Wstęp - Teologia Polityczna

Transkrypt

indeks:sw mik-Problem ladu politycznego
2010-10-15
12:33
Strona 4
tłumaczenie
Michał Bizoń, Michał J. Czarnecki, Magdalena Dembińska, Mateusz Kędzierski,
Kinga Marulewska, Marcin Polakowski, Tomasz Stefanek, Leszek Zaborowski
recenzenci
dr hab. Zbigniew Stawrowski, prof. UKSW
dr hab. Jacek Bartyzel, prof. UMK
redakcja i korekta
Magdalena Kurkowska, Katarzyna Węglarczyk
projekt graficzny
Maciej Masłowski
opracowanie graficzne
Piotr M. Kozanecki
skład i łamanie
Pracownia Poligraficzno-Wydawnicza Anter
Na okładce wykorzystano zdjęcie maski Erica Voegelina wykonanej w 1938 roku
przez Gregora Sebbę. Dziękujemy za jego bezpłatne udostępnienie Eric Voegelin Institute
na Louisiana State University.
ISBN 978-83-926118-1-3
Książka wydana przy współpracy
Centrum Myśli Jana Pawła II
ul. Foksal 11, 00-372 Warszawa
tel. (22) 826 42 21, [email protected]
www.centrumjp2.pl
Zrealizowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Copyright © by Fundacja Świętego Mikołaja, 2010
wydawca
Fundacja Świętego Mikołaja
Redakcja „Teologii Politycznej”
Adres korespondencyjny: ul. Marszałkowska 87 lok. 5, 00-683 Warszawa
Tel. (48 22) 408 84 10, tel. faks (48 22) 625 17 14
e-mail: [email protected]
www. teologiapolityczna.pl
drukarnia
Kolor-Druk sp. z o. o.
www. kolor-druk.pl
Wydanie I
2010-10-15
12:33
Strona 5
Eric Voegelin oczami krytyków
i komentatorów
I
W tym roku mija dwadzieścia pięć lat od śmierci Erica Voegelina (1901–
1985). Rocznica ta bez wątpienia jest nie tylko doskonałą okazją, by uczcić
pamięć tego z pewnością intrygującego badacza i przypomnieć jego myśli szerszym kręgom odbiorców, lecz także sposobnością, by podjąć próbę
scharakteryzowania, jaki oddźwięk twórczość tego naukowca zyskała na
świecie.
Autor Order and History nigdy nie należał do pisarzy najpopularniejszych, na których w pierwszym rzędzie skupiała się uwaga w murach Akademii, jak i poza nimi1 – jeżeli wziąć pod uwagę myślicieli z jego pokolenia o podobnej randze, to w światowych debatach pozostaje zdecydowanie w cieniu innych znakomitości: Friedricha A. von Hayeka, Michaela
Oakeshotta, Karla R. Poppera, Raymonda Arona, Hannah Arendt czy wreszcie modnego ostatnio Leo Straussa, z którym bywa najczęściej zestawiany. Mimo to dorobek Voegelina doczekał się licznych interpretacji i komen1
Warto w tym miejscu przypomnieć o pewnym epizodzie, który niejako temu przeczy: pierwsza książka Voegelina w USA – wydana w 1952 roku Nowa nauka polityki – zyskała wielki rozgłos. Często w związku z tym przywołuje się następującą anegdotę: popularny amerykański magazyn „The Time” w numerze 61. z 9 marca 1953 roku opublikował artykuł poświęcony trzydziestej rocznicy założenia pisma, zatytułowany Journalism and Joachim’s Children, będący wprost nawiązaniem do koncepcji gnozy
Voegelina. Vide E. Sandoz, Eric Voegelin, „The Political Science Reviewer”, 1, Fall 1985, s. xiii–xvii.
5
2010-10-15
12:33
Strona 6
Problem ładu politycznego
Eseje o myśli Erica Voegelina
6
tarzy zarówno w latach jego intelektualnej aktywności, jak i po jego śmierci, na przestrzeni minionego ćwierćwiecza. Autorzy wydanej w 2000 roku bibliografii Voegelina odnotowują między innymi 185 monografii, jemu poświęconych bądź nawiązujących do jego myśli, oraz szereg artykułów i recenzji jego książek2. Uzupełniając, dodać należy, że przez pierwszą
dekadę dwudziestego pierwszego wieku zainteresowanie Voegelinem nie
ustaje, można nawet mówić o wciąż rozwijających się badaniach nad jego myślą.
Wspomniana bibliografia jest interesująca nie tylko z tego powodu, że
ukazuje skalę zainteresowania myślą Voegelina w aspekcie ilościowym, który skądinąd może prowadzić do mylnych wniosków, gdyż tak jak wszędzie,
także tu odnajdujemy prace słabsze i mało wartościowe. Aby jednak pozbyć się wrażenia, że mamy do czynienia z myślicielem „niszowym”, autorem z filozoficznego „marginesu”, warto odnotować, że twórczość Voegelina zaprzątała uwagę licznych współczesnych mu myślicieli. Komentowały go największe sławy dwudziestowiecznej humanistyki: Nicola
Abbagnano, Bernhard W. Anderson, Allan Bloom, William F. Buckley, Robert Dahl, Augusto Del Noce, Julien Freund, Hans Georg Gadamer, Arnold
Gehlen, Pierre Hassner, Hans Kelsen, Wilmoore Kendall, Russell Kirk, Armin Mohler, Thomas Molnar, Ernst Nolte, Michael Oakeshott, Thomas
L. Pangle, C.A. Robinson czy Stanley Rosen. Wyliczenie to – choć jak zawsze niepełne i tylko o charakterze przeglądowym – daje jednak dobrą
orientację, gdzie Voegelin jest usytuowany w dwudziestowiecznym krajobrazie akademickim. Znamienny jest również fakt, że jego twórczość była
komentowana przez badaczy z bardzo różnych dyscyplin humanistycznych:
politologii, filozofii, socjologii, historii, co odpowiada ogólnemu charakterowi projektów Voegelina, cechujących się stawianiem problemów na pograniczu wielu dyscyplin i ujęć. Podobny obraz zyskamy, jeśli przeanalizu2
Vide G.L. Price, E.F. von Lochner, Eric Voegelin International Bibliography (1921–2000), München
2000.
2010-10-15
12:33
Strona 7
Michał J. Czarnecki
Eric Voegelin oczami krytyków i komentatorów
jemy dostępną korespondencję Voegelina3 oraz dwie, wydane w Niemczech
księgi jubileuszowe4, w których znajdujemy teksty między innymi Hannah
Arendt, Aloisa Dempfa (redaktorzy jednego z tomów), Raymonda Arona,
Rudolfa Bultmanna, Rafaela Calvo-Serera, Arnolda Brechta, Carla J. Friedricha, Hansa Jonasa, Armina Mohlera, Jacoba L. Talmona czy Jana Assmanna.
Niech czytelnik wybaczy, że wspominam o tych kwestiach w sposób
drobiazgowy, jest to jednak w moim przekonaniu konieczne, szczególnie
w Polsce, gdzie autor Order nad History wciąż jest myślicielem raczej niedocenianym. Wynika to z tego, że jego myśl spychana jest często na boczny tor dwudziestowiecznych rozważań nad polityką, co moim zdaniem niezbyt adekwatnie oddaje stan rzeczy. Powodów takiego podejścia jest wiele i nie miejsce, by je tu omawiać.
Choć dorobek Voegelina i złożoność jego myśli nie zostały w Polsce
jeszcze należycie rozpoznane, rzut oka na rodzimą literaturę przedmiotu
pozwala stwierdzić, że polski czytelnik dysponuje wieloma generalnymi
wprowadzeniami do myśli Voegelina czy też szkicami, które przedstawiają w sposób sumaryczny jego twórczość. Voegelin miał zresztą w Polsce
wyjątkowe szczęście do komentatorów, gdyż pisali o nim badacze znakomici, należący do rodzimej czołówki w dziedzinie filozofii politycznej i społecznej, tacy jak Ryszard Legutko, będący autorem opublikowanego w połowie
3
Vide dwa obszerne wybory listów: The Collected Works of Eric Voegelin, t. XXIX, Selected Correspondence 1924–1949, Columbia–London 2007; The Collected Works of Eric Voegelin, t. XXX, Selected Correspondence 1950–1984, Columbia–London 2009 oraz korespondencję z Leo Straussem (Faith and
political philosophy: the correspondence between Leo Strauss and Eric Voegelin 1934–1964, ed.
B. Cooper, P. Emberley, Pennsylvania 1993[2004]) a także z Alfredem Schützem (Eine Freundschaft,
die ein Leben ausgehalten hat: Briefwechsel 1938–1959, ed. W. von Gerhard, Konstanz 2004) i z Willmoorem Kendallem (The Eric Voegelin – Willmoore Kendall Correspondence, „The Political Science
Reviewer”, 1, 2004, s. 357–412).
4
Politische Ordnung und menschliche Existenz. Festgabe für Eric Voegelin zum 60. Geburtstag, ed.
H. Arendt, A. Dempf, F. Engel-Janosi, München 1962 oraz The Philosophy of Order: Essays on History, Consciousness, and Politics: for Eric Voegelin on his 80. Birthday, ed. P.J. Opitz, G. Sebba, Stuttgart
1981.
7
2010-10-15
12:33
Strona 8
lat osiemdziesiątych pierwszego w Polsce obszernego studium myśli Voegelina5, czy – już po 1989 roku – Paweł Śpiewak (który jest także tłumaczem
pierwszej wydanej w Polsce książki Voegelina – Nowej nauki polityki), Jacek Bartyzel, Adam Wielomski. Można zatem powiedzieć, że rozważania
na tym poziomie są wystarczające. Trzeba natomiast pójść nieco dalej: pogłębić ogólną recepcję i refleksję nad myślą Voegelina, co zresztą uczynili już w ostatnich latach choćby Andrzej Gniazdowski, Cezary J. Olbromski czy Krzysztof Dorosz6 oraz autor tych słów, który przyłącza się nieśmiało do tej grupy. Tak więc z uwagi na to, że prezentowany tu tom jest
wyborem studiów poświęconych myśli Voegelina, niniejsze wprowadzenie
wpierw dotyczyć będzie światowej recepcji autora Order and History w jej
kilku podstawowych aspektach.
II
8
Jeżeli mowa o recepcji, na plan pierwszy wysuwa się kwestia literatury sekundarnej, szczególnie monografii. Pierwsze znaczące prace poświęcone myśli Voegelina zaczęły powstawać na początku lat osiemdziesiątych, choć już
we wcześniejszych dziesięcioleciach doczekał się on wspomnianych już
dwóch ksiag pamiątkowych, poświęconego mu zbioru esejów7, natomiast
u kresu życia, w latach siedemdziesiątych – gorącej debaty w czasopismach
fachowych na temat miejsca chrześcijaństwa w jego dorobku8. Stosując kryterium językowo-geograficzne, wypada stwierdzić, że w światowej voegelinologii prym zdecydowanie wiedzie świat anglojęzyczny. Sprzyja temu sa5
R. Legutko, Polityka i transcendencja, „Znak”, 9–10, 1985, s. 127–147.
Vide A. Gniazdowski, Polityka i geometria. Fenomenologia Edmunda Husserla a problem demokracji, Warszawa 2007; C.J. Olbromski, Kategoria „teraz” we współczesnej fenomenologii czasu, Lublin
2005; K. Dorosz, Farsa historii. Rzecz o rozrachunkach i pamięci, „Przegląd Polityczny”, 95, 2009, s. 94–
100.
7
Eric Voegelin’s Search for Order in History, ed. S.A. McKnight, Latham 1978 [wydanie poszerzone:
1988].
8
Literatura na ten temat jest bardzo obszerna. Vide M.P. Federici, Voegelin’s Christian Critics, „Modern
Age”, 4, Summer 1994, s. 331–340.
6
2010-10-15
12:33
Strona 9
ma biografia Voegelina. To w USA napisał on i opublikował swoje najważniejsze książki: Nową naukę polityki oraz Order and History, na spędzone
tam lata przypada większa część jego dojrzałej kariery akademickiej (głównie na Lousiana State University oraz Stanford University).
Za pionierskie w świecie anglosaskim uważa się interpretacje autorstwa Ellisa Sandoza9 oraz Eugena Webba10, opublikowane jeszcze za życia
Voegelina. Od tego czasu obserwujemy stale wzrastające zainteresowanie
dyskusją na temat autora Order and History. Do zdecydowanego jej ożywienia doszło wraz ze śmiercią Voegelina w połowie lat osiemdziesiątych,
a także pod koniec tej dekady wraz z inauguracją przedsięwzięcia mającego na celu wydanie dzieł zebranych Voegelina. Coraz więcej interpretacji i omówień – rzecz jasna poza licznymi artykułami zarówno w pismach
naukowych („The Political Science Reviewer”, „Journal of Politics”, Review
of Politics”), jak i opiniotwórczych periodykach (głównie „Modern Age”,
„Humanitas”, „National Review”, „Intercollegiate Review”) – pojawia się
przede wszystkim w wielu wydawnictwach zwartych, począwszy od monografii, które mają na celu sumaryczne ujęcie najważniejszych wątków
wszystkich dojrzałych pism tego autora11, po prace znacznie bardziej szczegółowe, których autorzy podejmują jeden (lub kilka) wybranych wątków
czy aspektów12. Wreszcie należy wspomnieć o rozprawach porównaw9
E. Sandoz, The Voegelinian Revolution. A Biographical Introduction, Baton Rouge 1981 [drugie wydanie: 2000].
10
E. Webb, Eric Voegelin: Philosopher of History, Washington 1981.
11
Poza cytowanymi wyżej ksiażkami Webba i Sandoza vide: M.P. Federici, Eric Voegelin: The Restoration of Order, Wilmington DE 2002.
12
Wśród najciekawszych prac vide: K. Keulman, The Balance of Consciousness. Eric Voegelin’s Political Theory, 1990; R.D. Srigley, Eric Voegelin’s Platonic Theology: Philosophy of Consciousness and Symbolization in a new perspective, Lewiston 1991; M. Franz, Eric Voegelin and the Politics of Spiritual Revolt: The Roots of Modern Ideology, Baton Rouge 1992; G. Hughes, Mystery and Myth in the Philosophy of Eric Voegelin, Columbia–London 1993; M.P. Morrissey, Consciousness and Transcendence.
The Theology of Eric Voegelin, Notre Dame–London 1994; J.J. Ranieri, Eric Voegelin and the Good Society, Columbia–London 1995; B. Cooper, Eric Voegelin and the foundations of modern political science,
Columbia–London 1999; T.W. Heilke, In Quest of Reality, Oxford 1999; J.C. Herndon, Eric Voegelin and
the Problem of Christian Political Order, Columbia–London 2007.
9
2010-10-15
12:33
Strona 10
10
czych, które zestawiają myśl Voegelina z twórczością Leo Straussa, Réne
Girarda, Sörena Kierkegaarda, Michaela Polanyi’ego13. Ukazało się także
kilkanaście prac zbiorowych, nierzadko stanowiących plon konferencji poświęconych Voegelinowi14. Swoim zakresem obejmują one zagadnienia
związane z teologią, teorią świadomości, badaniami nad biblijnym Izraelem
czy interpretacją nowożytności i dwudziestowiecznych totalitaryzmów.
Ogólnie rzecz biorąc, do tego roku opublikowano po angielsku przeszło
czterdzieści książek poświęconych Voegelinowi. Ellis Sandoz, Eugen Webb,
Barry Cooper, Thomas W. Heilke, Glenn Hughes czy John J. Ranieri zaliczani są do grona czołowych amerykańskich badaczy Voegelina.
Warto też dodać, że niektóre wydawnictwa w amerykańskim obszarze językowym daleko wykraczają poza standardowe monografie. Dość
niedawno ukazała się interesująca książka Voegelin Recollected. Conversations on a Life – inspirowana do pewnego stopnia „anamnetycznymi eksperymentami” Voegelina – zawierająca całą serię wspomnień współpracowników, przyjaciół, studentów oraz żony Voegelina – Elisabeth Voegelin15;
z kolei rok temu ukazało się wydawnictwo DVD z zapisem debaty między
Voegelinem, Hansem Georgiem Gadamerem, Allanem Boomem i Bernardem Lonerganem podczas konferencji zorganizowanej w Toronto w 1978
roku; w najbliższym czasie planowana jest premiera filmu dokumentalnego o Voegelinie.
13
Vide E. Webb, Philosophers of consciousness: Polanyi, Lonergan, Voegelin, Ricoeur, Girard, Kirkegaard, Seatle DC–London 1988; T.A. McAllister, Revolt Against Modernity: Leo Strauss, Eric Voegelin,
and the Search for a Postliberal Order, University Press of Kansas 1995; C.R. Embry, The Philosopher
and the Storyteller: Eric Voegelin and the Twentieth Century Literature, Columbia–London 2008; J.J. Ranieri, Disturbing Revelation: Leo Strauss, Eric Voegelin, and the Bible, Columbia–London 2009.
14
Vide Eric Voegelin’s Thought: A Critical Appraisal, ed. E. Sandoz, Durham 1982; Voegelin and the
Theologian: Ten Studies in Interpretation, ed. J. Kirby, W.M. Thompson, New York–Toronto 1983; The
Politics of the Soul: Eric Voegelin on Religious Experience, ed. G. Hughes, Oxford 1999; Voegelin’s Israel and Revelation: An Interdisciplinary Debate and Anthology, ed. W.M. Thompson, D.L. Morse, Marquette 2000; Eric Voegelin’s dialogue with the postmoderns: searching for foundations, ed. C.L. Eubanks, P.A. Petrakis, Columbia–London 2004.
15
Voegelin Recollected. Conversations on a Life, ed. B. Cooper, J. Bruhn, Columbia–London 2008.
2010-10-15
12:33
Strona 11
Drugim obszarem pod względem rozwoju badań nad myślą Voegelina jest świat niemieckojęzyczny. Pierwsze zwarte publikacje sięgają jeszcze lat sześćdziesiątych. Wówczas wydano pierwszą księgę pamiątkową,
w latach osiemdziesiątych powstała zaś niewielka porównawcza praca Richarda Fabera zestawiająca Voegelina z innym niemieckim badaczem nowożytności – Hansem Blumenbergiem16. W późniejszych latach ukazała
się zaledwie jedna praca autorstwa Udo Kesslera17 oraz sumaryczne wprowadzenie do myśli Voegelina18. Początek dynamicznego rozwoju badań nad
myślą autora Order and History należy datować dopiero od przełomu dwudziestego i dwudziestego pierwszego stulecia. Podobnie jak w przypadku
amerykańskim publikuje się monografie, prace porównawcze oraz wybory tekstów poświęconych Voegelinowi. Co zrozumiałe, prace te zazwyczaj
dotyczą w stopniu większym niż amerykańskie kontekstu niemieckiego.
Dzięki temu otrzymujemy nierzadko interesujące i pogłębione analizy, zestawiające myśl Voegelina z dokonaniami innych wybitnych europejskich
badaczy polityki o zbliżonym profilu badawczym: Voegelin jest w nich porównywany z Carlem Schmittem, Karlem Löwithem, Maxem Weberem,
Alfredem Schützem czy Raymondem Aronem. Szczególnie interesujące są
tu przede wszystkim prace Evelyn Völkel (Der totalitäre Staat – das Produkt einer säkularen Religion?: die frühen Schriften von Frederick A. Voigt,
Eric Voegelin sowie Raymond Aron und die totalitäre Wirklichkeit im Dritten Reich19), Hansa-Jörga Sigwarta (Das politische und die Wissenschaft:
Intellektuell-biographische Studien zum Frühwerk Eric Voegelins), Michaela Mörresa (Im Zirkel von Grund, Bewusstsein und Gesellschaft: eine Stu16
R. Faber, Der Prometheus-Komplex: zur Kritik der Politotheologie Eric Voegelins und Hans Blumenbergs, Würzburg 1984.
17
U. Kessler, Die Wiederentdeckung der Transzendenz: Ordnung von Mensch und Gesellschaft im Denken Eric Voegelins, Würzburg 1995.
18
M. Henkel, Eric Voegelin zur Einführung, Hamburg 1998 [wyd. drugie: 2008].
19
E. Völkel, Der totalitäre Staat – das Produkt einer säkularen Religion?: die frühen Schriften von Frederick A. Voigt, Eric Voegelin sowie Raymond Aron und die totalitäre Wirklichkeit im Dritten Reich, Baden–Baden 2009.
11
2010-10-15
12:33
Strona 12
12
die zum Verhältnis von Religion und Politik in der politischen Theorie Eric
Voegelins 20), Gilberta Weissa (Theorie, Relevanz und Wahrheit: eine Rekonstruktion des Briefwechsels zwischen Eric Voegelin und Alfred Schütz
1938–1959 21) czy ostatnia Clausa Heimesa (Politik und Transzendenz:
Ordnungsdenken bei Carl Schmitt und Eric Voegelin). Kilka lat temu wydano też, po przeszło pięćdziesięciu latach, bardzo obszerną recenzję Nowej nauki polityki autorstwa mistrza Voegelina – Hansa Kelsena22, co bez
wątpienia stanowi cenny dokument w badaniach nad Voegelinem. Cechą
szczególną literatury niemieckiej jest też duża uwaga, jaką badacze poświęcają Voegelinowskiej koncepcji religii politycznej23, co odpowiada zresztą
ogólnej popularności tego nurtu badań w Niemczech, oraz dość szczegółowe studia o charakterze biograficznym zarówno dotyczące niemieckiego, jak i amerykańskiego okresu w życiu Voegelina24. Warto wspomnieć,
że – poza badaczami myśli Voegelina – komentują go w Niemczech także inni uznani badacze: filozof Hermann Lübbe, egiptolog Jan Assman czy
badacz religii politycznych Hans Maier.
Trzecim obszarem są Włochy, gdzie jak dotychczas ukazało się kilkanaście monografii i prac zbiorowych25. Co warto podkreślić – recepcja Voegelina w tym kraju rozpoczęła się stosunkowo szybko, gdyż już w latach
osiemdziesiątych. Przyczyniło się do tego bez wątpienia zainteresowanie
20
M. Mörres, Im Zirkel von Grund, Bewusstsein und Gesellschaft: eine Studie zum Verhältnis von Religion und Politik in der politischen Theorie Eric Voegelins, Regensburg 2007.
21
G. Weiss, Theorie, Relevanz und Wahrheit: eine Rekonstruktion des Briefwechsels zwischen Eric Voegelin und Alfred Schütz (1938–1959), München 2000.
22
H. Kelsen, Hans Kelsen Reply to Eric Voegelin “New Science of Politcs”. A Contribution to the Critique of Ideology, Frankfurt–Lancaster 2004.
23
Politische Religion?: Politik, Religion und Anthropologie im Werk von Eric Voegelin, ed. M. Ley,
München 2003. J. Prader, Der gnostische Wahn: Eric Voegelin und die Zerstörung menschlicher Ordnung in der Moderne, Wien 2006; R.W. Sonnenschmidt, Politische Gnosis: Entfremdungsglaube und
Unsterblichkeitsillusion in spätantiker Religion und politischer Philosophie, München 2001.
24
M. Ley, G. Weiss, Voegelin in Wien: frühe Schriften 1920–1938, Wien 2007; M. Puhl, Eric Voegelin
in Baton Rouge, München 2005.
25
Ordine e storia in Eric Voegelin, ed. R. Racinaro, Napoli 1988; Filosofia politica e pratica del pensiero: Eric Voegelin, Leo Strauss, Hannah Arendt, ed. G. Duso, Milan 1988.
2010-10-15
12:33
Strona 13
myślą Voegelina ze strony znakomitego filozofia polityki Augusto Del Nocego, autora między innymi przedmowy do pierwszej włoskiej edycji Nowej nauki polityki 26. Czołowym włoskim badaczem Voegelina jest Sandro
Chinola, współpracujący z ośrodkiem monachijskim27.
Czwarta grupa – do której oprócz Polski zalicza się też obszar iberoamerykański (Hiszpania, Portugalia Brazylia), Holandia, Belgia, ostatnio zaś
także Japonia i Francja – reprezentuje bardzo podstawowy, wstępny poziom.
Na przykład w polskiej literaturze dominują teksty opisujące ogólnie myśl
Voegelina bądź koncentrujące się wyłącznie na jednym wątku, rozwijanym
przez niego przez stosunkowo niedługi czas – na teorii gnozy. Inne są właściwie nieobecne.
Ciekawym zjawiskiem jest bardzo ograniczona recepcja Voegelina we
francuskim obszarze językowym, słynącym przecież z wysokiej kultury i wyrobienia filozoficznego. Pisma Voegelina były tam tłumaczone bardzo późno, co dotyczy także tych najgłośniejszych: Nowa nauka polityki została
opublikowana w 2000 roku, zaś Die politischen Religionen w 1994 roku. Pewną oznaką zmian w tej dziedzinie jest wydana niedawno praca
Thierry Gontiera Voegelin: symboles du politique 28.
III
Poruszając temat recepcji myśli Voegelina na świecie, nie sposób pominąć
instytucjonalnej strony tego procesu. Po śmierci Voegelina w 1985 roku poza rozwojem literatury komentatorskiej i przyczynkarskiej doszło także do
powstania „infrastruktury”, tj. naukowych ośrodków zajmujących się twórczością tego filozofa.
26
A. Del Noce, Eric Voegelin e la critica dell’idea di modernità, [w:] E. Voegelin, La nova scienza politica, przeł. z ang. R. Pavetto, Turin 1968.
27
S. Chignola, Pratica del limite: saggio sulla filosofia politica di Eric Voegelin, Padova 1998; idem,
Fetishism with the Norm and Symbols of Politics. Eric Voegelin between Sociology and Rechtswissenschaft, München 1999.
28
T. Gontier, Voegelin: symboles du politique, 2008. Na rok 2010 planowana jest natomiast kolejna
książka: T. Gontier, D. Weber, Eric Voegelin. Politique, théologie et histoire, Paris 2010.
13
2010-10-15
12:33
Strona 14
14
Także na tym polu prym wiedzie nauka amerykańska. Przy Louisiana State University działa, założony w 1987 roku, Instytut Erica Voegelina (Eric Voegelin Institute)29 kierowany przez Ellisa Sandoza. Sam Sandoz
jest zresztą prawdziwym spiritus movens amerykańskiego środowiska voegelinologów. Wraz z Paulem Caringellą, Thomasem Hollweckiem oraz
Jürgenem Gebhardtem wchodzi w skład komitetu redakcyjnego, nadzorującego wydanie dzieł zebranych Voegelina (The Collected Works of Eric
Voegelin). To zaplanowane z rozmachem przedsięwzięcie, zrealizowane
w latach 1990–2009, bez wątpienia przyczyniło się do dalszego wzrostu
zainteresowania myślą Voegelina. Seria obejmuje 34 opasłe tomy, które zawierają wszystkie wydane pisma badacza, wybraną korespondencję, jak
również fragmenty niepublikowane, w tym siedmiotomową History of Political Ideas. Wydawca tych tomów, University of Missouri Press, od przeszło dekady publikuje także dwie serie książek: „The Eric Voegelin Institute Series in Political Philosophy” oraz „The Eric Voegelin Institute Series
in Political Philosophy: Studies in Religion and Politics”, w ramach której
ukazują się przede wszystkim prace poruszające tematy odmienne niż myśl
samego Voegelina, pisane jednakowoż w duchu i w nawiązaniu do myśli
autora Order and History. Sandoz – uczeń Voegelina i niestrudzony propagator jego myśli – kieruje też międzynarodowym stowarzyszeniem Eric
Voegelin Society, które od 1985 roku organizuje we współpracy z American Political Science Association coroczne międzynarodowe sympozja poświęcone myśli Voegelina. Od wielu lat konferencje te organizowane są
w formie kilkudniowych zjazdów, grupujących badaczy Voegelina dosłownie z całego świata. Dopełniając portretu Voegelinowskich instytucji w Stanach Zjednoczonych, warto wspomnieć, że na Uniwersytecie Stanforda,
gdzie Voegelin spędził ostatnie kilkanaście lat życia jako profesor The Hoover Institution on War, Revolution, and Peace, znajduje się jedno z najwięk29
Strona internetowa: http://www.lsu.edu/artsci/groups/voegelin/index.shtml [dostęp: 10 sierpnia 2010 r.].
2010-10-15
12:33
Strona 15
szych archiwów myśliciela, którym zawiaduje jego ostatni sekretarz, Paul
Caringella.
Drugim wiodącym ośrodkiem studiów nad myślą Voegelina jest Monachium. Z miastem tym Voegelin związany był ściśle przez ponad dekadę swojego życia30. W latach 1958–1969 był on dyrektorem założonego
przez siebie na Uniwersytecie im. Ludwika Maksymiliana Institut für Politikwissenschaft (później przemianowanego na Geschwister-Scholl-Institut für Politische Wissenschaft), tam też wypromował prawie wszystkich
ze swoich uczniów, którzy rozpoczęli własne kariery akademickie. Przy uniwersytecie monachijskim istnieją dwie ważne instytucje, założone
w 1990 roku: Eric-Voegelin-Archiv, którego dyrektorem jest uczeń Voegelina Peter J. Opitz, oraz Voegelin-Zentrum für Politik, Kultur und Religion,
kierowane obecnie przez Karstena Fischera oraz Christiana Schwaabe.
Ośrodki te prowadzą szeroko zakrojoną działalność wydawniczą. Ich staraniem opublikowano wszystkie najważniejsze pisma Voegelina, doprowadzając przede wszystkim do wydania w języku niemieckim Order and History. Tym samym, jest to – o ile mi wiadomo – jedyny pełny przekład tego dzieła na język inny niż angielski. Ponadto, pod kierunkiem Petera
J. Opitza w Monachium ukazuje się niezwykle wartościowa seria Voegeliniana, w której publikowane są obszerne eseje poświęcone Voegelinowi,
a także pomniejsze fragmenty samego autora Order and History 31. Działalność ośrodka monachijskiego jest przy tym nakierowana nie tylko na badania nad myślą Voegelina, ale także na aplikację jego teorii do współczesnych problemów, związanych szczególnie z „religijnym zwrotem”, jaki
można zaobserwować w najnowszej refleksji nad polityką. Z ośrodkiem
związani są tacy badacze jak Wiliam Petropulous, Thomas Hollweck, Dietmar Herz, Tilo Schabert.
30
Obecnie w Monachium jest ulica Erica Voegelina.
W ramach tej serii od 1996 roku opublikowano już niespełna osiemdziesiąt zeszytów. Pełna lista serii: http://www.voegelin-zentrum.de/occ_papers.htm [dostęp: 12 sierpnia 2010].
31
15
2010-10-15
12:33
Strona 16
16
Ośrodek amerykański w Baton Rouge oraz niemiecki w Monachium
nie tylko są największe i najprężniejsze, lecz także powstały jako pierwsze.
W ślad za nimi w latach dziewięćdziesiątych utworzono kolejne, których
działalność nie jest jednak prowadzona z takim rozmachem. Przykładem
jest Centre for Voegelin Studies utworzone w 1993 roku na Manchester
University w Wielkiej Brytanii. Ośrodek ten zorganizował dwie wartościowe konferencje: pierwszą w 1995 roku Voegelin’s Vision of Order and the
Crisis of Civilization in the Twentieth Century i następną w 1997 roku,
zatytułowaną Order and History, które zaowocowały cennymi tomami pokonferencyjnymi32. Dzięki twórcy tej placówki oraz jego wieloletniego dyrektora Geoffrey’a L. Price’a prowadzono szeroko zakrojone kwerendy, które stały się podstawą wspomnianej wyżej międzynarodowej bibliografii, wydanej w 2000 roku.
Zupełnie niedawno, w 2008 roku, powstał kolejny ośrodek o bliźniaczej nazwie – Centre for Voegelin Studies. Placówka ta powstała w Belgii,
kraju dotąd raczej nie kojarzonym z badaniami nad myślą Voegelina33, i działa przy Gent Universiteit. Inicjatywa ta jest dziełem przede wszystkim młodego badacza Meinsa G.S. Coetsiera, autora oryginalnej książki Etty Hillesum and the Flow of Presence: A Voegelinian Analysis 34. Praca ta jest interesującą próbą zastosowania myśli Voegelina do analizy formy duchowego
oporu bohaterki książki – zamordowanej w Auschwitz holenderskiej żydówki; tym samym rozprawa ta stanowi ciekawy przyczynek do kwestii natury
totalitaryzmu i znaczenia duchowego oporu. Dodać warto, że Meins G.S.
Coetsier jest twórcą – nawiązującej bezpośrednio do myśli Voegelina – Flow
32
International and Interdisciplinary Perspectives on Eric Voegelin, ed. S.A. McKnight, G. Price, Columbia–London 1997 oraz Politics, Order, and History: Essays on the Work of Eric Voegelin, ed.
G. Hughes, S.A. McKnight, G.L. Price, Sheffield 2001.
33
Aczkolwiek w 1998 roku w sąsiedniej Holandii została opublikowana praca poświęcona teologiczno-politycznej interpretacji totalitaryzmu w myśli Voegelina: Vide G.J. Buijs, Tussen God en duivel: totalitarisme, politiek en transcendentie bij Eric Voegelin, Boom 1998.
34
M.G.S. Coetsier, Etty Hillesum and the Flow of Presence: A Voegelinian Analysis, Columbia–London
2008.
2010-10-15
12:33
Strona 17
of Presence Academy. Można zatem stwierdzić, że ostatnia z omawianych
tu placówek tym różni się od pozostałych, że w dużo mniejszym stopniu zajmuje się analizą dorobku samego Voegelina, a bardziej stara się rozwijać myśli tego badacza – na co zresztą wskazuje jej nazwa.
IV
Filozoficzny i teoretyczny dorobek, jaki pozostawił po sobie Eric Voegelin, rodzi więc generalne pytania o „losy pośmiertne” jego dzieła, innymi
słowy, o to, czy z inspiracji jego pism i nauczania powstała swego rodzaju szkoła Voegelinowska. Kwestia ta jest oczywiście podnoszona, ponieważ podobne zjawisko – i to w stopniu bardzo spektakularnym – występuje w przypadku Leo Straussa i samo w sobie stało się przedmiotem wielu studiów i analiz; dotyczy jednak także innych filozofów polityki, którzy
albo takie szkoły inicjowali, albo też ich twórczość jest dosyć łatwa do usytuowania w określonym nurcie filozoficznej tradycji, czego przykładem
jest z pewnymi zastrzeżeniami Michael Oakeshott, zaś w sposób zupełnie oczywisty Frederick D. Wilhelmsen. W pytaniu tym kryje się więc potrzeba wpisania Voegelina w kontekst dwudziestowiecznej filozofii polityki. Ponieważ kwestia ta prezentuje się w sposób nieco odmienny i specyficzny dla tego myśliciela, toteż słowo na ten temat wydaje się niezbędne
w tym miejscu.
Przede wszystkim trzeba stwierdzić, że Voegelin nie stworzył szkoły
w klasycznym rozumieniu tego słowa. Można wskazać co najmniej trzy
przyczyny tego stanu rzeczy. Po pierwsze, istotny jest styl nauczania. Choć
Voegelin, jak wynika to z relacji jego uczniów, był doskonałym wykładowcą, jego seminaria prowadzone były w „starym niemieckim stylu”, a więc
z dystansem, i jak można podejrzewać, nie zdobył tym bynajmniej serc swoich studentów35. Co prawda był podziwiany za wiedzę, erudycję, ale nie
35
Vide na ten temat: Voegelin Recollected…, s. 63–77.
17
2010-10-15
12:33
Strona 18
18
za to, jak nauczał. Nie brał na siebie roli przewodnika. Tym samym nie był
profesorem w rodzaju Leo Straussa, o którego seminariach, ezoterycznej
atmosferze je spowijającej, krążą prawdziwe legendy, podsycane przez wspomnienia jego uczniów36.
Po drugie, kluczową rolę odegrał charakter twórczości Voegelina, metoda, którą przyjął. Jednym ze znamion jego filozofii jest swoiste odium dogmaticum. Voegelin uważał, że dogmatyzm, a wraz z nim filozofia systemowa to jedne z zasadniczych przyczyn stoczenia się cywilizacji zachodniej w nowożytny gnostycyzm. „Dogmatomachia” – jak nazywał starcia
rozmaitych szkół w nowożytności: heglizmu, comtyzmu, progresywizmu,
utylitaryzmu, a w dwudziestym wieku uznanych za ich konsekwencję nazizm i komunizm – była dla niego jedną z głównych przyczyn zjawiska,
któremu sprzeciwiał się swoją filozofią. Toteż jego twórczość jest programowo niesystemowa, charakteryzuje ją to, co sam Voegelin nazywał otwarciem na rzeczywistość w jej najbardziej zróżnicowanej formie. Był też –
delikatnie mówiąc – niechętny wszelkim próbom redukcji człowieka do
wymiaru wyłącznie immanentnego, uważał to za deformację antropologicznej perspektywy. Tym samym jego filozofia, jak i nauka o polityce są otwarte na transcendencję, co skutkuje afirmacją tajemnicy w ludzkim życiu,
a więc też w samej refleksji nad polityką. Z takiej właśnie dyspozycji, którą Voegelin wypracował na swej drodze (methodos) intelektualnej37, będącej rodzajem duchowej wspinaczki z platońskiej jaskini opinii ku transcendentnemu „poza”(epekeina), wynikają charakterystyczne przełomy w jego intelektualnej biografii, które objawiały się porzucaniem projektów, nad
36
A. Bloom, Leo Strauss: September, 20 1899 – October 18, 1973, [w:] idem, Giants and Dwarfs. Essays
1960–1990, New York–London–Toronto–Sydney 1990, s. 235–255. Warto porównać ten wspomnieniowy esej z analogicznym, jaki napisał Ellis Sandoz po śmierci Voegelina: E. Sandoz, Eric Voegelin: January 3 1901 – January 19 1985, „The American Political Science Reviewer”, 1985, s. xiii–xvii.
37
Vide moją propozycję zinterpretowania w ten sposób początkowego etapu twórczości Voegelina: M.J.
Czarnecki, Od Pireusu do Aten. Intelektualna droga Erica Voegelina do 1938 roku, „Politeja”, 12, 2009,
s. 451–473.
2010-10-15
12:33
Strona 19
którymi pracował nieraz całymi latami38, bądź znaczną korektą jego najważniejszego projektu – Order and History 39. Stąd też spuścizna Voegelina ma niejednorodny charakter. I znów – na tym tle dorobek Leo Straussa prezentuje się w sposób znacznie bardziej spójny: jego intelektualną karierą nie wstrząsały tak dramatyczne załamania i zwroty, jak w przypadku
Voegelina.
Trzecią zasadniczą przyczyną tego, że wokół Voegelina nie utworzyła się żadna regularna szkoła filozoficzna, jest moim zdaniem niezdolność
do jednoznacznego usytuowania tego myśliciela w konkretnej tradycji filozoficznej. Trudności pojawiają się już wtedy, gdy próbujemy określić, czy
Voegelin był myślicielem amerykańskim, austriackim czy może niemieckim. Za każdym z tych rozwiązań przemawiają wystarczająco silne racje,
jednak żaden z argumentów nie ma charakteru rozstrzygającego. Podobnie ma się rzecz z określeniem filozoficznego rodowodu tego autora. Oczywiście nietrudno opisać jego młodzieńcze doświadczenia, co zresztą już
nieraz czyniono, i to bardzo gruntownie40, jednak nie rozwiązuje to zupełnie problemu. Voegelin bowiem już w początkowym okresie swojej przygody intelektualnej przekroczył horyzont niemieckiej kultury umysłowej,
szczególnie neokantyzmu, od którego rozpoczynał swoją karierę akademicką. Tuż po studiach, w latach 1924–1926, terminował na najlepszych amerykańskich uniwersytetach (m.in. Harvard i Columbia) i jak sam zaznaczał
we wspomnieniach, amerykańskie doświadczenie fundamentalnie wpłynęło na jego formację intelektualną. W tym okresie jeden rok spędził też
38
Najbardziej znanym i spektakularnym przykładem jest porzucenie zamiaru wydania siedmiotomowego dzieła History of Political Ideas. Ostatecznie tomy te wyszły w serii dzieł zebranych: The Collected Works of Erice Voegelin, t. XVI–XIX, History of Political Ideas, Columbia–London 1997–1999. Na
temat okoliczności porzucenia tego projektu zob. A. Moulakis, Editor’s Introduction, [w:] The Collected Works of Eric Voegelin, t. XIX, History of Political Ideas, t. I, Hellenism, Rome and Early Christianity, ed. A. Moulakis, Columbia–London 1997, s. 1–38.
39
Mowa o zmianie programu Order and History przy okazji wydania czwartego tomu: Vide E. Voegelin, Order and History, t. IV, The Ecumenic Age, Baton Rouge 1974.
40
B. Cooper, Beginning the Quest. Law and Politics in the Early Work of Eric Voegelin, Columbia–London 2009.
19
2010-10-15
12:33
Strona 20
20
na paryskiej Sorbonie; w latach trzydziestych niejednokrotnie wyjeżdżał,
tym razem na krócej, do Rzymu, Londynu i niektórych uniwersytetów niemieckich (Berlin, Heidelberg). Tym samym przed trzydziestką zetknął się
z szeregiem nieraz bardzo odmiennych umysłowości, pochodzących z rozmaitych tradycji intelektualnych: począwszy od promotorów jego doktoratu – pozytywisty Hansa Kelsena oraz zwolennika tradycji romantycznej
Othmara Spanna, przez oksfordzkiego filologa klasycznego Gilberta Murraya, Karla Jaspersa, Alfreda Webera, francuskich konstytucjonalistów
(Maurrice Hauriou, Leon Duguit), heidelberski krąg Stefana Georgego,
a skończywszy na wielu filozofach anglosaskich (Alfred North Whitehead,
William James, George Santayana). Swoją rozprawę habilitacyjną z 1928
roku Über die Form des amerikanischen Geistes poświęcił w dużej mierze amerykańskiej filozofii, by jednak później na kilka lat zaangażować się
mocno w polemikę z Kelsenowskim pozytywizmem, w badanie teorii rasistowskich oraz podjąć próbę stworzenia pierwszej własnej ogólnej teorii państwa i prawa. W późniejszych latach, kiedy pisał swoje największe
dzieła: Order and History i Nową naukę polityki, jego poszukiwania szły
jeszcze dalej, w stronę mongolskiej symboliki czy cywilizacji azjatyckich.
Jego dzieło stopniowo nabierało charakteru refleksji nad cywilizacjami, nigdy jednak nie przybierało formy zamkniętego systemu, takiego jak na przykład koncepcja cywilizacji Oswalda Spenglera. W owych intelektualnych
peregrynacjach był Voegelin w większym stopniu poszukiwaczem, zetetykiem niż chłodnym badaczem. Refleksja nad poszczególnymi cywilizacjami miała w jego wypadku charakter z gruntu egzystencjalny, w większym stopniu była rodzajem doświadczenia niż racjonalnego ujęcia. Ten
swoisty ontologiczny i epistemologiczny mistycyzm Voegelina, rzutujący
na jego analizy kondycji nowożytnej, kontrastuje z jasnym przywiązaniem
do tradycji klasycznego racjonalizmu w przypadku Straussa, co nie umyka uwadze niektórych komentatorów41. Ów mistycyzm, z biegiem lat w co41
Vide T.A. McAllister, The Revolt…, s. 176–259.
2010-10-15
12:33
Strona 21
raz większym stopniu dochodzący do głosu w jego twórczości, łączył się
ze swego rodzaju „kosmiczną perspektywą” w opisie także zjawisk współczesnych42, zdradzając pewnego rodzaju dystans, szczególnie do chrześcijaństwa, co w latach siedemdziesiątych spowodowało szereg interesujących
dyskusji i polemik43. Voegelin, w latach pięćdziesiątych życzliwie przyjmowany przez amerykańskie środowiska konserwatywnej metapolityki skupione przed wszystkim wokół Russella Kirka i pisma „Modern Age”, w rezultacie okazał się rozczarowaniem także dla tej formacji. W przekonaniu
wielu stał się bardziej mistykiem i teologiem (niezbyt ortodoksyjnym zresztą) niż filozofem polityki, którego badania mogą być pomocne w analizach
bieżącej rzeczywistości politycznej. Jest w tym pewien paradoks, gdyż pisma Voegelina są w niektórych wypadkach wręcz przepełnione odwołaniami do teraźniejszego konkretu politycznego, czego najlepszym przykładem jest oczywiście Nowa nauka polityki, ale także głośne wykłady z okresu monachijskiego – Hitler und die Deutschen. Natomiast twórczość
Straussa, choć nigdy nie odnosiła się w tak szeroki i bezpośredni sposób
do współczesnych problemów politycznych, uciekając zazwyczaj w ezoteryczny, pełen aluzji i niedomówień język44, przez długie lata uchodziła
za bardziej atrakcyjną, do tego stopnia, że w oczach wielu autor On Tyranny stał się, jak wiadomo, nieomal urzędowym filozofem administracji
waszyngtońskiej.
42
Vide na przykład E. Voegelin, Duchowa i polityczna przyszłość Zachodu, przeł. J. Świątek, „Człowiek
w Kulturze”, 15, 2003, s. 323–348; idem, World Empire and the Unity of Mankind, „International
Affairs”, 2, April 1962, s. 170–188.
43
Cf. m.in. polemika samego Voegelina z radykalnym teologiem protestanckim Thomasem J.J. Altizerem: T. J. J. Altizer, A New History and a New But Ancient God? A Review-Essay, „Journal of the American Academy of Religion”, 4, 1975, s. 757–764; E. Voegelin, Response to Professor Altizer’s „A New
History and a New But Ancient God?”, „Journal of the American Academy of Religion”, 4, 1975, s. 765–
772.
44
Wystarczy porównać sposób, w jaki L. Strauss podchodzi do problemu współczesnych tyranii (vide
L. Strauss, O tyranii, przeł. P. Armada, A. Górnisiewicz, Kraków 2009), z analizami komunizmu i nazizmu, zawartymi choćby w pisanej w tym samym czasie Nowej nauce polityki Voegelina.
21
2010-10-15
12:33
Strona 22
22
Wszystkie te czynniki – kwestia osobowości Voegelina, jego intelektualna dyspozycja i niechęć do filozofii systemowej oraz skłonność do zetetycznych poszukiwań i swoista bezdomność intelektualna – są w mym
przekonaniu przyczyną tego, że Voegelin nie stworzył żadnej zwartej, odrębnej, intelektualnie zdyscyplinowanej szkoły – ani w Niemczech, ani też
w Stanach Zjednoczonych. Nie oznacza to, że jego dzieło pozostało bez
echa. Kontynuatorów jego podejścia badawczego można podzielić na dwie
zasadnicze grupy: komentatorów, egzegetów, jednym słowem badaczy jego dorobku oraz drugą grupę – autorów, którzy starają się rozwijać Voegelinowski program bądź czerpią z niego inspirację do własnych badań, nieraz negatywną. O tej drugiej grupie słowo poniżej.
Od razu trzeba zastrzec, że obie grupy nie są od siebie odseparowane. Voegelin swoich wychowanków, tj. studentów, którzy pisali pod jego
kierunkiem doktorat, miał dopiero w czasach monachijskich. Wcześniej,
jako profesor w Luizjanie, nie miał takiej możliwości, gdyż tamta uczelnia
nie prowadziła tego rodzaju studiów. Zatem dopiero w okresie monachijskim, w latach sześćdziesiątych, Voegelin miał pierwszych uczniów. Wychowanków można podzielić na dwie grupy, tj. przede wszystkim na tych,
którzy byli jego asystentami, oraz o pół pokolenia młodszych doktorantów.
Do pierwszej grupy należał przede wszystkim zajmujący się filozofią Hegla i heglizmem Jürgen Gebhardt, piszący na temat chińskiej imperialnej
myśli politycznej Peter Weber-Schaefer, badający islamską filozofię polityczną Ibn-Kalduna Peter von Sivers oraz Ellis Sandoz, który poświęcił swój doktorat kwestiom apokaliptycznym u Dostojewskiego45. Do drugiej grupy badaczy, nieco młodszych, którzy swoje pierwsze naukowe przedsięwzięcia
realizowali pod kierunkiem Voegelina, należeli przede wszystkim Manfred
45
J. Gebhardt, Politik und Eschatologie: Studien zur Geschichte der Hegelschen Schule in den Jahren
1830–1840, München 1963; P. Weber-Schaefer, Oikumene und Imperium. Studien zur Ziviltheologie
des chinesischen Kaiserreich, München 1968; P. von Sivers, Khalifat, Königtum und Verfall: die politische Theorie Ibn Khaldūns, München 1968; E. Sandoz, The Grand Inquisitor: a Study in Political Apocalypse, Baton Rouge 1971.
2010-10-15
12:33
Strona 23
Hennigsen – badający koncepcje cywilizacji Arnolda Toynbeego, piszący
o osiemnastowiecznej myśli politycznej we Francji Tilo Schabert, autor rozprawy poświęconej nazizmowi mieszczącej się w nurcie religii politycznych
– Klaus Vondung, a także pisząca na temat problemu alienacji w oparciu
o prozę Roberta Musila Dagmar Herwig oraz jej siostra, Heda Herwig, zajmująca się psychoanalizą Freuda i Junga46. Jak łatwo się zorientować,
wszystkie te rozprawy poruszają wątki, które w twórczości Voegelina odgrywały bardzo ważną rolę. Tym niemniej, spoglądając na dalsze publikacje tych autorów, bardzo ciężko powiedzieć, aby ich twórczość – reprezentująca jakże odmienne przecież dziedziny – miała charakter jakieś jednej,
w miarę spójnej szkoły. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że tylko niewielka część tej grupy pozostała w Niemczech, wiele z tych osób przeniosło
się do Stanów Zjednoczonych. Jednak o żadnej uczelni amerykańskiej czy
niemieckiej nie można powiedzieć, że jest „twierdzą voegelinizmu”, jak
można było powiedzieć o niektórych placówkach w odniesieniu do Straussa. Nie sposób też odnotować w kręgach voegelinowskich tego rodzaju sporów o interpretację myśli Voegelina, jakie mieliśmy okazję obserwować
w przypadku Straussa w latach osiemdziesiątych47.
Choć każda z tych osób porusza pewne aspekty charakterystyczne dla
myśli Voegelina, co widać po dysertacjach doktorskich, jednak tylko nieliczni tę jego myśl rozwijają. Zdecydowanie można do tej ostatniej grupy
zaliczyć Klausa Vondunga, autora wydanej w latach osiemdziesiątych
46
M. Henningsen, Menschheit und Geschichte: Untersuchungen zu Arnold Joseph Toynbees „A study of history“, München 1967; Schabert, Natur und Revolution. Untersuchungen zum politischen Denken im Frankreich des achtzehnten Jahrhunderts, München 1967; K. Vondung, Magie und Manipulation: ideologischer Kult und politische Religion des Nationalsozialismus, Göttingen 1971; D. Herwig,
Der Mensch in der Entfremdung: Studien zur Entfremdungsproblematik anhand des Werkes von Robert Musil, München 1972; H. Herwig, Therapie der Menschheit: Studien zur Psychoanalyse Freuds
und Jungs, München 1969.
47
Vide polemika H. Jaffy z T.L. Pangle’m: H. Jaffa, The Legacy of Leo Strauss, „The Clarendon Review
of Books”, Fall 1984, s. 14–21; T.L. Pangle, The Platonism of Leo Strauss. A Reply to Harry Jaffa, „The
Clarendon Review of Books”, Spring 1985, s. 18–20; H. Jaffa, The Legacy of Leo Strauss Defended, „The
Clarendon Review of Books”, Spring 1985, s. 20–24.
23
2010-10-15
12:33
Strona 24
24
rozprawy Die Apokalypse in Deutschland 48 oraz Ellisa Sandoza, który
w swych pracach The Politics of Truth and other Untimely Essays: The Crisis of Civic Consciousness 49 oraz ostatniej Republicanism, Religion and
the Soul of America 50 wyraźnie kontynuuje Voegelinowski program.
Jednak do grona autorów kontynuujących dorobek Voegelina można
zaliczyć także badaczy, którzy nie byli jego wychowankami, lecz za sprawą rozmaitych okoliczności znaleźli się w orbicie jego myśli. Mówię tu
przede wszystkim o takich amerykańskich teoretykach polityki jak: Wiliam
C. Havard, David L. Levy, John H. Hallowell, a zwłaszcza Dante Germino, który z powodzeniem rozwinął Voegelinowską koncepcję „społeczeństwa otwartego”, przede wszystkim w pracy Political Philosophy and the
Open Society 51. W swoich badaniach nad cywilizacjami nawiązuje do Voegelina pochodzący z polski światowej sławy teoretyk Shmuel N. Eisenstadt,
szczególnie w aspekcie ustaleń Voegelina dotyczących koncepcji „czasu osiowego“ (axial time)52. Z grona badaczy, którzy zajmują się zawodowo myślą Voegelina, warto wspomnieć także Barry’ego Coopera, który stosuje Voegelinowskie pojęcie religii politycznej do analiz współczesnego terroryzmu53,
oraz Stephena A. McKnighta, badacza renesansu i początków nowożytności54. W opozycji do myśli Voegelina, szczególnie do jego interpretacji tra48
K. Vondung, Die Apokalypse in Deutschland, München 1988.
E. Sandoz, The Politics of Truth and other Untimely Essays: The Crisis of Civic Consciousness, Columbia 1999.
50
E. Sandoz, Republicanism, Religion and the Soul of America, Columbia 2006.
51
D. Germino, Political Philosophy and the Open Society, Baton Rouge 1982.
52
Spośród wielu prac z bogatego dorobku S.N. Eisenstadta vide jego monumentalne dzieło: S.N. Eisenstadt, Comparative civilizations and Multiple Modernities, t. I, Leiden–Boston 2003.
53
B. Cooper, New Political Religions, or an Analysis of Modern Terrorism, Columbia–London 2004.
Inspirację z badań Voegelina nad gnozą czerpie także włoski badacz Luciano Pellicani, Revolutionary
Apocalypse. Ideological Roots of Terrorism, Milan 2003. Cf. I.P. Couliano, Gnostycyzm jako wzorzec
analogiczny, przeł. I. Kania, „Znak”, 7, 1997, s. 40–53.
54
S.A. McKnight, The modern age and the recovery of ancient wisdom: a reconsideration of historical consciousness, 1450–1650, Columbia–London 1991; idem, Sacralizing the Secular: The Renaissance Origins of Modernity, Baton Rouge 1989; idem, The Religious Foundations of Francis Bacon’s
Thought, Columbia 2006.
49
2010-10-15
12:33
Strona 25
dycji liberalnej oraz nowożytnej teorii politycznej, rozwija niektóre jego intuicje Dawid Walsh55. W końcu należy odnotować prężny nurt badań rozwijający w Niemczech koncepcję religii politycznej (Claus Eckkehrdt Bärsch,
Hans Maier, Michael Schäfer, Hans Otto Seitscheck), który dużo zawdzięcza ustaleniom Voegelina56. Jego myśl zaczyna być doceniana także przez
środowisko „nowej szkoły prawa naturalnego” (J.M. Finnis57). Jeden z prominentnych jej przedstawicieli, Robert P. George, jest członkiem Eric Voegelin Society i bierze udział w poświęconych mu konferencjach.
V
W kontekście powyższych ustaleń nietrudno zdać sobie sprawę z tego, że
teksty prezentowane w niniejszym tomie stanowią zaledwie pewną próbkę komentarzy i dyskusji nad myślą Voegelina. Uporządkowaliśmy je według dwóch symbolicznych kategorii: „Aten” i „Jerozolimy”. Ich wybór
wypływa z przekonania, że temat napięcia teologiczno-politycznego, do którego wprost odnosi się kompozycja niniejszego tomu, jest jedną z podstawowych osi organizujących dojrzałą myśl Voegelina, zarówno w jej warstwie filozoficzno-teologicznej, jak również w kontekście jego filozofii porządku politycznego i analizy kondycji nowożytnej polityki.
Pierwszy dział – „Ateny” – poświęcony jest zagadnieniom związanym
z refleksją człowieka nad polityką. Blok otwiera tekst Ellisa Sandoza Eric
Voegelin and the Nature of Philosophy, oryginalnie opublikowany w czasopiśmie „Modern Age” w 1969 roku, który jest próbą przedstawienia i rozjaśnienia najważniejszych wątków filozofii Voegelina. W dalszej kolejności zamieszczamy teksty poruszające problem tego, czym dla Voegelina było
55
D. Walsh, The Growth of Liberal Soul, Columbia 1997.
Vide seria redagowana przez Hansa Maiera Totalitarismus und Politische Religionen: Konzepte des
Diktaturvergleichs, t. I, ed. H. Maier, Paderborn 1996; t. II, ed. H. Maier, M. Schäffer, Paderborn 1997;
t. III, ed. H. Maier, M. Schäffer, Paderborn 2003.
57
Vide J.M. Finnis, Prawo naturalne i uprawnienia naturalne, przeł. K. Lossman, Warszawa 2001.
56
25
2010-10-15
12:33
Strona 26
26
poznanie rzeczywistości politycznej (W.M. Thompson, J.L. Wiser) oraz omówienie Voegelinowskiej interpretacji Platona – bodaj najprzemożniejszej inspiracji, jaką odnajdujemy w jego pismach. Część pierwszą zamykają dwa
teksty pochodzące z dwóch obozów, które mają istotny związek z Voegelinem. Pierwszy z nich to pozytywizm, w spór z którym Voegelin zaangażował się bardzo mocno, szczególnie w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. Poza tym jest to krytyczny względem Voegelina głos osoby niezmiernie ważnej w jego biografii intelektualnej, a mianowicie jego pierwszego
mistrza z okresu wiedeńskiego, Hansa Kelsena. Tekst jest fragmentem większej całości – bardzo obszernego omówienia całej Nowej nauki polityki,
które Kelsen napisał zaraz po ukazaniu się tego dzieła na początku lat pięćdziesiątych i wysłał maszynopis do Voegelina, jednak za życia obu badaczy nie doszło do jego wydania. Dopiero w 2004 roku staraniem niemieckiego wydawnictwa Ontos tekst ten został udostępniony czytelnikom. W niniejszym tomie znajduje się początkowy fragment tej recenzji, w którym
Kelsen zajmuje się wprowadzeniem Voegelina do Nowej nauki polityki i zawartą tam krytyką pozytywizmu dokonaną przez jego dawnego ucznia.
Ostatni tekst w tej części – pochodząca z 1958 roku recenzja Order and
History pióra Stanleya Rosena, wówczas młodego wychowanka Leo Straussa – jest przykładem głosu z obozu Straussistów, stanowiącym inny istotny kontekst, w którym należy odczytywać myśl Voegelina. Pokazuje on subtelne różnice między sposobem, w jaki grupa skupiona wokół Straussa interesowała się antycznymi filozofami polityki, a ich interpretacją dokonaną
przez Voegelina.
Drugi dział, zatytułowany „Jerozolima”, odnosi się do kilku kwestii, które w stopniu zróżnicowanym nawiązują do szeroko dyskutowanego problemu, a mianowicie stosunku Voegelina do chrześcijaństwa. Dlatego też
w tej części czytelnik znajdzie zarówno tekst znanego biblisty Bernharda
W. Andersona, poświęcony Voegelinowskim interpretacjom starożytnego
Izraela, jak i teksty pochodzące z toczonej w latach siedemdziesiątych gorącej dyskusji na temat chrześcijaństwa u Voegelina, wywołanej publika-
2010-10-15
12:33
Strona 27
cją The Ecumenic Age, czwartego tomu Order and History. Są to głosy zarówno ze strony protestanckiej (B. Douglass), jak i katolickiej (F.D. Wilhelmsen). Krytyka Wilhelmsena posiada też tę wartość, że jej autor jest reprezentantem tradycji tomistycznej, zatem lektura tego tekstu pokazuje naturę sporu miedzy arystotelesowsko-tomistyczną a platońsko-augustyńską
szkołą myślenia. Tom ten zwieńczają dwa teksty, naświetlające omawiany tu problem z innej strony. Pierwszy z nich, autorstwa Eugena Webba,
jednego z bardziej dociekliwych badaczy myśli Voegelina, traktuje o problemie chrześcijaństwa u autora Order and History z perspektywy antropologii i filozofii religii. Ostatni tekst – Thomasa W. Heilkego – jest próbą
odczytania Voegelinowskich analiz nazizmu w kontekście teologii politycznej.
Zamysłem redaktorów było to, aby trzymając się kwestii przewodniej,
tj. napięcia teologiczno-politycznego, skomponować tom w miarę reprezentatywny dla myśli Voegelina. Innymi słowy, u podstaw tego wyboru legł zamysł, aby przedstawić możliwie zróżnicowane głosy, pochodzące z różnych
środowisk i dotykające możliwie różnych aspektów tematu napięcia między tradycją Aten a Jerozolimy. Zadbaliśmy też o to, aby teksty pochodziły z różnych okresów. Mamy więc analizy z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (H. Kelsen, S. Rosen, E. Sandoz), kiedy Voegelin przebojem zdobywał pozycję jednego z najważniejszych filozofów polityki w wieku
dwudziestym. W tomie nie mogło zabraknąć też analiz napisanych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (B. Douglass, F.D. Wilhelmsen,
E. Webb), kiedy Voegelin był już uznanym badaczem i wokół jego koncepcji zaczęły toczyć się pierwsze poważne debaty, jak i tekstów z ostatnich
lat (W.M. Thompson, D. Germino, J.L. Wiser, T.W. Heilke), napisanych po
śmierci Voegelina.
27

Wstęp - Teologia Polityczna

Transkrypt

Podobne dokumenty

Przejrzyj spis treści książki

Pobierz plik

Eric Dalest (Francja)

Platon - Pressje

8 września, godz. 19:00

Scenariusz wieczoru:

Szukając Erica - Odra-Film

Pobierz w pdf - CzytajZaFREE.pl

Testy medyczne na ochotnikach we Francji