Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

RO C ZN . PZH , 2000, 51, N R 4, 353-359
DANUTA CZAPSKA, LUCYNA OSTROWSKA, JA N KARCZEW SKI
Z A W A R T O Ś Ć W Y B R A N Y C H B IO P IE R W IA S T K Ó W W C A Ł O D Z IE N N E J
R A C JI P O K A R M O W E J S T U D E N T Ó W A K A D E M II M E D Y C Z N E J
W B IA Ł Y M S T O K U
C O N TENT O F CH O SEN BIOELEM ENTS IN A DAILY FO O D RATION
O F STUDENTS O F BIAŁYSTOK M EDICAL ACADEM Y
Zakład Higieny i Epidemiologii, Akademia Medyczna,
15-222 Białystok, ul. Mickiewicza 2c
Kierownik: dr hab. n. med. J. Karczewski
W pracy dokonano oceny spożycia wapnia i żelaza w całodziennej racji p o ­
karmowej studentów Akademii Medycznej w Białymstoku (AMB) w oparciu
o 24-godzinny wywiad żywieniowy. Oceniono spożycie produktów będących
głównym źródłem tych biopierwiastków (mleko, mięso i ich przetwory).
WSTĘP
W a p ń i żelazo n ależą d o postaw ow ych składników m in eraln y ch , n iezb ęd n y ch do
p raw id ło w eg o fu n k cjo n o w a n ia organizm u. N iska ich p o d aż w cało d zien n ej d iecie p ro ­
w adzić m o ż e m .in. d o sp a d k u o d p o rn o ści, złego sam op o czu cia, nied o k rw isto ści, n o w o ­
tw orów o ra z c h o ró b , k tó re m o g ą ujaw nić się w w ieku podeszły m (m iażdżyca, o s te o p o ­
ro za ) [10, 17]. N a n ie d o b o ry składników odżywczych (w tym m in eraln y ch ) szczególnie
n a ra ż o n e są organizm y m ło d e i rozw ijające się (dzieci i m ło d zież). Z b a d a ń w ielu
au to ró w w ynika, że w ca ło d z ien n e j diecie m łodzieży ak ad em ick iej, p o ch o d zącej
z różnych reg io n ó w kraju, często w ystępują n ie d o b o ry w ap n ia i żelaza [5, 6, 8, 15].
T e g o ro d z a ju b a d a ń nie p ro w a d zo n o dotychczas w śród stu d e n tó w u czelni b iało sto ck ich .
D la te g o za cel pracy p rzy jęto o c e n ę zaw artości w ap n ia i żelaza w cało d z ien n e j racji
p o k arm o w e j stu d e n tó w A k a d e m ii M edycznej w B iałym stoku (A M B ). O c e n a ta zo stała
o d n ie sio n a d o spożycia g ru p p ro d u k tó w będących głów nym źró d łe m tych b io p ie r­
w iastków : m lek a, m ięsa i ich przetw orów .
M A TERIAŁ I M ETODY
Badania ankietowe przeprowadzono w okresie jesienno-zimowym na przełomie 1997/1998
roku. Objęły one 492 studentów AM w Białymstoku (325 kobiet i 167 mężczyzn) w wieku 19-25
lat. Większość młodzieży akademickiej (ok. 90%), pochodziła z miast dawnego woj. białostoc­
kiego. Dzienną rację pokarmową studentów oceniano m etodą wywiadu 24 godzinnego, z dnia
porzedzającego badanie. Przy ustalaniu wielkości spożytych porcji korzystano z „Albumu porcji
produktów i potraw” [13]. Zawartość wapnia i żelaza w diecie studentek i studentów oszacowa­
no w oparciu o „Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych” [7]. Uzyskane wyniki
porównano z normami bezpiecznymi dla osób o umiarkowanej aktywności fizycznej [18]. Doko­
D. Czapska, L. Ostrowska, J. Karczewski
354
Nr 4
nano również analizy spożycia mleka i jego produktów (przeliczonych na mleko płynne) [12]
oraz mięsa i jego przetworów. Przy obliczeniach statystycznych posłużono się testem t-Studenta,
a za wartości istotne statystycznie przyjęto te, gdzie p<0,05.
WYNIKI I ICH O M Ó W IENIE
W dzien nych racjach pokarm ow ych stu d e n tó w A M B o c e n ia n o zaw arto ść w ap n ia.
Ś re d n ią zaw arto ść te g o b io p ie rw iastk a o raz p ro c e n t realizacji n o rm y dla C a w o c e n ia ­
nych d ie ta c h p rze d staw io n o w tab eli I. W iększe n ie d o b o ry w ap n ia w ystąpiły w d iecie
k o b ie t niż m ężczyzn. P łeć była czynnikiem różnicującym w sp o só b isto tn y statystycznie.
Tabela
I.
Zawartość wapnia w dziennej racji pokarmowej studentów AMB
Calcium content in a daily food ration of students of Białystok Medical
Academy
* Różnica istotna statystycznie
p < 0,001
N ie d o b ó r w ap n ia m oże bud zić n iepokój, zw łaszcza, że dotyczy ludzi m łodych.
N iew łaściw a je g o p o d a ż m o że m ieć pow ażne kon sek w en cje zd ro w o tn e [10]. Je d n y m ze
sk u tk ó w niskiego spożycia w ap n ia, m oże być ujaw n iająca się w w ieku późniejszym
o ste o p o ro z a . S zansą na u n ik n ięcie tej cho ro b y je st zb u d o w an ie ja k najw iększej, tzw.
szczytow ej m asy kostnej, p rze d upływ em 24 -2 5 ro k u życia. W ysokie spożycie m lek a
w d zieciń stw ie i m łodości, m oże m ieć wpływ na w ysycenie kości w w ieku podeszłym
i w isto tn y sp o só b przyczyniać się d o zm niejszen ia o ste o p o ro z y [12, 19].
Spożycie w ap n ia w P olsce, zaw arteg o w dziennych racjach p o k arm o w y ch w ybranych
g ru p lu d n o ści żyw ionych w ro d zin ie n a p rze strzen i la t 1975-1987 o raz zbiorczych
zestaw ień racji pokarm ow ych, b ąd ź posiłków w placów kach żyw ienia zb io ro w eg o , było
n ie p o k o jąc o m ałe [14]. P o d o b n ie ilość d o sta rc za n eg o w ap n ia w o d tw o rzo n y ch racjach
p o k arm o w y ch w ybranych g ru p ludności była niższa od n o rm y [16]. W ram a ch b a d a ń
m ięd zy n aro dow ych, p ro w adzonych rów nież w Polsce, w stęp n ie stw ierd zo n o , że z a w a r­
to ść teg o b io p ie rw iastk a w diecie p o n a d 50% dziew cząt i k o b ie t była n iższa niż 700
m g n a d zień (często stanow iła 2 00-400 m g/dz) [12].
P o d a ż w ap n ia w ca ło d z ien n e j racji pok arm o w ej stu d e n te k z W ro cław ia [5], Ł o d zi
[15] o raz k o b ie t w iejskich z okolic Piły [1] była niższa niż o b se rw o w an a u stu d e n te k
z A M B . N iski sta n odżyw ienia tym pierw iastkiem , w ystąpił ta k że u stu d e n te k z P o z n a ­
n ia [8], o raz G d a ń sk a [6], ale były to w artości wyższe niż u stu d e n te k z A M B . W a rto
p o d k reślić, że racja p o k arm o w a dziew cząt i s tu d e n te k am ery k ań sk ich , d o sta rc z a ła
w iększych ilości w a p n ia niż d ie ta stu d e n te k , pochodzących z różnych o śro d k ó w a k a d e ­
m ickich w P olsce (cyt. w g 16).
Nr 4
Biopierwiastki w racji pokarmowej studentów
355
Z k o lei b a d a n ia zaw artości w ap n ia w diecie stu d e n tó w z różnych uczelni w P o lsce
w ykazały, że p o d a ż teg o m a k ro e le m e n tu je st wyższa u ch łpoców niż u dziew cząt.
P rz e c ię tn e spożycie an a liz o w an e g o p ierw iastk a p rzez m ło d zież płci m ęskiej stu d iu jąc ej
w Ł o d zi [15], W rocław iu [4] i P o zn an iu [8] było niższe niż u stu d e n tó w A M B . N a to ­
m iast w yższą p o d a ż w ap n ia niż u stu d e n tó w A M B , stw ie rd z o n o u stu d e n tó w z G d a ń sk a
[ 6].
W p rz e c ię tn e j racji p o k arm o w e j w P olsce ok. 73% w ap n ia p o ch o d z i z m le k a i je g o
p rzetw o ró w , 16,3% z w arzyw i ow oców , p o n a d 6% z p ro d u k tó w zbożow ych o ra z n asio n
ro ślin strączkow ych, ok. 3,4% z cukru, słodyczy i ziem niaków , a tylko 1,7% z m ięsa,
ryb i jaj [14]. M le k o i je g o przetw o ry (jogurty, kefiry, zsiad łe m lek o , sery) n a le ż ą do
p ro d u k tó w o dużej w artości odżywczej, dostarczającej m .in łatw o p rzy sw ajaln eg o w a p ­
nia. W w ielu k raja ch ta g ru p a p ro d u k tó w d o sta rc za ok. 8 0 % teg o sk ład n ik a z p oży­
w ien ia. W a rto podk reślić, że p ro d u k ty m leczne, z w yjątkiem seró w tw ardych, z m n ie j­
szają za w arto ść n itro z o a m in w p rzew odzie pokarm ow ym [19]. W la tac h 1989-1995
w P o lsce z a n o to w a n o sp a d e k k onsum pcji m lek a i je g o przetw o ró w , co należy u z n a ć za
zjaw isko w ysoce n ie p o k o ją c e i nieko rzy stn e [11]. R ó w n ież n isk a za w arto ść w ap n ia
w cało d z ien n e j racji p o k arm o w e j m łodzieży akadem ick iej A M B , sp o w o d o w an a była
n iew y starczającą p o d a ż ą m le k a i je g o przetw orów , co p rze d staw io n o n a rycinie 1.
C o d z ie n n ie n ie pije m lek a w ięcej s tu d e n te k (7 8 % ), niż stu d e n tó w (6 3 ,5 % ), a tylko
niew ielki o d se te k m łodzieży akad em ick iej A M B w ypija 750 ml i w ięcej m lek a d zien n ie.
S pożycie p ro d u k tó w m lecznych (przeliczonych na m lek o p ły n n e) było rów nież n ie z a ­
d o w ala ją ce (ryc. 2). P ro d u k tó w tej grupy nie spożyw a duży o d se te k b ad an y ch m ężczyzn
(3 6 % ) i k o b ie t (2 7 % ). Je d y n ie ok. 20% stu d e n tó w A M B spożyw a p rzetw o ry m leczn e
w ilościach rów nych 3 szk lan k o m m leka d ziennie. Ś re d n ie łączn ie spożycie m lek a
i p ro d u k tó w m lecznych u stu d e n te k w ynosiło 183 g/dz., a u stu d e n tó w 257 g/dz.
Ryc. 1. Spożycie mleka w dziennej racji pokarmowej studentów AMB
Milk consumption in a daily food ration of students of Białystok Medical Academy
356
D. Czapska, L. Ostrowska, J. Karczewski
Nr 4
Ryc. 2. Spożycie produktów mlecznych (przeliczone na mleko płynne) przez studentów AMB
Consumption of milk products (converted to liquid milk) by students of Białystok
Medical Academy
D ru g im analizow anym sk ła d n ik ie m w d ie cie stu d e n tó w A M B było żelazo . Z d an y ch
p rz e d staw io n y c h w ta b e li II w ynika, że p o d a ż te g o b io p ie rw ia stk a była n iższa
w c a ło d z ien n e j racji p o k arm o w ej s tu d e n te k (śr. 10,1 m g/dz.), niż u stu d e n tó w (śr. 15,0
m g/dz.). R ó ż n ic a ta była isto tn a statystycznie. Spożycie te g o b io p ie rw iastk a w d iecie
m ężczyzn stanow iło 136,4% po zio m u b ezp ieczn eg o (u d ziew cząt - 7 2 ,1 % ) i 100%
n o rm y zalecan ej (u dziew cząt tylko 56,1% ). Z ró ż n ic o w a n ie p o d aży żelaza w ca ło d z ie n ­
nej d iecie m łodzieży A M B d la o bu płci, p o tw ie rd z ają b a d a n ia innych a u to ró w [4 -6 , 8,
15]. P o d o b n ie , ja k u s tu d e n te k A M B , zn aczn e n ie d o b o ry żelaza w d iecie stw ie rd z an o
w śró d stu d e n te k z W rocław ia (śre d n ie spożycie 10,3 m g/dz.) [5] i Ł o d zi (śr. 10-11
m g/dz.) [15], a nieco m n iejsze u stu d e n te k z G d a ń sk a (śr. 12 m g/dz.) [6]. N iek o rz y stn a
niższa za w arto ść żelaza w cało d zien n ej racji pok arm o w ej k o b ie t w ystąpiła ró w n ież
w p o p u lacji ludzi dorosłych pochodzących z W ielkopolski [2] o raz w śród m ieszk ań có w
wsi w oj. w arszaw skiego, rad o m sk ieg o i b ialsk o p o d lask ieg o [9] o raz pilskiego [1]. W a rto
po d k reślić, że zaw arto ść żelaza w racji pok arm o w ej dziew cząt stu d iu jący ch w A M B ,
była je d n a k w yższa niż u dziew cząt i s tu d e n te k am erykańsk ich (śre d n ie spożycie żelaza
6,4m g/dz.) (cyt. w g 16). N a to m ia st w diecie m ie szk an ek L egnicy i o k o lic [3] stw ie rd z o n o
wyższą zaw arto ść żelaza (śr. 11,7 m g/dz.) niż w całodzienn y m posiłku stu d e n te k A M B .
N iek o rzy stn e zjaw isko n ie d o b o ru żelaza w diecie ko b iet, m oże być m iędzy innym i
przyczyną n iedokrw istości niedobarw liw ej, prow adzić do złego sam o p o czu cia, o sła b ie ­
nia, bólów i zaw rotów głowy, za b u rz e n ia snu o raz k o n ce n trac ji uw agi. N ajczęstszą
przyczyną n iedokrw istości w naszej szerokości geograficznej je st n ie d o sta te c z n a p o d a ż
żelaza i kw asu foliow ego z pożyw ieniem o raz zu b o ż en ie racji p o k arm o w ej w te n p ie r­
w iastek w czasie p rze tw arzan ia żyw ności [17]. Z a w a rto ść żelaza w p ro d u k ta c h spożyw ­
czych je st zróżnicow ana. U w zględniając nasze zw yczaje żyw ieniow e, p rzy jm u je się, że
w cało d z ien n e j racji p o k arm o w ej ok. 80% żelaza p ochod zi z p ro d u k tó w p o c h o d z e n ia
zw ierzęceg o (żelazo h em o w e ) i ok. 15-20% z p ro d u k tó w roślinnych [17].
Nr 4
Tabela
Biopierwiastki w racji pokarmowej studentów
II.
357
Zawartość żelaza w dziennej racji pokarmowej studentów AMB
Iron content in a daily food ration of students of Białystok Medical Academy
* Różnica istotna statystycznie
p < 0,001
W niniejszej pracy stw ierdzono, że je d n ą z przyczyn dużej zaw artości żelaza w diecie
m ężczyzn studiujących w A M B , było w ysokie spożycie m ięsa i je g o p rzetw o ró w (ryc. 3).
Ś re d n ie spożycie tej grupy p ro d u k tó w u s tu d e n te k w ynosiło 110,3 g/dz., a u stu d e n tó w
- 263 g/dz. O k o ło 60% b ad an y ch m ężczyzn i je d y n ie 23% k o b ie t zjad a w ięcej niż 200g
m ięsa co d z ie n n ie, nie spożyw a zaś w og ó le p ro d u k tó w tej gru p y 8 ,7% stu d e n te k i 3,6%
stu d e n tó w A M B . Z ró ż n ic o w a n e spożycie m ięsa i je g o p rzetw o ró w w zależn o ści o d płci
m łodzieży ak a d em ick iej zan o to w ali rów nież inni autorzy. D uży u d ział tej g ru p y p r o ­
d u k tó w stw ie rd z o n o w d ie cie m ężczyzn studiujących w e W ro cław iu (śre d n ie spożycie
209 g/dz.) [4], w G d a ń sk u (śr. 229 g/dz.) [6] o raz Ł o d zi (śr. 2 4 9 -305 g/dz.) [15].
N a to m ia s t d iety stu d e n te k z W rocław ia [5] zaw ierały p ro d u k ty m ię sn e w ilości śr. 137,7
g/dz., z G d a ń sk a - śr. 145 g/dz.[6] i najw ięcej z Ł odzi - śr. 179-208 g/dz. [15].
Ryc. j . spożycie mięsa i jego przerworow w dziennej racji poKarmowej siuaenrow a m »
Consumption of meat and its products in a daily food ration of students of Białystok
Medical Academy
358
D. Czapska, L. Ostrowska, J. Karczewski
Nr 4
P o d su m o w u jąc, należy stw ierdzić, że ca ło d z ien n a racja p o k arm o w a stu d e n te k
ch a rak te ry z o w a ła się niższą zaw artością bad an y ch biopierw iastk ó w (C a, F e ) niż d ie ta
stu d e n tó w A M B . N ie d o b ó r w apnia w racjach pokarm o w y ch w ystąpił u k o b ie t
i m ężczyzn, a n ie d o b ó r żelaza w diecie je d y n ie u k o b iet. N isk a zaw arto ść w ap n ia
w d iecie b a d a n e j m łodzieży ak adem ickiej A M B w iązała się z b ard z o m ałym spożyciem
m lek a i p ro d u k tó w m lecznych, p o d o b n ie ja k u stu d e n tó w innych uczelni w Polsce.
N ieco w yższe spożycie tej grupy p ro d u k tó w o d n o to w a n o je d y n ie w śró d stu d e n tó w
z G d a ń sk a . Z n a c z n e n ie d o b o ry żelaza w analizow anych dzien n y ch racjach p o k a rm o ­
wych stu d e n te k A M B kształtow ały się p o d o b n ie , ja k u k o b ie t stu d iu jący ch w Ł o d zi
i W ro cław iu , a w ynikały ze spożycia m ałych ilości m ięsa czerw o n eg o . R e a su m u ją c
należy stw ierdzić, że m ło d zież ak a d em ick a A M B żywi się p o d o b n ie ja k stu d e n ci innych
uczelni. N iep o k o jący je st je d n a k fakt, że błędy żyw ieniow e p o p e łn ia ja stu d e n ci uczelni
m edycznych - przyszli lekarze, których św iadom ość p ro z d ro w o tn a p o w in n a być
zn aczn ie wyższa, niż stu d e n tó w uczelni innego typu.
WNIOSKI
1. Z a w a rto ść w ap n ia w cało d zien n ej racji pok arm o w ej stu d e n tó w A M B była niska,
co w ynikało z niew ystarczającego spożycia m lek a i je g o p ro d u k tó w .
2. Z a w a rto ść żelaza w analizow anych d ie tac h s tu d e n te k i stu d e n tó w A M B ró żn iła
się w sp o só b istotny statystycznie, co spo w o d o w an e je st zróżn ico w an y m spożyciem
m ięsa i je g o przetw orów .
D. Czapska,
L.
Ostrowska,
J.
Karczewski
CO N TENT O F CHOSEN BIOELEM ENTS IN A DAILY FO O D RA TION O F
STUDENTS O F BIAŁYSTOK M EDICAL ACADEM Y
Summary
The aim of the study was to evaluate calcium and iron content in a daily food ration of
students of Białystok Medical Academy. The analysis was correlated with the consumption of
product groups being the main source of these bioelements in the diet (milk, m eat and their
products). The study involved 492 students (66% women and 34% men) aged 19-25 years.
Quantitative analysis was carried out using the 24-hour recall method. Calcium and iron content
in the diet were estimated according to Kunachowicz et al. The results were com pared with the
standards accepted by the Institute of Food and Nutrition in Warsaw, for people with moderate
physical activity. The mean calcium content in the diet of female students was 582.9 mg, while
in the diet of male students 802.2 mg. Daily diet calcium content covered 53% and 73% of the
safe norm in women and men respectively, the recommended norm being 49% and 67%.
Calcium content in a daily food ration of the Białystok Medical Academy students was too low,
which was caused by insufficient intake of milk and its products.
Mean iron intake in a daily food ration of female students was 10.1 mg/day and of male
students 15 mg/day. The difference was statistically significant. Iron supply in men, s diet
covered the recom m ended norm in 100%, while the safe norm in 136.4%. In women iron in
diet covered the safe norm in 72.1% and the recom m ended norm in 56.1%. Differences in
iron content in a daily food ration of the students examined are associated with differentiated
consumption of m eat and its products (high intake was noted in men studying at Białystok
Medical Academy).
Nr 4
Biopierwiastki w racji pokarmowej studentów
359
PIŚMIENNICTW O
1. Augustyniak М.: Ocena sposobu żywienia populacji wiejskiej z regionu pilskiego. Nowiny
Lekarskie 1997, 66, 157-162.
2. Duda G., Maruszewska М., Gertig H., Kulesza C., Szajkowski Z , Przyslawski J., Ucińska D.:
Wartość odżywcza całodziennych racji pokarmowych pracowników niefizycznych. Bromat.
Chem. Toksykol. 1992, 25, 289-296.
3. Ilow R., Regulska-Ilow B., Szymczak ].: Ocena sposobu żywienia kobiet z Legnicy i okolic.
Cz. II. Ocena ilościowa. Bromat. Chem. Toksykol. 1998, 31, 55-60.
4. Ilow R., Regulska-Ilow B: O cena sposobu żywienia studentów Akademii Medycznej we
Wrocławiu w latach 1991-1993. Cz. II. Mężczyźni. Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 28,
229-234.
5. Ilow R., Regulska-Ilow B.: Ocena sposobu żywienia studentów Akademii Medycznej we
Wrocławiu w latach 1991-1993. Cz I. Kobiety. Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 28, 223-228.
6. Krechniak A., Zaborski L Ocena wartości odżywczej całodziennych racji pokarmowych
młodzieży akademickiej. Bromat. Chem.Toksykol. 1999, 32, 169-174.
7. Kunachowicz H., Nadolna /., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów
spożywczych. IŻŻ, Warszawa 1998.
8. Maruszewska М., Gertig H., Duda G., Kulesza C., Przyslawski ]., Purczyński A., Szajkowski Z.,
Ucińska D:. Ocena wartości odżywczej całodziennych racji pokarmowych studentów. Bromat.
Chem. Toksykol. 1992, 25, 303-310.
9. Pietruszka B., Brzozowska A., Puzio-Dębska A.: Ocena sposobu żywienia osób dorosłych
w trzech wybranych wsiach województw warszawskiego, radomskiego i bialskopodlaskiego.
Roczn. PZH 1998, 49, 219-228.
10. Rogalska-Niedźwiedź М., Charzewska J., Chwojnowska Z , Chabros E.: Zawartość wapnia
w dietach młodzieży. Żyw. Człow. Metab. 1992, 19, 244-251.
11. Sekuła W., Niedzialek Z , Figurska K , Morawska М.: Zmiany w spożyciu mleka i przetworów
mlecznych w Polsce w warunkach gospodarki rynkowej. Nowa Medycyna 1997, 4, 9, 2-6.
12. Sikorska B: Rodzice i szkoła a żywienie dzieci. Mag. Med. 1997, 8, 34-35.
13. Szczygłowa II., Szczepańska A., Ners A., Nowicka L.: Album porcji produktów i potraw.
Wydanie II, Warszawa 1991.
14. Szponar L., Wysocka B., Kierzkowska E.: Wapń w pożywieniu wybranych grup ludności. Pol.
Tyg. Lek. 1991, 66, 575-578.
15. Switoniak Т.: Sposób żywienia studentów w warunkach gospodarki rynkowej. Bromat. Chem.
Toksykol. 1999, 32, 55-61.
16. Trzebska-Jeske Т.: Wartość odżywcza przeciętnych dziennych racji pokarmowych typowych
dla wybranych grup społecznych. Cz. III. Składniki mineralne. Roczn. PZH 1977, 28,
541-549.
17. Wartanowicz М., Ziemiański S.: Niedokrwistość - czy jest to problem populacyjny? Nowa
Medycyna 1996, 21, 7-12.
18. Ziemiański S., Bulhak-Jachymczyk B., Budzyńska-Topolowska J., Panczenko-Kresowska B.,
Wartanowicz М.: Normy żywienia dla ludności w Polsce. Nowa Medycyna 1998, 5, 4, 21-22.
19. Ziemiański S.: W artość żywieniowa mleka i jego przetworów. Nowa Medycyna 1997, 4, 9,
6-9.
Otrzymano: 2000.01.24