Platon - Pressje

młodość. Mam nadzieję, że bezpowrotnie minęły czasy, gdy − jak pisał Marek Kempski − „niewykształcony robotnik, konserwatywny katolik-patriota ze
znaczkiem Solidarności w klapie był uznawany za dziwadło” (s. 158), a „transparent z napisem Solidarność wywieszono w przedpokoju, a może nawet
w toalecie historii” (s. 159). Ożywienie dziedzictwa Solidarności wymaga jednak użycia nowych kategorii pojęciowych dla wyrażenia jej głównych idei. Jest
to zadanie nie tylko dla świadków ruchu, lecz także dla kolejnego pokolenia
badaczy. Wszak wszyscy możemy powiedzieć za wojewodą Kempskim, że
„idea solidarności tkwi po części w każdym z nas” i „chwila, w której zapomnielibyśmy o tym, byłaby chwilą naszego samobójstwa” (s. 162).
Paweł Rojek
Eric Voegelin
Platon
Order and History, vol. III.
Plato and Aristotle, 1957
Przeł. Alicja Legutko-Dybowska
Teologia Polityczna
Warszawa 2009
Seria „Teologii Politycznej”, t. 1
stron 440
oprawa miękka
cena 32 zł
Platon jest pierwszą częścią trzeciego tomu sążnistego dzieła Voegelina Order and History, wciąż czekającego na pełny polski przekład. Najlepiej być
może znana praca Voegelina, wydana w Polsce Nowa nauka polityki (1992),
jest uznawana za prolegomena do Order and History. Pełna wersja angielska
trzeciego tomu składa się z wydanego po polsku Platona i drugiej, krótszej
części, opisującej myśl Arystotelesa. Order and History, praca porównywalna
pod względem systematyczności wykładu ze Study of History Arnolda Toynbeego, jest syntezą dziejów człowieka, której celem jest nie tyle odnalezienie
struktury czy istoty historii, ile wykazanie, że istnieje pewien ontologiczny ład,
któremu dzieje podlegają mimo wszelkiej zmienności losów. W konsekwencji
całe dzieło Voegelina przesiąknięte jest do głębi treścią metafizyczną, którą przestawia, rozważając poszczególne, ważkie dla danej epoki zdarzenia.
Nie jest więc rzeczą zaskakującą, że poszukując takiego ładu ontologicznego
w cywilizacji Greków, Voegelin odnalazł najdoskonalszą jego emanację właśnie w dziele Platona. To Państwo, pisane blisko trzydzieści lat przed bitwą
pod Cheroneją, u schyłku dominacji politycznej polis, jest politycznym i kulturowym testamentem Grecji, niedoścignioną autoanalizą człowieka jako obywatela, poety, mówcy i filozofa.
262
Kompressje
Platon jest rozwinięciem i naturalną kontynuacją drugiego tomu Order
and History, zatytułowanego The World of the Polis. W tej perspektywie myśl
Platona – a także Arystotelesa – słusznie przedstawiana jest przez Voegelina
jako ukoronowanie myśli politycznej Hellenów, sięgającej minojskich prehistorii i rozwijającej się aż po zmierzch świata państw-miast, który był wróżbą
wschodzącej wielkości Rzymu. Dla Voegelina dzieje Hellenów to nade wszystko tryumfalny pochód rozumu, którego odkrycie – najpierw w regularności przyrody, następnie w samym człowieku – było głównym osiągnięciem Grecji i jednym z nielicznych
przełomowych momentów w ludzkim poszukiwaniu ładu we świecie. Opis
kolejnych etapów tego poszukiwania jest programowym zadaniem dzieła
Voegelina, co wskazuje we wstępie do Platona Ryszard Legutko: „jak pisał
Voegelin «porządek historii to historia porządku». To porządkowanie jednak
nie dokonało się przez stopniowy rozwój czy ewolucję. Miało ono charakter
skokowy. Od czasu do czasu dokonywał się „egzystencjalny skok” (leap in being), dzięki czemu dochodziło do przewartościowania doświadczenia, które
odtąd zaczęło być ujmowane w odmienny sposób”. Voegelin wskazywał pięć
typów porządku, którym odpowiadały różne sposoby symbolizacji: mity kosmologiczne imperiów Bliskiego Wschodu, proroctwa narodu żydowskiego,
filozofia starożytnej Grecji, chrześcijaństwo imperium rzymskiego i gnostycyzm państwa narodowego.
Dwa środkowe tomy Order and History, obejmujące dzieje Hellady od
najbardziej zamierzchłych początków do Arystotelesa – a politycznie rzecz
biorąc, do Aleksandra – powinny być czytane razem, jeśli pragnie się w pełni uchwycić sens, jaki Voegelin przypisuje tej epoce w perspektywie historii ogólnoludzkiej i wspomnianych celów programowych. Niemniej, tak jak
dzieło Platona stanowi samoistny i domknięty system filozoficzny, tak też
jego interpretację pióra Voegelina można z pożytkiem czytać w zupełnym
oderwaniu od reszty dzieła. Myśl Platona stanowi bowiem nie tylko kolejny
krok w rozwoju myśli greckiej, ale także ważny skok jakościowy, który daje
się w pełni zrozumieć jedynie w opozycji do jego poprzedników. O ile bowiem
Jończycy odkryli rozumność świata przejawiającą się w prawidłach przyrody, Sokrates zaś rozumność jako cechę duszy ludzkiej wyróżniającą go
spośród tejże przyrody, o tyle Platon dokonał syntezy całej poprzedzającej
go myśli przez nadanie jej teoretycznej podstawy w pojęciu transcendencji
tego, co duchowe. Jak trafnie zauważa Giovanni Reale, wprowadzenie dualizmu zasady duchowej i materialnej – które są jednak jednoczone w uznaniu
wyższości tej pierwszej nad drugą – stanowi szczytowe osiągnięcie greckiej
myśli, przez które należy odczytywać systemy filozoficzne zarówno tych,
którzy poprzedzali Platona, jak i tych, którzy następowali po nim, czerpiąc
obficie z jego dziedzictwa.
Otóż właśnie w pojęciu transcendencji widzi Voegelin zasadnicze osiągnięcie
Platona. Najważniejszy postulat nowej nauki polityki opracowanej przez Voegelina, skierowany przeciwko gnostycyzmowi w dawnych i nowych swych
Kompressje
263
wersjach, głosi, by „nie imanentyzować eschatonu”. Eschaton jest tym, co ostatecznie winno zawsze znajdować się poza. Innymi słowy, musi istnieć fundamentalny dualizm rzeczy, z których to co immanentne nie wyczerpuje całości
bytu, lecz znajduje swoją ostateczną przyczynę w tym, co transcendentne. Jest
to faktycznie parafraza podstawowej myśli ontologicznej Platona. Cała interpretacja, jakiej dokonuje w Platonie Voegelin, jest próbą rozjaśnienia tej zasady
i uchwycenia jej w poszczególnych dialogach.
Zawarta w Platonie analiza stanowi fundament nowożytnych badań
nad myślą Platona. Odnosi się to zarówno do interpretacji samej myśli, jak
i do hermeneutyki dzieła Platona. Należy zaznaczyć, że w obu tych sprawach Voegelin reprezentował oryginalny punkt widzenia, kładąc szczegól-
Jego interpretacja jest przeciwstawna interpretacji Leo
Straussa, który − jak wiadomo − uznawał metafizykę za
nadbudowę
ny nacisk na ontologiczną stronę filozofii platońskiej, aby na jej podstawie
dopiero rekonstruować filozofię polityczną – tak przecież dla Voegelina
istotną. Jego interpretacja jest przeciwstawna interpretacji Leo Straussa,
który − jak wiadomo − uznawał metafizykę za nadbudowę lub wręcz maskę
najważniejszej części filozofii platońskiej, jaką miała być myśl polityczna. Pod tym względem Voegelin zbliża się bardziej do badaczy takich jak
F. M. Cornford, którego wykładnia Państwa w wielu aspektach – zwłaszcza
w centralnej pozycji przyznanej ontologii i księgom VI i VII – zbiega się z interpretacją Voegelina. W istocie autor uznaje Państwo za najważniejszy
z dialogów i odpowiednio poświęca mu w swojej pracy najdłuższą i najwnikliwszą analizę.
Voegelin podkreśla w swoim odczytaniu Platona znaczenie dwóch pojęć.
Pierwszym z nich jest centralne zagadnienia Dobra, nadające wertykalną
strukturę ontologii platońskiej i porządkujące całe istnienie i egzystencję –
które to rozróżnienie Voegelin wielokrotnie podkreślał – w ścisłej hierarchii metafizycznej. W pojęciu tym przejawia się statyczność i rygorystyczny ład systemu Platona, który stanowi pierwszy krok do dalszej analizy,
sprowadzającej byt z transcendencji w immanentną egzystencję ziemską.
Z tak przygotowanym gruntem ontologicznym może Voegelin przystąpić do
analizy platońskiej filozofii polityki i postaci męża stanu. Drugim pojęciem,
na które kładzie nacisk, jest metaxy, to co istnieje pomiędzy. Tkwi w nim
cały dynamizm systemu Platona, ujawniający się w ewolucyjnym charakterze immanentnej polityki wymuszającej ciągłe aktywne angażowanie się
w sprawy publiczne filozofa, który powraca do jaskini, aby wyprowadzić
ludzkość ku słońcu prawdy.
Rekonstrukcja ontologii platońskiej dokonana przez Voegelina doprowadziła go do nowego odczytania dialogów nie tylko od strony ich treści,
ale również struktury literackiej i formalnej. W istocie jego praca wniosła
264
Kompressje
również wiele do badań hermeneutycznych nad Państwem. Voegelin wprowadza w Platonie własny podział tego dialogu, opierając się o podwójną
strukturę drogi wstępującej i zstępującej. Początek dialogu to postawienie
pytania o naturę sprawiedliwości, część centralna to księgi II–VIII, które
niesymetrycznie dzieli metafora jaskini z księgi VII. Do tego kluczowego
momentu rozwija się droga wstępująca, podążająca przez wszystkie etapy konstrukcji Kallipolis aż do swojej kulminacji w wizji słońca-Idei Dobra. Ponieważ jednak byt nie ogranicza się do statycznego transcendensu,
lecz zawiera również zimanentyzowany świat materialny, Voegelin uznaje
wraz z Platonem konieczność rozważenia doczesnych losów idealnej polis
w jej przemianach na poziomie metaxy, pomiędzy tym, co transcendentne,
a tym, co immanentne – tu właśnie, gdzie trwa ziemska wędrówka duszy skowanej w materialnym ciele. Tę część Państwa obejmują księga VIII
i początek księgi IX, przedstawiające degenerację państwa idealnego aż
do najniższej formy politycznej, jaką jest tyrania. Dialog uwieńczony jest
podsumowaniem rozważań i podaniem odpowiedzi na pytanie, które stanowiło punkt wyjścia, mianowicie o wartość i charakter sprawiedliwości.
Dzieło zamyka alegoryzujący mit o sądzie dusz, nawiązujący do samego
początku księgi I, gdzie problem sprawiedliwości wywiedziony jest właśnie
z wizji kar pośmiertnych – tym samym Państwo domknięte jest klamrami
pojęciowymi obejmującymi całość.
Pozostałe części Platona odnoszą się do mniejszych dialogów, wybranych
przez Voegelina w celu dopowiedzenia tych elementów myśli platońskiej,
które w Państwie zostały tylko zarysowane. Voegelin analizuje Gorgiasza,
Fajdrosa, Polityka, Timajosa i Kritiasa, kończy zaś swoje dzieło rekonstrukcją
ontologii z Praw. We wszystkich tych rozważaniach metafizyka przeplata się
z filozofią polityczną, przy czym pierwszeństwo bezsprzecznie przyznawane jest tej pierwszej.
Nie ulega wątpliwości, że dzieło Voegelina nie może zastąpić lektury samego Platona. Warto jednak czytać dialogi, posiłkując się koncepcjami wyłożonymi w Platonie, a nawet poprzez nie. Stanowią one bowiem nie tylko
oryginalną interpretację myśli Platońskiej, ale nade wszystko są cennym narzędziem hermeneutycznym, oferującym klucz do bogatej i nie zawsze dość
jasnej filozofii boskiego Platona.
Michał Bizoń
Kompressje
265