docstandard specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodziny z
download 
Reklamacja Transkrypt
standard specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodziny z
Dorota Ławniczak, Magdalena Marszałkowska, Beata Mierzejewska, Danuta Polczyk, Lidia Zeller STANDARD SPECJALISTYCZNEGO PORADNICTWA RODZINNEGO DLA RODZINY Z DZIEĆMI Strona 1 Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Spis treści Wstęp....................................................................................................................................................... 3 1. Nazwa usługi .................................................................................................................................. 5 2. Definicja specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi ............................. 5 3. Cel usługi, osiągane efekty ............................................................................................................ 6 3.1 Cele ogólne .................................................................................................................................... 7 3.2 Cele szczegółowe specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi ................. 8 4. Zakres podmiotowy i przestrzenny ................................................................................................... 15 4.1. Zakres podmiotowy................................................................................................................... 15 4.2 Zakres przestrzenny specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi.............. 17 4.3 Formy realizacji usługi w postaci specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi .............................................................................................................................................. 17 Zakres rzeczowy usługi. .............................................................................................................. 17 5. 5.1 . Czynności poradnicze-struktura etapów procesu pomagania ................................................ 18 5.2 Sekwencje czynności usługowych ........................................................................................ 18 5.3 Powinności usługobiorcy...................................................................................................... 19 5.4 Etapy usługi z przykładowymi narzędziami oraz szacunkowym wymiarem czasu niezbędnym na realizację danego etapu. ....................................................................................... 19 5.5 Narzędzia usługi .................................................................................................................. 20 Warunki spełnienia usługi. ......................................................................................................... 21 ii. 6.1 Warunki materialne.............................................................................................................. 21 6.2 Wsparcie usługodawców...................................................................................................... 21 6.3 Kwalifikacje i umiejętności usługodawcy. ........................................................................... 21 iii. Monitoring i ewaluacja. .......................................................................................................... 22 8. Typowe problemy usługi................................................................................................................... 23 Strona 2 Zakończenie........................................................................................................................................... 24 Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1 Ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, art. 218, pkt 13 (Dz. U. z 2011 r., nr 149, poz. 887). Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona Dobrze funkcjonująca rodzina daje jednostkom poczucie bezpieczeństwa, jest ich zapleczem w pokonywaniu przeszkód życiowych i wzmacnia ich rozwój. Jednak można śmiało wysunąć tezę, że nie ma rodziny, która nie przechodziłaby przez mniejsze lub większe kryzysy. Obowiązująca ustawa o pomocy społecznej wskazuje w takim wypadku na możliwość wsparcia rodziny z dziećmi świadczeniem w formie specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego. W pracy z rodzinami z dziećmi szczególnego charakteru nabiera treść art. 46 ust. 4: „Poradnictwo rodzinne obejmuje szeroko rozumiane problemy funkcjonowania rodziny, w tym problemy wychowawcze w rodzinach naturalnych i zastępczych oraz problemy opieki nad osobą niepełnosprawną, a także terapię rodzinną”. Cytowany artykuł zgodnie z nowelizacją ustawy o pomocy społecznej, która wejdzie w życie od 1 stycznia 2012 r. otrzymał brzmienie: „Poradnictwo rodzinne obejmuje problemy funkcjonowania rodziny, w tym problemy opieki nad osobą niepełnosprawną, a także terapię rodzinną”1. Powyższe zapisy nie precyzują pojęcia poradnictwa rodzinnego, które dla niniejszego opracowania będzie obejmować działania w zakresie: − poradnictwa psychologicznego obejmującego relacje rodzinne, komunikację wewnątrzrodzinną, role w rodzinie, wartości rodziny i jej poszczególnych członków; − poradnictwa pedagogicznego obejmującego wzmocnienie kompetencji rodzicielskich, poprawę relacji rodzic–dziecko, wspomaganie rozwoju dziecka; − poradnictwa prawnego, w szczególności z obszaru prawa rodzinnego i opiekuńczego; a także działania, które zmierzają do zażegnania problemów, których źródło tkwi w sposobie funkcjonowania rodziny oraz rodzaju więzi rodzinnych. Poradnictwo specjalistyczne świadczone osobom/rodzinom winno być realizowane zgodnie z podstawowymi zasadami, które zapewniają klientowi fundamentalne poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego. Do zasad tych zaliczyć należy: 1) Bezpłatność – klient otrzymuje usługę niezależnie od posiadanych środków finansowych, bez względu na jego dochód i status materialny, bez konieczności ponoszenia jakichkolwiek opłat, np. administracyjnych, itp. 2) Poufność – konsultacje prowadzone są w warunkach i na zasadach pełnej poufności, a dokumentacja powstała w wyniku świadczenia poradnictwa jest przechowywana w sposób uniemożliwiający dostęp osób niepowołanych. Jednocześnie klient musi być poinformowany o ograniczeniu zasady poufności w przypadku konieczności przekazania informacji o prowadzonej sprawie uprawnionym organom (prokuratura, sąd, policja). 3) Profesjonalizm – konsultacje prowadzą specjaliści, osoby kompetentne, o odpowiednich kwalifikacjach i umiejętnościach pozwalających na rzetelną i wyczerpującą pracę nad konkretnym zagadnieniem z uwzględnieniem możliwości percepcyjnych klienta. 4) Etyka – u podstaw poradnictwa leży pełne poszanowanie klienta, jego godności i autonomii, niezależnie od wartości czy metodologii stosowanej przez profesjonalistę; w trakcie współpracy nad poszukiwaniem możliwie najlepszych rozwiązań problemu, prowadzący 3 Wstęp poradnictwo uwzględnia niezależność klienta i jego prawo do podejmowania suwerennych decyzji. 5) Dostępność – każdemu klientowi zgłaszającemu chęć skorzystania z poradnictwa udzielane jest ono w możliwie najkrótszym terminie, a w przypadku kryzysu zagrażającego zdrowiu lub życiu – w trybie interwencyjnym. Poradnictwo nie może być i nie jest działalnością wyizolowaną, ponieważ wpisuje się w pewien kontekst sytuacyjny rodziny z dziećmi. Występujące niejednokrotnie skorelowanie trudności bytowych i pozamaterialnych, implikuje kompleksowe podejście do sytuacji rodziny z dziećmi. Poradnictwo rodzinne, powinno uwzględniać interdyscyplinarne działania wszystkich specjalistów: pedagoga, psychologa czy prawnika, w zależności od potrzeb rodziny. Obrazuje to poniższy schemat przebiegu procesu wsparcia od momentu otrzymania przez pracownika socjalnego informacji o konieczności udzielenia pomocy oraz usytuowanie w tym procesie poradnictwa specjalistycznego. Istotą tego procesu jest przede wszystkim udzielenie satysfakcjonującego wsparcia rodzinie poprzez wykorzystanie wszelkich możliwych zasobów osobowo-organizacyjnych, a także współdziałanie podmiotów w ramach udzielania pomocy. Proces udzielania specjalistycznego poradnictwa rodzinnego. Klient Konsultant (lub inny pracownik MOPS) inne Środowisko sąsiedzkie PRACOWNIK SOCJALNY otrzymuje informację o potrzebie udzielenia pomocy osobie/rodzinie Instytucja, organizacja Rodzina ANALIZA I OCENA SYTUACJI Natychmiastowa interwencja społeczna Klient/ rodzina Organizacje i instytucje pomocowe /pracownik socjalny Konsultant pedagog, psycholog, prawnik Pogłębiona diagnoza, plan działania, wyznaczenie celów cząstkowych, wybór modelu pracy z klientem, monitorowanie przebiegu i rezultatów działania Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 4 Podjęcie natychmiastowych działań przez służby w ramach swoich kompetencji ukierunkowanych na ochronę zdrowia i życia klienta współdziałanie: Strona Współdziałanie pracownika z policją, lekarzem, sądem, kuratorem, strażą miejską, konsultantem Udzielenie pomocy Elementami w schemacie, na które należy zwrócić szczególną uwagę są wzajemne powiązania wszystkich osób i instytucji pomocowych działających w określonym środowisku na rzecz klienta wymagającego wsparcia. Najczęściej cały proces rozpoczyna się w momencie otrzymania informacji przez pracownika socjalnego o potrzebie wsparcia rodziny czy osoby. Dokonuje on wstępnej analizy sytuacji i kieruje we właściwym trybie do specjalisty. Rolą konsultanta poradnictwa specjalistycznego jest dokonanie pogłębionej diagnozy, ustalenie planu działania a także określenie metod i form pomocy. Konsultant (psycholog, pedagog, prawnik) sporządza dokumentację w formie notatek z każdego spotkania i informuje wszystkie osoby zaangażowane w pomoc o dalszym toku postępowania. Wszelkie działania ustalane są wspólnie z klientem i za jego zgodą2. 1. Nazwa usługi Specjalistyczne poradnictwo rodzinne – dla rodzin z dziećmi. 2. Definicja specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi Opracowując standard specjalistycznego poradnictwa rodzinnego ukierunkowany na pomoc rodzinom z dziećmi, przyjęto następującą definicję usługi: specjalistyczne poradnictwo rodzinne, to usługa: − polegająca na świadczeniu pomocy psychologicznej, pedagogicznej i prawnej, − udzielana w szczególności rodzinom z dziećmi, − jej zakres wynika z pogłębionej diagnozy. Specjalistyczne poradnictwo rodzinne dla rodzin z dziećmi obejmuje: − diagnozowanie problemów rodzin, ich zasobów i barier poprzez indywidualny kontakt, spotkania grupowe i rodzinne; − udzielanie wsparcia, porady/pomocy psychologicznej, pedagogicznej i prawnej. Strona Istotą porady/pomocy jest to, aby przez kontakt osobowy i rozmowę potrzebujący mógł odzyskać lub uzyskać możliwość samodzielnego rozwiązywania problemu, podjęcia właściwych decyzji, wprowadzenia ich w czyn, korygowania i unikania błędów. 5 Specjalistyczne poradnictwo rodzinne dla rodzin z dziećmi może być rozpatrywane w dwóch aspektach: − jako instytucjonalny system o określonej strukturze organizacyjnej (np. poradnia rodzinna), − jako specyficzne czynności podejmowane przez specjalistów pomagających rodzinom z dziećmi przeżywającym problemy. Wykonywane jest w siedzibie specjalistów oraz w miejscu zamieszkania rodziny z dziećmi (np. psycholog w MOPS). 2 M.Jasnoch, Poradnictwo specjalistyczne w Polsce, ekspertyza w ramach Projektu 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, W-wa 2011, s 7 Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego W wypadku rodzin z dziećmi kor zystaj ących ze specj alistycznego poradnictwa rodzinnego w ramach pomocy społecznej złożoność problemów w więks zości spraw powoduj e konieczność rozpoczęcia procesu pomocy, a nie j ednorazowej porady. 3. Cel usługi, osiągane efekty Najczęściej występującymi problemami rodzin z dziećmi będącymi przedmiotem oddziaływania poradnictwa specjalistycznego rodzinnego jest (jak zasygnalizowano już w preambule) niezaradność rodziny w opiece i wychowaniu własnych dzieci łącząca się z innymi dysfunkcjami takimi jak: uzależnienie, przemoc domowa, bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwała choroba oraz doświadczanie kryzysu w rodzinie. Ze specjalistycznym poradnictwem rodzinnym dla rodzin z dziećmi wiążą się dwa rodzaje zagadnień: partnerskim w zakresie ról rodzicielskich, wspomaganie prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci, w tym dzieci specjalnej troski, związane z: − zaburzoną komunikacją (brak jasnych i czytelnych komunikatów dostosowanych do wieku i poziomu intelektualnego członków rodziny, jednostronne wydawanie poleceń, agresywne i głośne rozmowy); Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona b) poradnictwo wychowawcze ‒ obejmujące poznawanie i korygowanie relacji w układzie 6 1. Problemy dotyczące zewnętrznych stosunków grupy rodzinnej, jej konfliktów z instytucjami i środowiskiem zamieszkania (w takich sytuacjach porady dotyczą spraw związanych z konfliktami sąsiedzkimi, z obowiązkami rodzinnymi, szkołą, problemami mieszkaniowymi), spowodowane między innymi: − brakiem umiejętności komunikacji interpersonalnej; − funkcjonowaniem osoby uzależnionej w rodzinie; − brakiem potrzeby/wzorców monitorowania sytuacji szkolnej dzieci; − brakiem umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych, konfliktowych; − brakiem umiejętności radzenia sobie z odrzuceniem lub agresją otoczenia zwłaszcza przez dzieci w rodzinach z osobami niepełnosprawnymi; − brakiem umiejętności radzenia sobie z agresją własną; − brakiem wiedzy na temat instytucji pomocowych i innych instytucji z dziedziny zdrowia i wychowania. 2. Problemy związane ze stosunkami wewnątrzrodzinnymi, tj.: a) poradnictwo przedmałżeńskie i małżeńskie (zajmuje się zaburzeniami sfery emocjonalnej w układach małżeńskich i rodzinnych – kryzysy rodzinne) związane z: − brakiem właściwej komunikacji z partnerem; − konfliktami małżeńskimi; − niedojrzałością emocjonalną osób dorosłych; − zaburzeniami osobowości i niezdiagnozowaną chorobą psychiczną; − brak umiejętności współdziałania ze specjalistami w terapii i/lub leczeniu dziecka niepełnosprawnego lub przewlekle chorego; − przemocą w rodzinie; − brakiem wiedzy na temat uzależnień i sposobów postępowania z osobą uzależnioną; − brakiem wiedzy związanej z regulacją poczęć. − brakiem wzorców (dziedziczenie negatywnego stylu życia, brak pozytywnych przykładów, trudności adaptacyjne, problemy w kontaktach z ludźmi); − brakiem autorytetów (niedojrzałością emocjonalną rodziców, „dziecko rządzi w rodzinie”); − brakiem właściwych metod wychowawczych (brak lub niewłaściwy system nagród i kar, brak konsekwencji w postępowaniu rodziców, brak prawidłowej stymulacji); − brakiem zainteresowania problemami i potrzebami rozwojowymi dziecka, zwłaszcza dziecka niepełnosprawnego (brak dbałości o zdrowie, rozwój emocjonalny i intelektualny, brak umiejętności i potrzeby wspólnego spędzania czasu z dzieckiem, organizacji czasu wolnego dziecku). Dlatego też określając cel specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi zwrócono uwagę na istotę jego działania. Rodzina z dziećmi przez bezpośredni kontakt ze specjalistami i uzyskane z ich strony wsparcie odzyska, uzyska możliwość lub nabędzie umiejętności: − samodzielnego rozwiązywania problemu; − podjęcia właściwych decyzji dotyczących funkcjonowania rodziny i wprowadzenia ich w czyn; − korygowania i unikania błędów związanych z funkcjonowaniem rodziny/jej poszczególnych członków. 3.1 Cele ogólne Celem usługi w postaci poradnictwa specjalistycznego rodzinnego dla rodziny z dziećmi jest: Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona W wypadku rodzin z dziećmi skorzystanie z poradnictwa specjalistycznego rodzinnego umożliwi: 1. Poprawę funkcjonowania społecznego rodziny z dziećmi w jej środowisku zamieszkania poprzez: − prawidłową komunikację interpersonalną; − właściwą współpracę ze szkołą dziecka i innymi instytucjami wspierającymi rodzinę z dziećmi (np. w zakresie problemów opiekuńczo-wychowawczych współpraca z pedagogiem w szkole lub z poradnią psychologiczno-pedagogiczną); − korzystanie ze wsparcia innych specjalistów (np. przy występowaniu zaburzeń psychicznych współpraca z: psychiatrą, psychoterapeutą; przy występowaniu niepełnosprawności lub długotrwałej choroby współpraca z: rehabilitantem, lekarzem specjalistą); − radzenie sobie w sytuacjach trudnych, konfliktowych (np. poprawa funkcjonowania osoby z zaburzoną osobowością w środowisku lokalnym); − świadome korzystanie z zasobów i infrastruktury środowiska lokalnego; − afiliowanie (włączenie) przez środowisko osób w rodzinie zagrożonych wykluczeniem ze względu na niepełnosprawność lub inne dysfunkcje (np. rodzina z dzieckiem lub innym członkiem rodziny niepełno-sprawnym, rodzina z problemem utraty statusu społecznego, utraty pracy, bądź innego kryzysu). 7 poprawa j akości życia rodzinnego oraz relacj i w rodzinach osób zwracaj ących się o por adę/pomoc w związku z problemami rodzinnymi. 2. Poprawę stosunków wewnątrzrodzinnych (relacji i umiejętności prospołecznych w układach małżeńskich i rodzinnych) poprzez: − właściwą komunikację w rodzinie (umiejętność komunikowania się zgodnie z rolą w rodzinie, np. komunikacja między rodzicami, komunikacja w relacji rodzic‒dziecko); − − − − − − − − konstruktywne rozwiązywanie konfliktów małżeńskich i rodzinnych (umiejętność ujawniania problemów pomiędzy stronami konfliktu, umiejętność wypracowywania zgody pomiędzy stronami konfliktu); uzyskanie zgody i wspólnoty celów członków rodziny, jako efekt mediacji rodzinnych (w szczególnie trudnych sytuacjach, np. kto będzie sprawował opiekę w sytuacji separacji rodziców); radzenie sobie z problemem uzależnienia (korzystanie z grup samopomocowych, terapii, zachowanie trzeźwości) i współuzależnienia w rodzinie (korzystanie z grup samopomocowych, terapii, umiejętność reagowania na stany nietrzeźwości osoby uzależnionej); radzenie sobie z przemocą ze strony członka rodziny (umiejętność reagowania w sytuacji wystąpienia przemocy, korzystanie ze specjalistycznego wsparcia lub terapii); satysfakcję z pełnienia roli rodzica (zadowolenie z podejmowania obowiązków rodzicielskich); wykazywanie zainteresowania problemami i potrzebami rozwojowymi dziecka (umiejętność rodziców w zakresie kształtowania zachowań dzieci oraz wspierania ich w rozwoju); aktywną postawę rodziców w rozpoznawaniu potrzeb, leczeniu i rehabilitacji dziecka długotrwale chorego lub niepełnosprawnego; umiejętność świadomego zaplanowania dzietności rodziny, oraz świadomego rozeznania możliwości emocjonalnych, ekonomicznych i wychowawczych w zakresie przyjęcia dalszego potomstwa. Podsumowując: rezultaty tak rozumianego specjalistycznego poradnictwa rodzinnego będą widoczne w formie przywrócenia lub nabycia przez rodzinę z dziećmi: − motywacji do zmiany; − umiejętności stosowania prawidłowych modeli zachowań w relacjach małżeńskich/rodzicielskich/rodzinnych/środowiskowych osób radzących się; − zmianach zachodzących w środowisku życia osób szukających pomocy; − umiejętności samodzielnego rozwiązywania problemów; − umiejętności samodzielnego wykonywania zadań i korygowania swojego zachowania; − zmiana w sposobie myślenia poszczególnych członków rodziny o problemie (zmiana przekonań i postaw); − stosowania nowych umiejętności prospołecznych. 3.2 Cele szczegółowe specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona 8 Pozytywna zmiana w funkcjonowaniu członka rodziny / rodziny w strukturze wewnątrzrodzinnej oraz w środowisku pozwala stwierdzić, że zakładane cele zostały osiągnięte. Cele szczegółowe specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi zależne są od zdiagnozowanego problemu w rodzinie, w zależności od zakresu kompetencyjnego są podejmowane przez psychologa, pedagoga lub prawnika. 1. Rodziny wieloproblemowe z dziećmi Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona Cele: (uszeregowane w kolejności ich realizacji): 1) Poszerzenie wglądu rodziców w obszarze własnych metod wychowawczych, ich przyczyn i konsekwencji. Efekt: − Rodzice dostrzegają błędy w wychowaniu, ich przyczyny i konsekwencje. (działania pedagoga i lub psychologa). − Rodzice dostrzegają swoją odpowiedzialność za los dzieci (działania psychologa i pedagoga). − Rodzice aktywnie zaczynają współpracować w formułowaniu i aktualizowaniu diagnozy sytuacji rodziny (działania pedagoga i lub psychologa). 2) Zmotywowanie do zmiany postaw wychowawczych wobec dzieci wychowywanych w rodzinie wieloproblemowej. Efekt: − Rodzice podejmują niezbędną współpracę z profesjonalistami i instytucjami, podpisują kontrakt, analizują cele, identyfikują się z celami ustalają kolejność ich realizacji (działania pedagoga i lub psychologa). 3) Adekwatne rozpoznawanie oraz respektowanie własnych i cudzych granic w kontakcie szczególne uwzględnienie granic dzieci. Efekt: − Członkowie rodziny odnoszą się do siebie z szacunkiem i rozpoznają wzajemnie swoje podstawowe oczekiwania. (działania pedagoga, psychologa). 4) Uzyskanie zgody i wspólnoty celów członków rodziny w tym małoletnich dzieci. Efekt: − Członkowie rodziny potrafią rozwiązywać konflikty (działania psychologa). − W rodzinie zaczyna funkcjonować otwarta komunikacja w zakresie oczekiwań każdego członka rodziny. Rodzice zauważają potrzeby rozwojowe dzieci (działania pedagoga i lub psychologa). 5) Podjęcie roli rodzica (cel fakultatywny ustalany w rodzinach gdzie rodzice/rodzic nie identyfikują się ze swoją rolą, rodzice odrzucają dziecko). Efekt: 9 Problem: Zaburzone relacje w rodzinie, słaby autorytet rodzica, zaburzenia emocji i zachowania dzieci, deficyty poznawcze dzieci. Styl wychowawczy nadmiernie ochraniający dziecko, odrzucający lub chaotyczny. Bezradność, obniżona norma intelektualna rodziców. Niewłaściwe wzorce interakcji w rodzinie. Samotne wychowywanie dzieci. Nierozpoznawanie i niewłaściwe zaspokajanie potrzeb dzieci. Aspołeczna postawa rodziny. Brak wglądu i świadomości problemu rodziny. Zaburzona lub zerwana komunikacja pomiędzy członkami rodziny. Zaburzenia często dostrzegane przez szkołę, świetlicę, pracownika socjalnego. − Ojciec/matka rozumie znaczenie swojej aktywności dla rozwoju dziecka, zaczyna planować cele i podejmuje pierwsze działania wynikające z roli rodzica (działania pedagoga i lub psychologa). 6) Przyjęcie postaw wychowawczych zapewniająca stabilność rodziny, właściwe relacje i komunikacja w rodzinie, bezpieczeństwo i prawidłowy rozwój dzieci (cel powinien być uszczegóławiany w trakcie kontaktu z rodziną (działania pedagoga i lub psychologa). Efekt: − Rodzice trwale korzystają ze zdobytych umiejętności wychowawczych, aktywnie współpracują ze szkołą i świetlicą (działania pedagoga i lub psychologa). − Rodzice odzyskują autorytet, zauważają i zaspokajają potrzeby dzieci (działania pedagoga i lub psychologa). − Odzyskują poczucie kompetencji i satysfakcji z roli rodzica (działania pedagoga i lub psychologa). − Dzieci w większości sytuacji prezentują prawidłowe reakcje emocjonalne i zachowania. Odzyskują poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa (działania pedagoga i lub psychologa). Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona • Rodziny z dziećmi, w których członkiem jest osoba niepełnosprawna, szczególnie z zaburzeniami psychicznymi. Problem: Konflikty w rodzinie wynikające z niezrozumienia potrzeb osoby niepełnosprawnej jak i niezrozumienia potrzeb zdrowych osób przez osobę niepełnosprawną. Brak zgody na leczenie ze strony osoby zaburzonej lub chorej psychicznie. Konflikty lub przeciążenia emocjonalne wynikające z braku zrozumienia postaw i zachowań osoby chorej lub niepełnosprawnej. Zaniedbania potrzeb rozwojowych osób niepełnosprawnych, zwłaszcza dzieci z wadami genetycznymi i upośledzonymi umysłowo. Psychologiczne ubezwłasnowolnienie osoby niepełnosprawnej przez nadopiekuńczość. Brak przygotowania osób niepełnosprawnych do samodzielnej egzystencji i uzależnianie ich od otoczenia lub dedykowanie ich do zamkniętych form opieki. Wykluczenie społeczne osób upośledzonych umysłowo przez rodzinę, która ogranicza kontakty z otoczeniem. Brak umiejętności korzystania z rehabilitacji i systemów wsparcia dla osób niepełnosprawnych i członków ich rodzin. Alienacja, izolacja społeczna przeciążonych opieką członków rodziny, niekorzystanie z organizacji samopomocowych. Brak wiedzy członków rodziny w zakresie szans rozwojowych i możliwości rehabilitacji chorego/niepełnosprawnego dziecka. Cele: 1) Rozpoznanie potrzeb wszystkich członków rodziny, z którą mieszka osoba niepełnosprawna, diagnoza realizowana w środowisku zamieszkania. Efekt: − Rozpoznane są mechanizmy obronne rodziny, zinwentaryzowane są potrzeby osoby niepełnosprawnej i możliwości ich zaspokojenia przez nią samą lub w ramach rodziny. − Rozpoznane są systemy oparcia z jakich korzysta osoba niepełnosprawna i jej rodzina oraz dokonana jest ocena wydolności tych systemów. 10 2. Rodziny z dziećmi z problemami wynikającymi z obecności osób wymagających wzmożonej opieki. − Gdy osoba, wobec której występuje przypuszczenie, że jest chora psychicznie, nie leczy się i nie korzysta z porad lekarza psychiatry, doprowadzenie do wizyty domowej i uzyskanie diagnozy. Efekt: Diagnoza pozwala ocenić stopień zagrożenia danej osoby i jej otoczenia, sformułować ewentualne dalsze rokowania, ocenić potrzebny minimalny zakres wsparcia dla osoby chorej. − Zmotywowanie osoby chorej psychicznie do podjęcia i kontynuacji leczenia ‒ w wypadku braku zgody na leczenie psychiatryczne – zmotywowanie rodziny do podjęcia działań w kierunku leczenia psychiatrycznego bez zgody w trybie pilnym (zagrożenie życia lub zdrowia) lub w trybie wnioskowym ‒ art. 29 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. − − − • Rodziny, w których są dzieci z wadami genetycznymi i rozwojowymi oraz z upośledzeniem umysłowym. Cele: 1) Zmotywowanie rodziców/opiekunów osoby niepełnosprawnej do systematycznej współpracy z lekarzami specjalistami i ośrodkami rehabilitacji. Efekt: Rodzice wyznaczają wizyty i terminy konsultacji, są zdeterminowani w uzyskiwaniu potrzebnej diagnostyki i pomocy specjalistycznej (terapii, rehabilitacji). 2) Poznanie przez rodziców dziecka specyfiki choroby/wady oraz rokowań na przyszłość. Efekt: Rodzice zaczynają rozumieć następstwa i konsekwencje schorzenia/wady wrodzonej (nabytej) dziecka, rodzice sami zaczynają rozpoznawać potrzeby rozwojowe dziecka adekwatnie do rodzaju niepełnosprawności. 3) Uzyskanie orzeczenia niepełnosprawności. Efekt: Orzeczenie, ze wskazaniem dalszej aktywizacji osoby. Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 11 − Strona − Efekt: Osoba wymagająca leczenia poddaje się procesowi leczenia, rodzina jest w kontakcie z lekarzem. Ewentualnie wydane jest postanowienie Sądu o przymusie leczenia lub ubezwłasnowolnieniu. Poznanie przez członków rodziny specyfiki choroby występującej u jednego z jej członków. Efekt: Rodzina potrafi dojrzale reagować na postawy i zachowania osoby chorej, rodzina wspiera osobę chorą w procesie leczenia, farmakoterapii , korzystania z wizyt kontrolnych. Uzyskanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Efekt: Wydane orzeczenie ze wskazaniem możliwości dalszej aktywizacji osoby. Zapewnienie systemu wsparcia dla zdrowych członków rodziny w procesie reorganizacji funkcjonowania systemu rodzinnego wobec osoby chorej psychicznie. Efekt: Rodzina ma wykształcone dojrzałe mechanizmy obronne, zdrowi członkowie rodziny nie są skoncentrowani na osobie chorej, lecz potrafią troszczyć się o swój rozwój. Rodzina jest aktywna społecznie, utrzymuje kontakty interpersonalne z otoczeniem. Cel fakultatywny przy dobrym rokowaniu: zapewnienie wsparcia osobie chorej w procesie leczenia aż do czasu podjęcia prawidłowych ról społecznych i życiowych. Efekt: Osoba chora korzysta ze środowiskowych form wsparcia, realizuje projekt powrotu na rynek pracy i/lub zmierzający do pełnego funkcjonowania w społeczeństwie i rodzinie. Cel fakultatywny przy złym rokowaniu: zapewnienie wsparcia osobie niepełnosprawnej w zakresie uzyskania możliwie największej samodzielności i nabycia przez nią umiejętności korzystania z leczenia i form środowiskowego wsparcia. Efekt: Osoba chora korzysta ze środowiskowych form wsparcia, uczestniczy w treningach pozwalających zachować samodzielność życiową. 4) Zapewnienie systemu wsparcia dla rodziców w procesie adaptacji systemu rodzinnego wobec niepełnosprawności dziecka oraz wsparcie rodziców w przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu dziecka. Efekt: Rodzina ma wykształcone dojrzałe mechanizmy obronne. Rodzice nie są skoncentrowani na osobie chorej, lecz potrafią troszczyć się o swój rozwój. Rodzina jest aktywna społecznie lub utrzymuje kontakty interpersonalne z otoczeniem, rodzice nie wstydzą się niepełnosprawności dziecka i zapewniają dziecku integracje w społeczności lokalnej i rówieśniczej. 5) Zapewnienie dziecku i jego rodzicom wsparcia pozwalającego uzyskać maksymalną samodzielność przez dziecko niepełnosprawne. Efekt: Rodzice realizują wspólnie z dzieckiem projekt przygotowania dziecka do samodzielnego funkcjonowania lub funkcjonowania wspomaganego. 3. Rodziny z dziećmi, w których członkiem jest osoba starsza, zwłaszcza osobami z organicznymi uszkodzeniami OUN i chorobą Alzheimera. Problemy: 1. Izolacja i poczucie osamotnienia osoby starszej. 2. Konflikty interpersonalne na linii chory–rodzina, w tym konflikty z małoletnimi członkami rodziny wynikające z niezrozumienia przebiegu choroby. 3. Zaniedbania procesu rehabilitacji podtrzymującej oraz ograniczenie leczenia do schorzeń somatycznych. 4. Brak zrozumienia problemów geriatrycznych przez rodzinę może rzutować niekorzystnie na wychowanie i kształtowanie postaw najmłodszych członków rodziny, aż do poważnych zaburzeń zachowania lub nastroju dziecka włącznie. 5. Nadopiekuńczość wobec osoby starszej wynikająca ze stereotypu konieczności sprawowania osobistej opieki nad matką/ojcem, blokująca rozwój rodziny a szczególnie wychowywanych w niej dzieci. 3) Psychoedukacja rodziny w zakresie specyfiki postępowania z osobą starszą, jej aktualnego stanu i dalszych, możliwych zmian inwolucyjnych (postępujących wstecz). Wsparcie rodziny w tym najmłodszych jej członków w procesie adaptacji do koegzystencji z osobą Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona 2) Zmotywowanie osoby starszej do podjęcia leczenia (neurolog, psychiatra, geriatra). Efekt: Osoba starsza korzysta z poradnictwa specjalistycznego i stosuje się do zaleceń lekarskich (działania lekarza, osób udzielających pomocy medycznej). 12 Cele: 1) Diagnoza procesów poznawczych lub zmian otępiennych OUN u osoby starszej i rozpoznanie procesów adaptacji rodziny do zmieniającej się sytuacji. Efekt: Specjaliści identyfikują zagrożenia i rozpoczynają współpracę z rodziną zwłaszcza w obszarze informowania o zagrożeniach i możliwych rozwiązaniach (działania psychologa, lekarzy, rehabilitantów). starszą, z którą kontakt systematycznie się pogarsza lub wymaga coraz większej ilości zabiegów pielęgnacyjnych. Efekt: Rodzina zna dostępne formy wsparcia, zna przebieg następujących zmian i dalszych rokowań, potrafi dostosować swoje funkcjonowanie do zachodzącej zmiany (działania psychologa, pielęgniarki środowiskowej, rehabilitantów). Procesy adaptacyjne rodziny nie zagrażają jej rozwojowi (działania specjalistów działających na rzecz środowisk osób w podeszłym wieku i z chorobą Alzheimera). 4) Zmotywowanie osoby starszej do podjęcia lub utrzymania aktywności społecznej i kulturalnej w środowisku zamieszkania. Efekt: Osoba starsza korzysta z dziennego domu dla osób starszych lub uniwersytetu trzeciego wieku, jest aktywna w kole emerytów i rencistów (działania osób zaangażowanych w aktywizację osób w podeszłym wieku – organizacje pozarządowe). 5) Zmotywowanie rodziny do podjęcia odpowiedzialności za jak najdłuższe utrzymanie aktywności życiowej osoby starszej. Efekty: ‒ Zwiększenie odpowiedzialności rodziny za osobę starszą. ‒ Utrzymanie w środowisku, zabezpieczenie w formie usług opiekuńczych (działania osób świadczących usługi opiekuńcze i osób świadczących usługi medyczne). ‒ Zaangażowanie rodziny we wdrażanie różnych form aktywności osoby starszej (osoby działające na rzecz środowisk osób starszych). Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona Problemy: 1. Zaburzenia emocji utrudniają lub burzą normalne relacje rodzinne i społeczne, zaburzenia osobowości powodują trwałe problemy interpersonalne w miejscu pracy i w rodzinie. 2. Doświadczenia silnych objawów nerwicowych, takich jak lęk paniczny, hipochondria czy natręctwa powodują bezradność, bierność społeczną, trudność utrzymania stanowiska pracy, wycofanie się z wszelkich aktywności życiowych lub zachowania typu acting out (upijanie się, inne zachowania nałogowe). 3. Niska świadomość rodziny w obszarze trudności członka rodziny z zaburzeniami powoduje, że zachowania osoby chorej ocenia się jako intencjonalne i skierowane przeciw otoczeniu (niedostosowane wymagania, konflikty). Cele: 1) Rozpoznanie potrzeb wszystkich członków rodziny ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb dzieci, z którymi mieszka osoba chora, diagnoza realizowana jest w ośrodku gdzie udziela się specjalistycznego poradnictwa. Efekty: 13 4. Rodziny z dziećmi, w których są osoby z zaburzeniami nerwicowymi, bierne lub bezradne społecznie. − − − − Rozpoznane są mechanizmy obronne rodziny, poszczególnych jej członków, z uwzględnieniem mechanizmów małoletnich dzieci (działania psychologa). Zinwentaryzowane są potrzeby osoby chorej i możliwości ich zaspokojenia przez nią samą lub w ramach rodziny (działania psychologa, pracownika socjalnego, specjalistów z zakresu medycyny) . Rozpoznane są systemy oparcia z jakich korzysta osoba chora i jej rodzina oraz dokonana jest ocena wydolności tych systemów (działania pracownika socjalnego, specjalistów działających na rzecz środowisk osób z zaburzeniami nerwicowymi). Ocena możliwości nawiązania współpracy z rodziną osoby chorej (wszyscy specjaliści zaangażowani w budowanie planu pomocy rodzinie). 2) Zmotywowanie osoby chorej do podjęcia i kontynuacji kompleksowego leczenia. Efekt: Osoba wymagająca leczenia poddaje się procesowi leczenia, korzysta z porad lekarza psychiatry i psychoterapii (działania, lekarza, psychologa terapeuty). 3) Poznanie przez członków rodziny specyfiki choroby występującej u jednego z członków. Efekty: − Rodzina potrafi dojrzale reagować na postawy i zachowania osoby chorej (działania psychologa, osób udzielających pomocy medycznej). − Rodzina wspiera osobę chorą w procesie leczenia, farmakoterapii, korzystania z psychoterapii (działania specjalistów zaangażowanych we wsparcie osób z rodzin z problemami nerwicowymi). − Osoba chora korzysta ze środowiskowych form wsparcia, realizuje projekt powrotu na rynek pracy i/lub do pełnego funkcjonowania w społeczeństwie i rodzinie (działania pracownika socjalnego, doradcy zawodowego, psychologa). 4) Uzyskanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Efekt: Orzeczenie ze wskazaniem co do możliwości dalszej aktywizacji osoby, wskazany czas na rehabilitację (działania lekarza, osób orzekających o niepełnosprawności). Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona Problemy: 1. Minimalizowanie i niedostrzeganie problemu przez członków rodziny. 2. Odmowa lub przerywanie leczenia przez osobę nadużywającą alkoholu lub osobę stosującą przemoc. 3. Poczucie wstydu i izolacji członków rodziny. 4. Utrwalanie się nieprawidłowych zachowań członków rodziny (współuzależnienia), degradacja potrzeb, zaniedbanie i demoralizacja dzieci, wypadanie z ról rodzinnych i społecznych. Cele: 1) Diagnoza problemu wynikającego z nadużywania alkoholu lub stosowania przemocy. Efekty: 14 5. Rodziny z dziećmi, w których występuje problem nadużywania alkoholu i/lub przemoc − Rodzina i specjaliści mają pewność co do występowania zespołu zależności alkoholowej lub szkodliwego picia. − Rozpoznany jest zespół współuzależnienia u członków rodziny. − Rozpoznane są następstwa przemocy. 2) Zmotywowanie członków rodziny do podjęcia leczenia i korzystania z form wsparcia oraz zmiany wzorca zachowań. Efekty: − Osoby uczestniczą w procesie leczenia korzystają z form wsparcia specjalistycznego. − Zmniejszenie liczby sytuacji nadużywania alkoholu lub stosowania przemocy. Podejmując działania na rzecz rodzin z dziećmi, w których występuje problem nadużywania alkoholu i stosowania przemocy, należy przyjąć, że nie zawsze te dysfunkcje występują łącznie. O ile wśród klientów ops-ów alkohol łączy się z przemocą (np. zaniedbywanie, ograniczanie kontaktów, przemoc fizyczna, psychiczna i ekonomiczna), to stosowanie przemocy nie zawsze jest wynikiem nadużywania alkoholu. We wszystkich wskazanych powyżej sytuacjach rodzin borykających się z trudnościami, sytuacjami konfliktowymi, bezradnością, kryzysem szczególne miejsce zajmują dzieci, które wzrastają w atmosferze niedomówień, przekłamań, konfliktów, niedojrzałości rodziców w postrzeganiu ich potrzeb rozwojowych, edukacyjnych i zdrowotnych. Biorąc pod uwagę przede wszystkim dobro dzieci należy udzielić takiego wsparcia dorosłym członkom rodzin, aby najmłodszym stworzyć możliwość dorastania w atmosferze zrozumienia, życzliwości i spokoju, aby w każdej z rodzin opiekunowie potrafili aktywizować dziecko, reagować na jego problemy, akceptować dzieci i aktywizować je do jak największego rozwoju: fizycznego, intelektualnego i społecznego. Prowadzić działania tak aby dziecko miało możliwość wychowania się w rodzinie z poszanowaniem jego godności, dóbr i potrzeb. 4. Zakres podmiotowy i przestrzenny 4.1. Zakres podmiotowy 2) 3) Rodzin z dziećmi, które mają trudności lub wykazują potrzebę wsparcia w rozwiązywaniu problemów życiowych, bez względu na posiadany dochód. Rodzin i osób w rodzinie pozostających w sytuacji: bezradności, zagrożenia kryzysem i kryzysu. Rodzin z dziećmi: − wieloproblemowych; − w których występuje problem niepełnosprawności jednego z członków rodziny, (osoby dorosłej lub dziecka); − w których są osoby starsze, zwłaszcza osoby z organicznymi uszkodzeniami OUN i chorobą Alzheimera; − w których są osoby z zaburzeniami nerwicowymi, bierne lub bezradne społecznie; Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona 1) 15 Usługa specjalistycznego poradnictwa – rodzinnego dla rodzin z dziećmi kierowana jest do: − − 4) których członkowie doznają przemocy rodzinnej, których członkowie są osobami uzależnionymi od alkoholu lub osobami współuzależnionymi. Rodzin z dziećmi, w szczególności wielodzietnych i niepełnych i jej poszczególnych członków, w tym: − rodziców chcących zdobyć lub zwiększyć umiejętności wychowawcze; − rodziców niewydolnych wychowawczo, których aktualna sytuacja stwarza zagrożenie umieszczenia ich dzieci w placówce opiekuńczo-wychowawczej; − związków w sytuacjach trudnych i kryzysowych. Przesłanką do objęcia rodziny specjalistycznym poradnictwem rodzinnym jest zagrożenie prawidłowego funkcjonowania rodziny z dziećmi, a nie tylko kryzys. Usługa specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi może być udzielana: − całym rodzinom; − poszczególnym członkom rodzin. Strona 1) Rodziny z dziećmi, w których występują problemy opiekuńczo-wychowawcze: a) rodziny zagrożone umieszeniem dziecka w zastępczych formach opieki; b) rodziny obciążone niepełnosprawnością dziecka lub członka systemu rodzinnego; 2) Rodziny, w których występuje kryzys wywołany m.in.: a) stratą członka rodziny, której doświadczają dzieci lub pozostali członkowie systemu rodzinnego; b) rozwodem, którego doświadczają dzieci i rodzice sprawujący faktycznie opiekę nad dziećmi; c) zdarzeniem losowym, którego doświadczają uczestnicy zdarzenia (pożar, powódź, likwidacja stanowiska pracy, bycie świadkiem/uczestnikiem drastycznego zdarzenia); d) brakiem umiejętności adaptacji do choroby lub niepełnosprawności przez osobę chorą i/ lub członków rodziny; 3) Rodziny, w których występuje przemoc: a) fizyczna; b) seksualna i molestowanie; c) emocjonalna i zaniedbanie; d) ekonomiczna; 4) Rodziny, w których występuje problem uzależnienia: a) nadużywanie alkoholu lub innych środków psychoaktywnych bez stwierdzonego zespołu uzależnienia; b) zdiagnozowane uzależnienie (np. ZZA, ZZ od konkretnej substancji psychoaktywnej); c) zdiagnozowane współuzależnienia bez występowania uzależnienia któregokolwiek członka rodziny (np. DDA); d) zdiagnozowane współuzależnienia, z występowaniem uzależnienia u członka rodziny. 16 Podkategorie klientów usługi: Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 4.2 Zakres przestrzenny specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi Usługa w postaci specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi realizowana jest: 1. 2. 3. 4. w miejscu zamieszkania rodziny, w siedzibie osób świadczących specjalistyczne poradnictwo rodzinne dla rodzin z dziećmi ( np. w siedzibie: Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie, Ośrodka Pomocy Społecznej, Poradni Rodzinnej, organizacji pozarządowej), realizatorami usługi specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi są zarówno podmioty publiczne jak i niepubliczne na terenie gminy i powiatu, celem zapewnienia realizacji usługi gminy mogą zawierać porozumienia międzygminne. 4.3 Formy realizacji usługi w postaci specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi Podstawowymi modelami organizacji poradnictwa rodzinnego są: 1) Poradnictwo indywidualne, przez które należy rozumieć proces, podczas którego specjalista w sposób świadomy i celowy, wykorzystując procedury i techniki rozmowy doradczej, motywuje klienta do swobodnego wypowiadania się oraz aktywnego współdziałania w rozwiązywaniu jego problemów. Wyróżnić tu możemy: − bezpośrednią relację specjalisty z radzącym (poprzez regularne dyżury specjalistów w stałym, dostępnym, dobrze oznakowanym miejscu, np. punkty konsultacyjne); − porady telefoniczne (np. telefon zaufania); − porady za pośrednictwem Internetu; − porady pisemne; − porady w miejscu zamieszkania. 2) Poradnictwo grupowe ‒ sposób pracy z ludźmi, którzy jako członkowie grupy, w atmosferze 5. Zakres rzeczowy usługi. Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona 17 akceptacji i otwartości, mają możliwość zbadania i zdefiniowania własnego problemu, dokonania adekwatnej oceny siebie oraz rozwijania umiejętności w podejmowaniu decyzji dotyczących swojej rodziny. Wyróżnić tu możemy: − grupy wsparcia; − grupy edukacyjne. 3) Poradnictwo rodzinne – sposób pracy z wszystkimi członkami rodziny tworzącymi system rodzinny, w atmosferze akceptacji i otwartości, mają możliwość zbadania i zdefiniowania własnego problemu, dokonania adekwatnej oceny siebie oraz rozwijania umiejętności w podejmowaniu decyzji dotyczących swojej rodziny. 5.1 . Czynności poradnicze-struktura etapów procesu pomagania3 1. Wstęp: przygotowanie i nawiązanie relacji na wniosek rodziny z dziećmi lub z urzędu. 2. Klaryfikacja: ustalenie problemu i powodów szukania/udzielania pomocy, faza budowania motywacji do zmian, określenie protodiagnozy (diagnozy wstępnej). 3. Strukturowanie: określenie wstępnych celów i granic przyszłej relacji pomagania, częstotliwości spotkań, godziny, miejsca i przewidywanego czasookresu całości poradnictwa. 4. Relacja: budowanie relacji pomagania i właściwej diagnozy wspólnie z rodziną z dzieckiem, faza utrwalania motywacji do zmian podczas formułowania celów poradnictwa wspólnie z rodziną. 5. Eksploracja: planowanie działań zmierzających do osiągnięcia wyznaczonych celów, podejmowanie tych działań, wyrażanie głębszych uczuć, uczenie/treningi nowych umiejętności, modelowanie postaw i zachowań. 6. Konsolidacja: analiza alternatywnych sposobów osiągania zamierzonych celów, przepracowanie uczuć, praktykowanie nowych umiejętności, analiza umiejętności rodziny z dzieckiem pod kątem zaplanowanych celów, utrwalanie zdobytych umiejętności. 7. Planowanie: samodzielnie planowanie przez rodzinę celów i działań osiąganych w przyszłości, bez wsparcia specjalistycznego, podejmowanie samodzielnych działań przez usługobiorcę. 8. Zakończenie: ewaluacja wyników i zakończenie relacji. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Strona 10. Odbiór zgłoszenia pracownika socjalnego czy innej instytucji (policja, straż miejska, prokuratura) lub zgłoszenie osobiste klienta. Konsultacja z pracownikiem socjalnym lub inną osobą zgłaszającą sprawę. Podział pracy w/g kompetencji ośrodków pomocowych lub pracowników zespołu specjalistów. Nawiązanie telefonicznego kontaktu z rodziną, klientem (osobiście lub za pośrednictwem osoby zgłaszającej) w celu umówienia terminu spotkania. Przygotowanie merytoryczne, wybór i przygotowanie narzędzi badawczych, zapoznanie się z już istniejącą dokumentacją klienta, konsultacje wewnątrzzespołowe. Spotkanie z klientem w siedzibie zespołu specjalistów lub w środowisku zamieszkania klienta – konsultacje i diagnoza problemu. Zmotywowanie klienta do kontaktu ze specjalistą, ustalenie celu, terminu i miejsca współpracy. Udzielenie pomocy specjalistycznej według potrzeb klienta (konsultacje jednorazowe, wsparcie krótko i długo terminowe, praca z rodziną, przeprowadzenie procedur: leczenia bez zgody, umieszczenie w DPS bez zgody). Prowadzenie bieżącej dokumentacji specjalisty, dodatkowo sporządzanie, np. opinii psychologicznych, prawnych i innych dla osób zgłaszających. Zakończenie współpracy (osiągnięcie celu, zerwanie kontaktu przez klienta bez osiągnięcia celu). 18 5.2 Sekwencje czynności usługowych 3 L. M. Brammer, Kontakty służące pomaganiu. Procesy i umiejętności, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1984, rozdział IV. Tam też można znaleźć szczegółowy opis poszczególnych etapów, w oryginale nazywanych „stadiami”. Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Specjalista (pedagog, psycholog) obejmuje systematyczną, długoterminową pracą do 20 rodzin z dziećmi jednocześnie. Świadczący usługę w postaci specjalistycznego poradnictwo rodzinnego, w okresie udzielania usługi: − prowadzi dokumentację zgodnie z ustaleniami; − monitoruje przebieg podejmowanych działań ( np. poprzez sporządzanie raportów z opisem wpływu podejmowanych działań na sytuację rodziny); − dokonuje okresowej oceny stanu na podstawie sporządzanych raportów. Specjalistyczne poradnictwo rodzinne realizowane jest przez zespół poradnictwa specjalistycznego, o charakterze interdyscyplinarnym, w skład którego wchodzą specjaliści w szczególności z zakresu prawa, psychologii, pedagogiki. Pracę Zespołu organizuje koordynator. W zależności od problemu rodziny z dziećmi, specjaliści podejmują działania w zakresie swoich specjalności. W przypadku konieczności zaangażowania się w problemy rodziny wieloproblemowej więcej niż jednego specjalisty, praca specjalistów jest skoordynowana przez podjęty wspólny plan działania na rzecz rodziny, ustalony z pracownikiem socjalnym lub asystentem rodziny . 5.3 Powinności usługobiorcy 1. Podejmowanie prób samodzielnego rozwiązywania problemu. 2. Rzetelne przekazywanie informacji temat problemu zgłoszonego oraz pomoc w pozyskaniu materiału informacyjnego z innych źródeł. 3. Aktywne i otwarte uczestniczenie w procesie opracowywania porady/pomocy. 4. Udział w proponowanych działaniach naprawczych i umożliwienie realizacji założonego planu pomocy. 5. Bieżące monitorowanie i konsultowanie przebiegu działań pomocowych, ich ocena i ewentualne modyfikowanie. 6. Poszukiwanie w sobie motywacji do zmian. 7. Przejmowanie stopniowo kontroli nad swoim życiem. 5.4 Etapy usługi z przykładowymi narzędziami oraz szacunkowym wymiarem czasu niezbędnym na realizację danego etapu. Przykładowe narzędzia usługi 1 Wstęp (przygotowanie i nawiązanie relacji). − − rozmowa wstępna; obserwacja. 2 Klaryfikacja (ustalenie problemu i powodów szukania pomocy). − − wywiad; testy diagnostyczne (np. genogram, techniki projekcyjne); gwiazda diagnostyczna wypełniania przez członków rodziny i przez specjalistę dla celów ewaluacyjnych; ustalenie rezultatów usługi prawnej. regulamin współpracy; wykaz obowiązków usługobiorcy analiza SWOT; − 3 Strukturowanie (określenie celów i granic przyszłej współpracy, rozpoznawanie potencjału − − − − Szacowany niezbędny czas 45 min. do1h 2 spotkania po średnio 1 h 19 Etap usługi Strona Lp 3h – 2 spotkania po 1,5 h Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 4 5 rodziny, badanie rzeczywistej motywacji do wprowadzania zmian). − − drzewo celów; kontrakt. Relacja (budowanie relacji pomagania – rozpoczęcie realizacji celów pracy z rodziną). − Eksploracja (poznawanie problemów, zbieranie faktów, wyrażanie głębszych uczuć, uczenie nowych umiejętności). − − monitorowanie realizacji celów (raportowanie); ewentualna modyfikacja postawionych celów. raportowanie matryca planowania. Konsolidacja – analiza alternatyw, przepracowanie uczuć, praktykowanie nowych umiejętności (umiejętność rodziny samodzielnego realizowania działań i podążania do celów, rodzina wspierana jest w poszukiwaniu alternatywnych sposobów osiągania celów, stosowanie strategii rozwiązywania konfliktów, redukowanie przykrych uczuć). Planowanie przyszłości – rodzina sama określa cele, które będzie osiągać i działania, które będzie podejmować po zakończeniu usługi. Zakończenie (ewaluacja wyników i zakończenie relacji). 6 7 8 − Możliwa forma warsztatów grupowych oraz łączenia formy grupowej z rodzinną lub indywidualną. − matryca planowania. 2x na tydzień lub nie mniej niż raz na tydzień po 1h łącznie 6h Jeden do dwóch razy na tydzień do 10 miesięcy 1x na tydzień do 14 miesięcy Możliwa forma warsztatów grupowych. − − matryca planowania; drzewo celów przyszłości. 1 raz na dwa tygodnie, łącznie 6 spotkań − − ankieta mierząca osiągnięte cele; gwiazda diagnostyczna wypełniana przez członków rodziny i przez specjalistę; raport prawnika z uzyskanych postanowień i rozstrzygnięć sądu lub urzędów; ewaluacja realizacji kontraktu; ewaluacja usługi. 1h − − − 5.5 Narzędzia usługi Narzędzia diagnostyczne. Psycholog, pedagog dobierają testy właściwe dla zaobserwowanych symptomów problemu rodziny, w tym: wywiad rodzinny, genogram, wystandaryzowane testy, np. Test Rysunku Rodziny, ASDD (Arkusz Środowiska Domowego Dziecka ) R. Pomianowskiego i M. Rygielskiego, Test Stosunków Rodzinnych E. Bene i J. Anthony’ego, ,,Mój Ojciec i Moja Matka’’ A. Roe i M. Siegelmana, Testy ,,Ty i Twoi Rodzice’’ W. Williamsa, Kwestionariusz Postaw Rodzicielskich (PARI), Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej, Kwestionariusz Stosunków Między Rodzicami a Dziećmi A. Roe i M. Siegelmana (PCR) w oprac. W. Kowalskiego, Inwentarz postaw ,,W moim domu" B. Markowskiej, Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona 1) 20 Do podstawowych narzędzi pracy specjalisty realizującego specjalistyczne poradnictwo rodzinne dla rodzin z dziećmi zaliczono narzędzia diagnostyczne, pomoce dydaktyczne i edukacyjne, dokumentację wewnętrzną, bazy danych i programy komputerowe. Ich dobór przez specjalistę będzie uzależniony od rodzaju specjalności: 2) 3) 4) Identyfikacja Stylów Wychowania wg M. Ryś, Skala Postaw Rodzicielskich w opracowaniu M. Plopy, skale ocen, gwiazda diagnostyczna. Pomoce dydaktyczne i edukacyjne: literatura fachowa zbiór przepisów prawnych, w szczególności z zakresu prawa rodzinnego, komputerowy program prawniczy LEX. Dokumentacja wewnętrzna, która ukazuje poszczególne fazy usługi, np. raport prawnika z uzyskanych postanowień i rozstrzygnięć sądu lub urzędów. Baza danych o instytucjach, organizacjach, programach, systemach wsparcia i pomocy dostępnych w gminie i powiecie. ii. Warunki spełnienia usługi. 6.1 Warunki materialne Warunki lokalowe: lokal pozbawiony barier architektonicznych, dla każdego specjalisty pokój dostosowany do spotkań o powierzchni minimum 12 m2, indywidualne miejsce pracy, biurko, min. 4 krzesła lub fotele, zegar ścienny. • W czasie kontaktu zachowana dyskrecja, cisza, pomieszczenie niedostępne dla osób z zewnątrz. • Wydzielone miejsce do zabawy i pracy z dzieckiem z dostosowanymi meblami do najmłodszych dzieci. • Wyposażenie: testy psychologiczne, materiały dydaktyczne i edukacyjne, materiały biurowe, projektor i laptop i stosowne oprogramowanie, w tym prawne. • Sala do zajęć grupowych lub rodzinnych o powierzchni minimum 25 m2 wyposażona w fotele/krzesła (min. 16 sztuk). 6.2 Wsparcie usługodawców Specjalista winien mieć zagwarantowany dostęp do: • Informacji: Internet, prasa specjalistyczna, książki tematyczne, specjalistyczne programy komputerowe (np. dostęp do LEX-a). • Szkoleń umiejętności: w celu nabywania nowych umiejętności z zakresu diagnozy i udzielania wsparcia psychologicznego minimum raz w roku każdy pracownik. • Superwizji pracy: minimum raz w miesiącu w wymiarze 5h na zespół, realizowanej przez osobę posiadającą uprawnienia superwizora, które są określone w odrębnych przepisach. Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona Określając jaki powinien być usługodawca bierzemy pod uwagę: • Zadanie jakie ma do spełnienia: diagnoza, terapia, profilaktyka, pomoc prawna, współdziałanie z odpowiednimi instytucjami, praca w środowisku. • Przygotowanie do roli: umiejętność wytwarzania klimatu we wzajemnych kontaktach z odbiorcą, pełna akceptacja klienta, rezygnacja z oceny, demonstrowania swojej wyższości intelektualnej, narzucania swojej koncepcji rozwiązania problemu itd. • Osobowość usługodawcy: talent pedagogiczny, stałą gotowość do doskonalenia się, intuicja, umiejętność sprawiania pozytywnego wrażenia, itd. 21 6.3 Kwalifikacje i umiejętności usługodawcy. • Jego stanowisko w procesie poradnianym: kompetencje interpersonalne związane z dokładnością spostrzegania i rozumienia sytuacji społecznych, zdolnością i chęcią rozwiązywania problemów oraz sposobem ich rozwiązania”4. a) Kwalifikacje: − wyższe studia psychologiczne, pedagogiczne oraz posiadanie kwalifikacji psychoterapeuty lub psychoterapeuty w szkoleniu zgodnie z odrębnymi przepisami lub dodatkowe szkolenia z zakresu udzielania specjalistycznej pomocy psychologicznej w wymiarze minimum 200 h. − wyższe studia prawnicze; b) Doradca powinien posiadać umiejętności: − łatwego nawiązywania kontaktu z ludźmi, − prowadzenia rozmowy doradczej, − prowadzenia zajęć grupowych, − planowania i organizacji pracy własnej, − gromadzenia i przetwarzania informacji, − wykorzystania zdobytej wiedzy w praktyce, − obsługi komputera, − umiejętność pracy w trudnych warunkach, w środowisku zamieszkania klienta oraz pokonywania barier architektonicznych (tolerancja trudnych warunków mieszkaniowych i sytuacji zagrożenia zdrowia i życia). Postawy etyczne realizatorów usługi są zgodne z obowiązującymi kodeksami etycznymi dla danego zawodu (prawnika, psychologa) oraz wskazanymi w preambule wartościami. iii. Monitoring i ewaluacja. Monitoring 4 A. Matuszczyk, za: E. Kozdrowicz, Poradnictwo w teorii i praktyce, w: Pedagogika społeczna, T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995, s. 326. Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona podlegają informacje dotyczące: diagnozy problemu, celu usługi, planu pracy, podjęte działania, sposób realizacji działań, efektów poradnictwa a także jakość współpracy, motywacja rodziny do zmian i chęci poprawy sytuacji, aktywności i systematyczności rodziny we współpracy) ze szczególnym uwzględnieniem dokumentów przygotowanych przez psychologa, pedagoga, prawnika, pracownika socjalnego. 2. Prowadzenie zatwierdzonej przez instytucję dokumentacji wewnętrznej, w tym kartoteki klientów (opisywanie sytuacji klienta, jakości współpracy, motywacji klienta, aktywności, wprowadzania zmian, systematyczności współpracy), opracowywanie sprawozdań). 3. Udział w pracach zespołu interdyscyplinarnego (ustna ocena współpracy i notatki służbowe, protokoły). 4. Udział specjalistów w superwizji zewnętrznej (ocena przebiegu postępowania specjalistycznego z rodziną, planowanie współpracy, omawianie trudnych przypadków). 22 1. Systematyczna analiza dokumentacji i zmian zachodzących w rodzinach z dziećmi (analizie 5. Organizowanie konsultacji wewnątrz zespołu – interwizje (omawianie przebiegu współpracy, uaktualnianie diagnozy, wybór odpowiedniej formy wsparcia i formy terapii) jeden raz w tygodniu minimum 1h. Pomiar usługi 1. Pomiar zmiany zachodzącej w rodzinie w wyniku oddziaływań specjalistów (psychologa i pedagoga) dokonywanej różnicowo na początku i na końcu współpracy przy zastosowaniu, np. gwiazdy diagnostycznej lub innego narzędzia posługującego się skalami liczbowymi w odniesieniu do zdiagnozowanych problemów. 2. Skale liczbowe wypełniają wszyscy członkowie rodziny objęci poradnictwem oraz specjalista, na początku i na końcu usługi. 3. Pomiar efektywności usługi prawnej odbywa się za pomocą oceny osiągnięcia założonych na początku rezultatów np. uzyskanie postanowień i rozstrzygnięć sądu lub urzędów. Podsumowanie działań realizowanych w ramach specjalistycznego poradnictwa rodzinnego, które powinno zawierać informacje dotyczące − − − − − − − motywacji rodziny do zmiany sytuacji trudnej; umiejętności stosowania prawidłowych modeli zachowań; zmian jakie zaszły w rodzinie z dziećmi dzięki skorzystaniu z usługi; umiejętności samodzielnego rozwiązywania problemów; umiejętności samodzielnego wykonywania zadań i korygowania swojego zachowania; zmian w sposobie myślenia członków rodziny o problemie (zmiana przekonań i postaw); stosowania nowych umiejętności prospołecznych. Dla zapewnienia odpowiedniej jakości usługi, ważną rolę w udzielaniu specjalistycznego poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi, odgrywa: 1) udział specjalistów w superwizji zewnętrznej (ocena przebiegu postępowania specjalistycznego w pracy z rodziną z dziećmi, planowanie współpracy z innymi osobami i instytucjami na rzecz pomocy rodzinie z dziećmi, omawianie trudnych sytuacji panujących w rodzinach); 2) organizowanie konsultacji wewnątrz zespołu – interwizje (omawianie przebiegu współpracy, uaktualnianie diagnozy, wybór odpowiedniej formy wsparcia) jeden raz w tygodniu minimum 1h.. Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona 1. Problem: niski poziom motywacji klienta. 1a. Sposób radzenia sobie: a) właściwe kwalifikacje specjalistów; b) ustawicznie doskonalone umiejętności specjalistów. 2. Problem: sprzeczne cele (klienta i instytucji). 2a. Sposób radzenia sobie a) omawianie trudnych przypadków w zespole specjalistów i na superwizjach zewnętrznych; 23 8. Typowe problemy usługi b)konsultacje z innymi specjalistami (pracownikami socjalnymi, kuratorami, pedagogami, wychowawcami, konsultantami). 3. Problem: trudności we współpracy z innymi specjalistami, instytucjami. 3a. Sposób radzenia sobie: a) znajomość i umiejętność stosowania procedur wypracowanych i stosowanych lokalnie. 4. Problem: klient trudny, niebezpieczny. 4a. Sposób radzenia sobie: a) w sytuacjach niebezpiecznych, trudnych i złożonych wizyty w towarzystwie drugiego specjalisty lub pracownika socjalnego, straży miejskiej. 5. Problem: klient o obniżonej normie intelektualnej. 5a. Sposób radzenia sobie: a) właściwe kwalifikacje specjalistów; b) ustawicznie doskonalone umiejętności specjalistów; 6. Problem: praca w trudnym środowisku (zaniedbania, brud, choroby, zgromadzone odpady, otoczenie osób zdemoralizowanych). 6a. Sposób radzenia sobie: a) dobra znajomość zasobów gminy (form pomocy, wsparcia); b) znajomość i umiejętność stosowania procedur wypracowanych lokalnie. 7. Problem: czasochłonny dojazd , wykonywanie usług na terenie całego miasta. 7a. Sposób radzenia sobie: a) dobra organizacja czasu pracy, zapewnienie transportu. 8. Problem: presja czasu pracy specjalisty (mało specjalistów dużo klientów). 8a. Sposób radzenia sobie: a) dobra organizacja czasu pracy, zapewnienie transportu; b) przestrzeganie standardu liczby rodzin z dziećmi na jednego specjalistę. 9. Problem: brak odpowiednich warunków pracy specjalisty. 9a. Sposób radzenia sobie: a) przestrzeganie standardu warunków materialnych i lokalowych pracy specjalistów. Projekt 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona Liczne zmiany w życiu rodzin z dziećmi i związany z nimi stres są podstawą większości sytuacji, z którymi rodzina z dziećmi nie zawsze jest w stanie sama sobie poradzić. Podjęte przez gminy próby organizacji specjalistycznego poradnictwa rodzinnego nie zawsze jeszcze odpowiadają oczekiwaniom potrzebujących rodzin, które pozostają same ze swoimi problemami. Wyzwanie dot. budowy standardów specjalistycznego poradnictwa rodzinnego podjęte w ramach Projektu 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego daje rodzinom z dziećmi kolejną szansę. Specjalistyczne poradnictwo rodzinne rozumiane jest tu jako proces interdyscyplinarnych działań reprezentowanych przez specjalistów różnych dyscyplin naukowych. Są wśród nich pedagodzy, psycholodzy, prawnicy. Mamy nadzieję, że przedstawiony projekt standardów usługi, którego celem jest poprawa jakości życia rodzinnego oraz relacji w rodzinach z dziećmi zwracających się do specjalisty w związku z problemami rodzinnymi, ułatwi gminom zapewnienie rodzinom z dziećmi usługi niezbędnej do zachowania rodziny jako integralnej całości. 24 Zakończenie
