Myślenie artystyczne jako przesłanka twórczości

177
Polemiki i recenzje
ctwem przywołanych przykładów. Zamieszczone w tomie analizy przedstawiają fenomen
Gwiezdnych wojen w kilku kontekstach: socjokulturowym, polityczno-ideologicznym,
poetyki opisowej, retorycznym oraz religijnym, oferując czytelnikowi w miarę pełny
obraz omawianego zjawiska5.
Publikacja stanowi propozycję niewątpliwie ważną i przydatną w studiach nad zjawiskami kultury popularnej. Może zainteresować zarówno literaturoznawców, kulturoznawców, filmoznawców, antropologów, socjologów, historyków i politologów, jak i środowisko studenckie, a wreszcie samych miłośników Gwiezdnych wojen.
5 Fenomen Gwiezdnych wojen stał się tematem interdyscyplinarnych analiz podjętych przez
uczestników międzynarodowej konferencji naukowej „Kultura Gwiezdnych wojen”. Sesja została
zorganizowana we Wrocławiu 27–29 września 2013 roku, przez Koło Badaczy Popkultury Trickster, działające przy Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego.
Roman Sapeńko
Uniwersytet Zielonogórski
Myślenie artystyczne jako przesłanka twórczości
Recenzja: Олена Поліщук, Художнє мислення: естетико-культурологічний
дискур, Київ 2007, 207 с. (Olena Poliszczuk, Myślenie artystyczne: estetyczno-kulturologiczny dyskurs, Kijów 2007, ss. 207).
Problematyka genezy i natury twórczości od zawsze interesowała humanistykę. Tradycyjna refleksja za pomocą zróżnicowanych teoretycznych figur próbowała opisać ten
fenomen1. Ciągle jednak nie jesteśmy w stanie zgłębić formuły ludzkiej twórczości. Jest
to szczególnie istotne dzisiaj, kiedy współczesne życie i kultura są przepełnione różnymi
twórczymi i kreatywnymi „izmami”. Kreatywność jest wyznacznikiem reklamy, a dzieci
prawie od urodzenia są przysposabiane do „kreatywności” przez różne warsztaty artystyczne. Także zwykłej pracy nikt nie dostanie bez udowodnienia, że jest choć odrobinę
kreatywny. Natomiast rzetelna refleksja naukowa ciągle nie może jasno odpowiedzieć na
pytanie, co to jest twórczość, i w konsekwencji, co to jest kreatywność.
Właśnie tej tematyce poświęcona jest monografia Художнє мислення: естетико-культурологічний дискур ukraińskiej badaczki Oleny Poliszczuk. Oryginalność
prezentowanej pracy polega nie na próbie sformułowania definicji twórczości, lecz na
analizie intelektualnych mechanizmów leżących u podstaw twórczości. Autorka reprezentuje epistemologiczny nurt badania twórczości, który ujmuje ją w kontekście poznania
artystycznego oraz jego podkategorii — myślenia artystycznego. Kiedy w pierwszym rozdziale, noszącym tytuł Феномен художньного мислення: iсторiя проблеми (Fenomen
myślenia artystycznego: historia problemu), autorka dokonuje przeglądu refleksji filozo1
Por. Z. Pietrasiński, Myślenie twórcze, Warszawa 1969; W. Stróżewski, Dialektyka twórczości, Kraków 1983; Myśl, oko i ręka artysty: studia nad genezą procesu tworzenia, red. R. Kasperowicz, E. Wolicka, Lublin 2003; Twórczość w teorii i praktyce, red. S. Popek, Lublin 2004; Dydaktyka
twórczości: koncepcje, problemy, rozwiązania, red. K.J. Szmidt, Kraków 2005; A. Tokarz, Dynamika procesu twórczego, Kraków 2005; Oblicza twórczości, red. G. Mendecka, Katowice 2010.
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 177
2014-07-30 14:15:22
178
Polemiki i recenzje
ficznej i estetycznej, to nie pyta o twórczość. Nie pyta o artystę-demiurga, bo jak wiadomo, kwestia twórczości, zarówno w sensie teoretycznym, jak i praktycznym, została
nobilitowana dopiero w romantyzmie, lecz pyta, w jaki sposób artysta zdobywa wiedzę
o świecie, jakie są reguły myślenia artystycznego, jak to myślenie wpływa na obraz świata
oraz czy istnieje wspólna baza myślenia artystycznego i naukowego. Znamienne są w tym
kontekście uwagi Plotyna, które przytacza: „myślowe tworzenie, myślowa architektonika
[w innym miejscu — całościowe wyobrażenie] poprzedza jakąkolwiek analizę logiczną,
dowód, refleksję” (s. 11, przekł. z ukr. R.S.). W ten sposób Plotyn mówi o dwóch poziomach myślenia: pierwszy to myślenie artysty, który ma zdolność do całościowego przedstawiania, drugi — myślenie abstrakcyjno-pojęciowe.
Ponieważ autorka sytuuje się w kręgu myśli filozoficzno-kulturoznawczej, to problem twórczości przeformułowany został właśnie w pytanie o naturę myślenia artystycznego, gdyż, jak stwierdza badaczka, ontologiczną przystanią wszelkiej twórczości jest
praktyka artystyczna. Odkrywając tajemnice myślenia artystycznego, odkrywamy w istocie naturę twórczości. Wynika to z głównego założenia pracy, wedle którego myślenie
artystyczne okazuje się jednym z heurystycznych czynników procesu twórczego w sztuce.
Teoretyczne badania nad pochodzeniem i specyfiką myślenia artystycznego okazały
się możliwe dzięki filozoficzno-epistemologicznym rozważaniom kwestii estetycznych.
Niestety, bardzo często problematyka ta znajdowała się na peryferiach zarówno samej
estetyki, jak i filozofii oraz nauk o sztuce. Częściowo wynikało to z przekonania, że myślenie artystyczne czy też twórcze jest priorytetem badań psychologicznych. Nie negując
jednakże znaczenia psychologicznych badań nad myśleniem artystycznym, autorka konstatuje, że estetyczna analiza pozwala pogłębić wiedzę o tym myśleniu, wskazując na
zupełnie nowe jego aspekty, kulturotwórczy sens oraz treściowo-funkcjonalną specyfikę.
Estetyczna analiza myślenia artystycznego oparta na kulturologicznej osnowie ujawnia
jego najgłębsze zmysłowo-emocjonalne pokłady dzięki oparciu na faktograficznym i ikonograficznym materiale.
Jednakże ani filozofia, ani antropologia czy estetyka, psychologia, kognitywistyka ani
lingwistyka nie potrafiły do tej pory opracować spójnego modelu genezy i charakteru tego
zjawiska. Już sama liczba pojęć, którymi posługują się te nauki, z jednej strony pokazuje
ważność problematyki, z drugiej uwidacznia żywiołowość poszukiwań oraz niemożność
porozumienia. W literaturze rosyjskiej i ukraińskiej omawiana problematyka ogniskuje
się wokół następujących sformułowań: „myślenie artystyczne”, „myślenie estetyczne”,
„artystyczno-obrazowe myślenie”, „myślenie poetyckie”, „refleksja artystyczna”, „myślenie w sztuce”, „sztuka jako myślenie”, „sztuka jako myślenie w obrazach”, „plastyczne
myślenie” „myślenie muzyczne”, „myślenie epickie” (s. 69–70)2.
Nie znaczy to, że nie można mówić o wykrystalizowaniu się kilku teoretycznych
i metodologicznych podejść do problemu. Pierwsza perspektywa uznaje za podstawową
kwestię artysty i jego oryginalną osobowość. Druga ogniskuje się wokół tezy, że myślenie
2 Chodzi o takie prace, jak np. Алeкcaндpa Афанасьевичa Потебни, Психология поэтического и прозаического мышления i Из записок по теории словнсности. Фрагменты. Мышление
поэтическое и мифическое, zamieszczone w Слово и миф, Москва 1989; М.К. Мамардашвили, Эстетика мышления, Москва 2001; W. Bibler, Myślenie jako dialog; przeł. J. Dobieszewski,
Warszawa 1982 (oryg. 1975); А.Л. Адндреев, Жудожественное мышление как эстетическая
категория, Москва 1981; Г.Л. Ермаш, Искусство как мышление, Москва 1981; М.А. Iгнатенко, Генезиси сучасного художнього мисления, Кiив 1986.
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 178
2014-07-30 14:15:22
Polemiki i recenzje
179
artystyczne występuje w każdej dziedzinie aktywności człowieka, prowadząc w efekcie
do tworzenia innowacyjnych idei i obiektów. Trzecia perspektywa, historycznie najpóźniejsza, rozpatruje myślenie artystyczne jako warunkowane filo- i ontogenezą człowieka.
W tym kontekście artystyczne myślenie wynika z potrzeby dążenia do prawdy i tam, gdzie
racjonalne poznanie się wyczerpuje, wkraczają fantazja i wyobraźnia. Natomiast ostatnia,
czwarta perspektywa metodologiczna widzi myślenie artystyczne jako rezultat twórczej,
duchowej energii wszechświata. Człowiek w tym ujęciu jest uznawany za dyspozytora tej
energii. Stąd jego umiejętność tworzenia dzieł sztuki w zgodzie z pięknem i mądrością.
Wedle Oleny Poliszczuk najbardziej owocna teoretycznie i metodologicznie okazuje się
perspektywa druga, która rozwinęła się w konsekwencji nałożenia filozoficznych i estetycznych dociekań.
Początkowo artystyczne myślenie analizowane było głównie w kontekście zawartości, funkcjonalności i produktywności. Podkreślano jego odmienność od myślenia racjonalnego, co jest szczególnie widoczne w odmienności ich produktów. Myślenie artystyczne ma z założenia twórczy charakter, dzięki czemu człowiek jest w stanie wytwarzać
przedmioty osiągające miarę ich własnej doskonałości. Myślenie artystyczne integralnie
związane jest z pozaracjonalnymi aspektami ludzkiego bytu, ostatecznym zaś i najdoskonalszym jego efektem są dzieła sztuki.
Rozpatrzenie artystycznego myślenia pod kątem treściowo-funkcjonalnym oraz procesualnym pozwala stwierdzić, że bazuje ono na specyficznej racjonalności i posługuje
się głównie obrazowo-asocjacyjnymi substratami operacji myślowych, w przeciwieństwie
do form i procesów abstrakcyjno-pojęciowego oraz dyskursywnego myślenia, dla którego nie mają znaczenia symboliczne obrazy i sposoby naoczno-obrazowego operowania
myślowym materiałem. Specyficzna racjonalność przysługująca myśleniu artystycznemu
jako strategii ludzkiej aktywności informacyjno-intelektualnej ma charakter pozadyskursywny oraz aksjologiczno-regulatywną naturę. Warte podkreślenia jest także to, iż ma ona
zasadniczo estetyczne nastawienie, co szczególnie widać w jej funkcjonalnym ukierunkowaniu. Cechy te odzwierciedlają znaczącą różnicę między racjonalnością artystyczną
a innymi typami racjonalności — w szczególności naukową i techniczną. Do wyrażenia
treściowo-funkcjonalnej specyfiki tej właśnie cechy doskonale pasuje pojęcie pozalogiczności, wskazujące na różny od dyskursywnego sposób oraz sens funkcjonowania myślenia artystycznego, który nie jest warunkowany celowością racjonalną, lecz aksjologiczną.
W zależności od zawartości i funkcjonalnego ukierunkowania myślenia artystycznego jego poziom abstrakcyjności lub naoczności ewoluuje. Dlatego biorąc pod uwagę
kryterium nasycenia treścią oraz formę realizacji określonego artefaktu, można rozróżnić
określone typy myślenia artystycznego. W tym kontekście za najważniejszy typ uznać należy myślenie „artystyczno-projektowe”, odzwierciedlające tę stronę ludzkiego myślenia,
dla której najważniejsza jest twórcza innowacja, dążenie do nowatorstwa. Kiedy mamy do
czynienia z dominacją aspektu ludyczno-rozrywkowego, to można mówić o „artystyczno-obrazowym” typie myślenia. W tym wypadku rezultatem może być artystyczny obraz
lub wizja, które w zależności od rodzaju sztuki przybierają specyficzny, semiotyczny charakter. Z innym typem artystycznego myślenia mamy do czynienia, kiedy dochodzi do
procesów przekształcania i transferu doświadczenia oraz ideałów artystycznych. Chodzi
wówczas o tzw. myślenie „artystyczno-ekspresyjne”. Dla tego typu charakterystyczne jest
ukierunkowanie na emocjonalno-zmysłowy oraz komunikacyjny aspekt ludzkiego życia.
Rozważania o myśleniu artystycznym nie mogą także obejść się bez uwzględnienia spe-
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 179
2014-07-30 14:15:23
180
Polemiki i recenzje
cyfiki materiału, w którym wyrażone są efekty tego myślenia. W tym kontekście ważne
znaczenie ma pojęcie „forma artystycznego myślenia”, która może być plastyczna, muzyczna, poetycka itp.
Analiza subiektywnych uwarunkowań myślenia artystycznego pokazuje istotne znaczenie estetycznych motywów, estetycznego nastawienia oraz estetyczno-aksjologicznej
orientacji jednostki, determinujących indywidualny estetyczny sens twórczości. Estetyczne nastawienie należy widzieć jako pewną postawę zorientowaną na wyszukiwanie informacji wedle estetycznego kryterium. Estetyczno-aksjologiczne nastawienie to najniższy
poziom świadomego, aksjologiczno-regulatywnego stymulowania działalności człowieka. Ukształtowało się ono w wyniku estetycznych doświadczeń jednostki jako chęć tworzenia czegoś estetycznie wartościowego w różnych sferach życia. Elementem subiektywnej podstawy myślenia artystycznego może być także pojedynczy estetyczny motyw,
który również mógł być wcześniej wywołany przez ważne dla jednostki doświadczenie
estetyczne. Może to być na przykład nieświadome pragnienie człowieka kontemplacji
estetycznego aspektu aktywności, twórczości, poznania. Może to być także pragnienie
realizacji w życiu estetycznych zasad, np. harmonii, doskonałości, piękna, życia zgodnego z ideałem. W szerokim rozumieniu, jak twierdzi Poliszczuk, myślenie artystyczne
można ująć jako psychiczną aktywność towarzyszącą wytwarzaniu i percepcji dzieł artystycznych, związaną z oceną rzeczywistości z punktu widzenia estetyczno-artystycznego
(ideały, gusta, kanony, normy).
Specyficznym atrybutem tego myślenia jest przede wszystkim obecność intuicyjnego komponentu jako przesłanki oraz siły sprawczej. Inna ważna cecha to bezpośrednie
funkcjonowanie na poziomie emocjonalno-zmysłowym. Kolejna polega na operowaniu
niewerbalnymi strukturami, ostatnią zaś jest komunikacyjne ukierunkowanie, dzięki któremu możliwa jest konfiguracja nowych sensów i znaczeń w postaci zrozumiałych dla
innych artefaktów.
Według autorki heurystyczne możliwości artystycznego myślenia szczególnie wyraźnie potwierdza fenomen serendipity — tzn. przypadkowych twórczych odkryć, do
których często dochodzi w sferze naukowej lub technicznej. Analiza natury serendipity
potwierdza, że artystyczne myślenie jest obecne nie tylko w sztuce, ale również w twórczości tych naukowców i odkrywców, o których można powiedzieć, że mają rozwiniętą
estetyczną osobowość.
Jak pisze autorka, badanie natury i specyfiki artystycznej antycypacji w literaturze
science fiction daje podstawy do twierdzenia, że fundamentalnymi strategiami artystycznego myślenia są systemowość i integralność. Gwarantują one heurystyczną skuteczność
w procesie informacyjnego przetwarzania i rozwiązywania problemów. Można nawet pokusić się o tezę, że artyści dokonujący rewolucji w sztuce w procesie twórczym potrafią
umiejętnie łączyć strategie artystycznego i naukowego myślenia. Dzięki sile myślenia
naukowego mogą gromadzić dane empiryczne, natomiast siła myślenia artystycznego
sprawia, że pojawia się idea, która jest następnie realizowana środkami artystycznymi.
Na koniec warto wspomnieć o tym, co mówi autorka we wstępie książki. Otóż przywołuje ona postać Mikromegasa, bohatera powiastki filozoficznej Woltera z 1752 roku.
Mikromegas, spotkawszy ludzi, z jego perspektywy mikroskopijne myślące byty, zdumiony jest ich wiedzą o przyrodzie i otaczającym środowisku. Domniemywa, że posiadają
równie bogatą wiedzę o sobie i o własnej naturze. Pytając o duszę oraz tajemnicę myślenia, nie może wyjść ze zdumienia. Odpowiedzi rozśmieszają go i zastanawiają, ponieważ
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 180
2014-07-30 14:15:23
Polemiki i recenzje
181
okazuje się, że w tym względzie ludzie są bezradni. Prawie nic nie wiedzą. Ale, jak wiadomo, „prawie” robi różnicę. I jak pokazuje to Olena Poliszczuk — w XXI wieku, chociaż
już przeszliśmy spory kawał drogi, to ciągle znajdujemy się na jej początku.
Warto sięgnąć po tę pracę, ponieważ oprócz bogatego materiału historyczno-krytycznego prezentuje ona niespotykane z punktu widzenia polskiego badacza podejście do
problemu.
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 181
2014-07-30 14:15:23