOSTUCH R., ADAMSKA K., JANECZKO A., 1987. Ocena działania nowych nawozów azotowych na
górskich użytkach zielonych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z. 235 s. 1250–1252.
KOSTUCH R., GĄSIOREK S., 1994. Wykorzystanie koniczyny białej jako czynnika plonotwórczego.
Acta Agr. Silv. Ser. Agr. vol. 32 s. 47–57.
KOSTUCH R., GĄSIOREK S., KOPEĆ S., 2000. Porównanie siły nawozowej obornika pochodzącego od
różnych zwierząt gospodarskich na trwałym użytku zielonym. Zesz. Nauk. AR Krak. nr 368 Ses.
Nauk. z. 73 s. 69–79.
KOSTUCH R., KOPEĆ S., 1991. Zasady nawożenia mineralnego użytków zielonych w terenach górzystych. Mater. Instr. nr 96. Falenty: IMUZ ss. 20.
KOSTUCH R., KOPEĆ S., 1994. Classification of degraded mountain grassland for the needs of their
renovation. Roma: FAO s. 58–63.
KOSTUCH R., KRÓL J., 1966. Użytki zielone zlewni Czarnej Wody na tle stosunków fizjograficznych
zlewni własnej oraz zlewni Białej Wody w Jaworkach. Rocz. Nauk Rol. Ser. D t. 118 s. 135–160.
KOSTUCH R., KUC I., 1970. Porównanie działania mocznika i saletry amonowej na łące górskiej
w Jaworkach. Wiad. IMUZ t. 9 z. 3 s. 89–99.
KOSTUCH R., LORCH J., 1971a. Wpływ nawożenia mineralnego na zawartość białka surowego
w sianie łąk górskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z. 114 s. 115–118.
KOSTUCH R., LORCH J., 1971b. Wyniki pogłównego stosowania wody amoniakalnej na trwałych
użytkach zielonych. Wrocław: RRZD Wysoka ss. 23.
KOSTUCH R., LORCH J., 1974. Wyniki doświadczeń nad ustaleniem właściwych proporcji pomiędzy
azotem, fosforem i potasem w nawożeniu górskich użytków zielonych. Wrocław: RRZD Wysoka s. 5–46.
KOSTUCH R., MIKOŁAJCZAK Z., PAŁCZYŃSKI A., 1963. Opis geobotaniczny i gospodarczy pastwisk
połemkowskich „hal” w paśmie Jaworzyny. Warszawa: KZZG PAN nr 1 s. 133–160.
NOWAK M., KOSTUCH R., 1967a. Gospodarka łąkowa i pasterska w rejonie Gorców i Lubania. Probl.
Zagosp. Ziem Górs. z. 1 (14) s. 77–122.
NOWAK M., KOSTUCH R., 1967b. Gospodarka łąkowa i pasterska w Beskidzie Żywieckim. Probl.
Zagosp. Ziem Górs. z. 3 (16) s. 27–64.
R. Kostuch, S. Twardy: Badania produkcyjności użytków zielonych ...
257
NOWAK M., KOSTUCH R., 1969. Gospodarka łąkowa Beskidu Małego. Probl. Zagosp. Ziem Górs. z. 5
(18) s. 25–50.
NOWAK M., KOSTUCH R., 1972. Gospodarka łąkowa i pasterska w Beskidzie Wyspowym. Probl.
Zagosp. Ziem Górs. z. 10 s. 33–73.
NOWAK M., KOSTUCH R., 1973. Gospodarka łąkowa i pasterska Beskidu Śląskiego. Probl. Zagosp.
Ziem Górs. z. 12 s. 35–75.
NOWAK M., KOSTUCH R., 1974. Gospodarka łąkowa i pasterska w Bieszczadach Zachodnich. Probl.
Zagosp. Ziem Górs. z. 13 s. 5–46.
NOWAK M., KOSTUCH R., 1982. Użytki zielone Beskidu Niskiego. Probl. Zagosp. Ziem Górs. z. 23
s. 101–118.
NOWAK M., KOSTUCH R., KOPEĆ S., 1965. Charakterystyka trwałych użytków zielonych kotliny sądeckiej. W: Z zagadnień produkcji roślinnej ziem górskich. Kraków: Komit. Zagosp. Ziem Górs.
PAN nr 10 s. 47–100.
OSTROWSKI W., 1980. Możliwości zastosowania samolotów do wysiewania nawozów mineralnych na
górskich użytkach zielonych. Wiad. Melior. nr 3 s. 91–94.
OSTROWSKI W., SKOPIEC B., 1974. Mechaniczne i chemiczne przygotowanie terenów zakrzaczonych
do łąkowego zagospodarowania. Wiad. Melior. nr 4 s. 107–112.
PAJDZIK J., TWARDY S., 1984a. Ocena produktywności pastwisk górskich na przykładzie pastwiska
doświadczalnego IMUZ w Jaworkach. Prz. Hod. nr 2 s. 30–33.
PAJDZIK J., TWARDY S., 1984b. Wpływ wykaszania niedojadów na produkcyjność pastwisk kwaterowych. Wiad. Melior. nr 12 s. 353–355.
SMOROŃ S., 2001. Bilans podstawowych składników pokarmowych łąki w warunkach lizymetrycznych ze szczególnym uwzględnieniem strat przez wymywanie. Zesz. Nauk. AR Krak. nr 229
Ses. Nauk. z. 22 s. 305–314.
SMOROŃ S., KOPEĆ S., NOWAK K., 1992. Wpływ nawożenia mineralnego łąk górskich na proces eutrofizacji wód. Probl. Zagosp. Ziem Górs. z. 35 s.45–59.
SMYK B., MIŁKOWSKA A., 1958. Badania nad wpływem nawożenia organiczno-mineralnego na aktywność biologiczną gleb pastwisk górskich. Rocz. Nauk Rol. Ser. F t. 72 z. 3 s. 1087–1130.
TWARDY S., 1975. Wpływ zmniejszonych ilości siewu na przebieg zadarnienia i wydajność górskich
użytków zielonych. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. nr 162 s. 227–232.
TWARDY S., 1988. Technologia nawożenia odchodami owczymi intensywnych pastwisk górskich.
Instr. Wdroż. Falenty: IMUZ ss. 13.
TWARDY S., 1991a. Organizacja wielkostadnej gospodarki pasterskiej w górach przy uwzględnieniu
mechanicznego dojenia owiec. Rozpr. Habil. Kraków – Falenty: IMUZ ss. 84.
TWARDY S., 1991b. Przeobrażenia gospodarcze pastwiska górskiego w warunkach ograniczonego
nawożenia mineralnego. W: Intensyfikacja produkcji na trwałych i przemiennych użytkach zielonych w rejonach podgórskich i górskich. Biul. Region. Zakł. Upowsz. Post. nr 297 s. 43–51.
TWARDY S., 1992. Plonowanie i skład botaniczny koszarzonej i podsiewanej runi pastwisk owczych.
Wiad. IMUZ t. 17 z. 2 s. 369–382.
TWARDY S., 1993. Gospodarka nawozami organicznymi w zlewni rzeki Raby. W: Zlewnia Raby jako
obszar alimentacji wód i zanieczyszczeń dla zbiornika retencyjnego w Dobczycach. Zesz. Nauk.
P.Krak. Monogr. nr 145 s. 111–129.
TWARDY S., 1995. Wpływ zmiennego nawożenia mineralno-organicznego na produktywność pastwiska górskiego. Wiad. IMUZ Falenty t. 18 z. 3 s. 99–111.
TWARDY S., 1996. Efekty produkcyjne przy ekstensywnym wypasie jałowizny w Karpatach. Zesz.
Nauk. AR Wroc. nr 291 s. 27–36.
TWARDY S., 1998a. Dobre praktyki rolnicze a produkcja pasz na użytkach zielonych w górach.
W: Produkcja i wykorzystanie pasz z użytków zielonych w rolnictwie integrowanym na terenach
górskich i podgórskich. Mater. Konf. Muszyna, 25–27 listopada 1997. Falenty: Wydaw. IMUZ
s. 31–40.
258
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
TWARDY S., 1998b. Wpływ obornika składowanego na łące na jakość wód powierzchniowych spływających po stoku. W: Pieniny, przyroda i człowiek. T. 6. Krościenko n. Dunajcem: Wydaw.
PPN s. 105–110.
TWARDY S., 1998c. Pozatechniczne sposoby renowacji runi pastwisk górskich. Łąkarstwo w Polsce nr
1 s. 185–194.
TWARDY S., 2002. Wpływ długotrwałego ograniczenia nawożenia mineralnego na produktywność
pastwiska górskiego. W: Ekologia travneho porastu. 6. Mater. Konf. Banská Bystrica, 10–11
grudnia 2002. Banská Bystrica: VUTPHP s. 363–371.
TWARDY S., BOBAK W., 1995. Produktywność pastwiska górskiego przy różnych systemach wypasu
jałowizny i pielęgnowania runi. Wiad. IMUZ t. 18 z. 3 s. 77–90.
TWARDY S., HAMNETT R.G., 2000. Niskonakładowe metody wypasu owiec w polskich Karpatach.
Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 32.
TWARDY S., PŁAWECKI J., 1984. Polepszenie runi pastwisk owczych przez wsiew nasion traw w koszar nocny. Owczarstwo nr 6 s. 13–15.
Ryszard KOSTUCH, Stanisław TWARDY
STUDIES ON GRASSLAND PRODUCTIVITY IN THE POLISH CARPATHIANS
Key words: grassland farming, research works, the Carpathians
Summary
The paper presents studies aimed at improving upland grasslands. They involved plant production in its qualitative and quantitative aspects. The studies were carried out in the Carpathians over the
last decades of the XX century and resulted from demands of the national economy in those days,
due to the progress in our grassland farming. In general, the main concern was about the enlargement
of forage resources and consequently about intensifying animal production, especially milk and meat
products. Presented studies focused on three following areas: examination of the current state of
upland grasslands, restoration methods for the degraded sward, and farming practices, especially
mineral, organic or mixed fertilization.
The studies were carried out mainly at the local Division of the Institute for Land Reclamation
and Grassland Farming in Cracow, currently known as Małopolska Research Centre, since the Centre
has its research station at Jaworki located in the Carpathians between the ridges of Beskid Sądecki
and Małe Pieniny.
Recenzenci:
prof. dr hab. Janina Fatyga
prof. dr hab. Józef Jargiełło
Praca wpłynęła do Redakcji 09.01.2004 r.