ROLA NATURALNYCH I ANTROPOGENICZNYCH CZYNNIKÓW W

ROLA NATURALNYCH I ANTROPOGENICZNYCH CZYNNIKÓW W
KSZTAŁTOWANIU STREF BRZEGOWYCH SZTUCZNYCH ZBIORNIKÓW
WODNYCH
Tadeusz Molenda, Martyna A. Rzętała
Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, Polska
E-mail: [email protected]
Słowa kluczowe:
antropogeniczne zbiorniki wodne, strefa brzegowa, umocnienia brzegów, odpady
Chociaż antropogeniczne zbiorniki wodne nie mają genetycznie przyrodniczego uzasadnienia
to jednak od momentu zaistnienia podlegają takim samym procesom jak zbiorniki naturalne. W ich
wyniku kształtuje się m. in. strefa litoralna. Do głównych naturalnych czynników warunkujących
zmiany strefy brzegowej antropogenicznych zbiorników wodnych zaliczyć można: ukształtowanie
i ekspozycję wybrzeży, głębokość i wielkość zbiornika, falowanie, litologię, roślinność, pokrywę
lodową, zasilanie powierzchniowe (Korolec, 1968; Drwal – Gołębiewski, 1968; Banach, 1993a;
Rzętała, 1994; Michalewicz i in., 1995; Rzętała, 1998; Jaguś, 2000).
Falowanie jest jednym z ważniejszych czynników modelujących linię brzegową. Wpływa ono
także na sukcesję roślinności przybrzeżnej, ruch rumowiska i depozycję zawiesiny (Choiński, 1995).
Główną rolę odgrywa falowanie wiatrowe, któremu sprzyja otwarta przestrzeń, duża powierzchnia
i wydłużenie misy w kierunku zgodnym z kierunkami wiatrów o największej częstości i sile.
Na charakter zmian morfologicznych wybrzeża w istotny sposób wpływają wahania stanów
wody, zwłaszcza jeżeli chodzi o te fragmenty wybrzeża, które znajdują się w strefie wyznaczanej
przez zasięg ekstremalnych stanów wody, aczkolwiek najbardziej dynamiczne zmiany morfologiczne
kształtowane przebiegiem procesów brzegowych dotyczą sąsiedztwa strefy stanów średnich. Wahania
poziomu wody w sztucznych zbiornikach wodnych warunkowane są często rolą jaką pełni zbiornik
w przeciwieństwie do zbiorników naturalnych, gdzie zmienność poziomu wód zależy przede
wszystkim od warunków klimatycznych, poziomu wód gruntowych i jest wypadkową różnorakiego
zasilania jezior (Nowaczyk, 1994).
Innym ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój strefy litoralnej jest litologia
najbliższego otoczenia zbiornika, od której uzależnione są rozmiary modelowania rzeźby brzegu.
Zróżnicowana litologia poszczególnych fragmentów wybrzeży warunkuje różną intensywność abrazji
i procesów stokowych zachodzących na brzegowych zboczach, co z kolei decyduje o dynamice ich
rozmywu.
Pokrywa lodowa jest kolejnym elementem morfogenetycznym. Jej wpływ zależny jest przede
wszystkim od stopnia wykształcenia pokrywy (grubość lodu, wielkość pakietów w jakich występuje),
czasu zalegania oraz od aktualnej sytuacji anemologicznej. W wyniku abrazji lodowej mogą tworzyć
się okresowo istniejące lub trwałe formy brzegowe..
Na kształtowanie strefy brzegowej w istotny sposób wpływa również roślinność. Rola
roślinności polega przede wszystkim na stabilizowaniu wybrzeży i zmniejszaniu strefy zasięgu
procesów brzegowych. Natomiast w warunkach silnego falowania obecność roślinności urozmaica
rzeźbę wybrzeża prowadząc do powstania specyficznych form brzegowych takich jak: mikrozatoki,
podciosy, zerwy.
Oprócz czynników naturalnych wybrzeża sztucznych zbiorników wodnych mogą pozostawać
również pod wpływem wtórnych czynników antropogenicznych. Kształtowanie brzegów przez
człowieka ma miejsce wszędzie tam, gdzie zagrożone są obiekty gospodarcze znajdujące się
w bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika. Najbardziej spektakularne przykłady zagrożeń infrastruktury
technicznej występują nad dużymi zbiornikami zaporowymi o nasilonych procesach abrazji.
W zależności od typu utworów budujących wybrzeża szerokość rozmywu może przekraczać
150 metrów. Aby zapobiegać erozji, podobnie jak na wybrzeżach morskich, budowane są różnego
rodzaju konstrukcje inżynieryjne. Zaliczyć możemy do nich głównie falochrony, budowane
równolegle do linii brzegowej, które czasem przybierają postać ciężkich żelbetonowych murów
oporowych. Są to konstrukcje bardzo kosztowne, które niestety nie spełniają swoich funkcji ale
również pogarszają warunki ekologiczne strefy brzegowej. Dlatego też w ostatnich latach coraz
większy nacisk kładzie się na „bliskie naturze” kształtowanie stref brzegowych antropogenicznych
zbiorników wodnych. Coraz szersze zastosowanie znajdują takie materiały jak kamień, drewno czy
odpowiednio dobrane gatunki roślin. Na szczególną uwagę zasługują roślinne systemy ochrony
brzegów typu Bestman. Są to odpowiednio dobrane gatunki roślin wysadzane na podłoża (maty)
z włókniny jutowej lub kokosowej. Adaptacja brzegów z wykorzystaniem roślinnych systemów
Bestmana nie tylko zabezpiecza je przed erozją, ale doprowadza również do powstania niezwykle
cennych biotopów wykorzystywanych przez ryby, płazy i ptactwo wodne.
Bardzo często linia brzegowa antropogenicznych zbiorników wodnych ulega zmianom
w wyniku składowania odpadów. Najczęściej dotyczy to zbiorników powstałych w nieckach
osiadania. Są one miejscem depozycji odpadów górniczych składających się ze skał płonnych takich
jak piaskowce, łupki czy mułowce. W wyniku składowania odpadów dochodzi zarówno do zmiany
profilu brzegowego jak i tworzywa budującego brzeg. Brzegi zbiornika stają się bardziej nachylone co
w połączeniu ze skalnym podłożem praktycznie uniemożliwia rozwój przybrzeżnej roślinności.
Najpoważniejsze negatywne konsekwencje dla środowiska
wodnego są jednak związane
z ługowaniem tych odpadów. W wyniku ługowania do wody trafiają znaczne ilości rozpuszczonych
soli głównie siarczanów, chlorków oraz sodu. Powoduje to znaczną degradację jakości wód
limnicznych.
Literatura:
BANACH, M. (1993a): Sedymentacja w zbiorniku Włocławek a wyrównywanie linii brzegowej.
Czasopismo Geograficzne, LXIV, 3-4: 285-306.
CHOIŃSKI, A. (1995): Zarys limnologii fizycznej Polski. Poznań: Wyd. Nauk. UAM, 298 s.
DRWAL, J. – GOŁĘBIEWSKI, R. (1968): Próba klasyfikacji brzegów i niektóre procesy brzegowe
Jeziora Raduńskiego. Zeszyty Geograficzne WSP w Gdańsku, 10: 185-197.
JAGUŚ, A. (2000): Procesy brzegowe w obrębie zbiornika Poraj. Geographia. Studia et
Dissertationes, 23: 59-90.
NOWACZYK, B., red. (1994): Warsztaty terenowe „Geomorfologia i osady strefy litoralnej jezior”.
Charzykowy, 6-10.9. 1994 IBCz UAM. Poznań: KBCz PAN, 76 s.
KOROLEC, H. (1968): Procesy brzegowe i zmiany linii brzegowej Jeziora Mikołajskiego. Prace
Geograficzne IG PAN, 73. 68 s.
MICHALEWICZ, M. – RZĘTAŁA, M. – WACH, J. (1995): Procesy brzegowe w obrębie
antropogenicznych zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej. III Zjazd Geomorfologów
Polskich „Procesy geomorfologiczne. Zapis w rzeźbie i osadach”. Sosnowiec: WNoZ UŚ, SG
Polskich, 54-56.
RZĘTAŁA, M. A. (1998): Procesy brzegowe w obrębie zbiornika Dzierżno Duże. Geographia. Studia
et dissertationes, 22: 29-51.