SpiS treści

Spis treści
Wprowadzenie
Żaneta Nalewajk, Magda Nabiałek, Magdalena Mips,
Joanna Jastrzębska, Druga Wielka Emigracja
– poza granicami kraju,poza granicami epoki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
„Wiadomości” i „Kultura”
Marcin Lutomierski, Recepcja romantyzmu w kręgu londyńskich
„Wiadomości” z lat czterdziestych i pięćdziesiątych dwudziestego
wieku. Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Anita Pieńkowska, „Wy jesteście dla mnie ważniejsi
od Mickiewicza”. Recepcja tradycji romantycznej w „Kulturze”
paryskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
PRL i emigracja
Andrzej Stanisław Kowalczyk, Powojenne głosy krajowe
o emigracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Tomasz Wójcik, „Na dwóch krańcach”. Jarosław Iwaszkiewicz
wobec emigracji powrześniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Aleksandra Lutomierska, „Zdrajcy, renegaci i sprzedawczyki…”.
Druga Wielka Emigracja w propagandowych książkach
Stefana Arskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Mity i rewizje
Żaneta Nalewajk, Topos wygnania. Wittlin, Gombrowicz,
Miłosz – rewizje tradycji romantycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Krystyna Ruta-Rutkowska, Marian Pankowski i destrukcja
romantycznych mitów narodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Idee i postawy
Jerzy Łazor, Polski romantyzm a emigracja żydowska z Polski . . . . 135
Marta Wierzbicka, „Europa w romantycznej rodzinie”.
Nawiązania do romantyzmu w twórczości Marii Czapskiej . . . . . . . 146
Maciej Jaworski, „Żyjący Pan Tadeusz” Michała
K. Pawlikowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
8
Jagoda Wierzejska, Kreacja romantycznego podmiotu
autobiograficznego w pisarstwie Andrzeja Bobkowskiego . . . . . . . . . 167
Forma i tradycja
Witold Sadowski, Ujejski – Wierzyński: powinowactwa
metryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Magda Nabiałek, Tymon Terlecki wobec formy dramatu
romantycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Magdalena Mips, Ślady romantycznej formy fragmentu
w powojennej prozie Leo Lipskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Agnieszka Wnuk, Poemat „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada”
Czesława Miłosza wobec gatunkowej tradycji romantyzmu . . . . . . . . 230
Literatura i sztuka
Anna Tenczyńska, Chopin emigrantów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Anna Kazimiera Folta, Stefan Themerson jako kontynuator
romantycznej idei korespondencji sztuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Konrad Niemira, Czesław Miłosz wobec sztuk plastycznych:
optyka romantyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Aneks
Spuścizna literacka pisarzy Drugiej Wielkiej Emigracji. Polska
recepcja oraz sytuacja wydawnicza – zapis dyskusji panelowej,
w której udział wzięli: Andrzej Stanisław Kowalczyk,
Leszek Szaruga, Barbara Toruńczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Druga Wielka Emigracja
– poza granicami kraju,
poza granicami epoki
Głównym celem przygotowania publikacji, którą oddajemy do rąk
Czytelników, był możliwie wszechstronny opis relacji łączących dwudziestowieczną Drugą Wielką Emigrację z Wielką Emigracją dziewiętnastowieczną. W tytule monografii Romantyzm Drugiej Wielkiej
Emigracji starałyśmy się zasygnalizować obecność oraz znaczenie tych
związków. O ich wadze przekonuje uważna lektura tekstów autorstwa
pisarzy polskich, którzy na skutek doświadczenia drugiej wojny światowej oraz sytuacji politycznej w kraju, jaka zapanowała po 1945 roku
podjęli decyzję o pozostaniu na emigracji. Dla wielu wspomnianych
twórców szeroko rozumiana tradycja romantyczna okazała się najważniejszym bodaj układem odniesienia zarówno w sensie historycznoliterackim oraz estetycznym, jak i społeczno-politycznym. Z jednej
strony była afirmowana, znalazła swoich kontynuatorów, dla których
stanowiła nieocenione źródło inspiracji artystycznych i intelektualnych, z drugiej zaś stawała się obiektem ataków. Poddawano ją rewizji lub negacji, czyniono z niej przedmiot literackich zabiegów parodystycznych, krytykowano dążenia do reprodukcji wypracowanych
przez nią wzorców. Oba typy nawiązań współdecydowały o przedłużeniu żywotności emigracyjnej tradycji polskiego romantyzmu, która
w pełnej napięć dyskusji podlegała przekształceniom oraz oddziaływała na kulturę dwudziestego stulecia. Z tego właśnie powodu bez
aktualizacji romantycznych kontekstów historycznych, historycznoliterackich i estetycznych rozumienie specyfiki wielu dwudziestowiecznych zjawisk artystycznych kształtujących się poza granicami kraju
albo okazałoby się niepełne albo zupełnie niemożliwe. Nieczytelne
pozostałyby polemiki i komentarze na temat historii, literatury polskiej i światowej epoki romantyzmu, uwadze umknęłyby nawiązania
do filozofii i myśli religijnej tego okresu, nie zostałyby dostrzeżone inspiracje malarskie i muzyczne, których nie brakuje w tekstach
wychodźców zaliczanych do Drugiej Wielkiej Emigracji. W tym sensie
12
Wprowadzenie
polska dwudziestowieczna literatura emigracyjna pozostaje dłużniczką romantyków. Ten dług może zostać w pełni uświadomiony i przynajmniej częściowo spłacony jedynie dzięki badaniom historycznoliterackim, które wykraczają poza granice jednej epoki.
Z powyższych stwierdzeń jasno wynika, że kwestii relacji między
Wielką Emigracją i Drugą Wielką Emigracją nie można sprowadzać
wyłącznie do problematyki historyczno-społecznej, choć jej uwzględnienie wydaje się nieodzowne, jeśli badaczowi towarzyszy troska
o rzetelność uzyskanych rezultatów naukowych. Nowoczesne kategorie poetologiczne zastosowane do badań porównawczych pozwalają
jednak na poszukiwanie w utworach dwudziestowiecznych autorów
tworzących na emigracji oraz w innych ich wypowiedziach także
odpowiedzi na pytania dotyczące języka, formy literackiej, stosunku
do tradycji, wreszcie tożsamości.
Trzeba podkreślić, że oddziaływanie spuścizny romantyków
na twórców Drugiej Wielkiej Emigracji dokonywało się nie tylko
w perspektywie jednostkowej, miało także charakter środowiskowy. O stosunku do tradycji romantyzmu decydowały zatem zarówno
indywidualne wybory światopoglądowe oraz polityczno-społeczne,
jakich dokonywali poszczególni twórcy, jak i wpływy najbardziej opiniotwórczych (w sensie intelektualnym i artystycznym) czasopism
emigracyjnych, czyli „Kultury” i „Wiadomości”. Wspomniane periodyki kreowały i promowały własne wzorce rozumienia dziedzictwa
romantycznego, wprowadzały je w obieg i za ich pośrednictwem
modelowały kształt poglądów oraz idei uznawanych przez środowiska intelektualne skupione wokół tych czasopism. Odwołując się
– każde w inny sposób – do tradycji romantycznej, formułowały własne stanowiska wobec Europy Zachodniej, Rzeczpospolitej Polskiej,
a potem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej oraz krajów należących do
Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Pytanie o cenę tej
intelektualnej niezależności wprowadza w podejmowaną w tej książce
problematykę stosunku władz PRL-u do emigracji. Skomplikowana
sytuacja polityczna skutkująca niemożnością powrotu do kraju i nie
mniej powikłana sytuacja egzystencjalna skłaniały wielu pisarzy
emigracyjnych do krytyki romantycznych mitów narodowych oraz
utrzymanych w duchu rewizjonistycznym rozważań na temat kondycji wygnańców, które nieobce były także przedstawicielom Wielkiej
Emigracji. Dla części twórców dwudziestowiecznych, zmuszonych do
opuszczenia kraju, przekazywana z pokolenia na pokolenie tradycja
Ż. Nalewajk, M. Nabiałek, M. Mips, J. Jastrzębska, Druga Wielka… 13
romantyczna stała się duchową podporą w zmaganiach z niedogodnościami na wygnaniu, inni odrzucali ją radykalnym gestem, upatrując
w niej źródła polskich kompleksów i głównej przyczyny bezradności lub irracjonalnych zachowań w relacjach z innymi narodami.
Osobną sprawą był wpływ kultury polskiego romantyzmu na spolonizowanych Żydów w Palestynie oraz na kształtowanie się syjonizmu.
Romantyczne wzorce współdecydowały o ich ambiwalentnym, a nie
wyłącznie negatywnym, ukształtowanym na skutek doświadczenia
antysemityzmu, stosunku do kraju pochodzenia.
Oddziaływanie tradycji romantycznej na Drugą Wielką Emigrację
wyraziło się nie tylko w postaci transmisji idei czy motywów.
Zadecydowało również o kształcie dwudziestowiecznych tekstów
literackich. Uwidacznia się to zarówno na płaszczyźnie wersyfikacyjnej i gatunkowej wierszy, jak i przez aktualizację romantycznej
poetyki fragmentu. Wielopłaszczyznowe relacje literackie, w jakie
wchodzą teksty romantyczne i dwudziestowieczne mają także charakter intersemiotyczny. Przekraczanie granic epok, idzie tu w parze
z przekraczaniem granic sztuk.
Wszystkie wspomniane zagadnienia zostały omówione w artykułach, które uporządkowano w następujących blokach problemowych:
I „Wiadomości” i „Kultura”
II PRL i emigracja
III Mity i rewizje
IV Idee i postawy
V Forma i tradycja
VI Literatura i sztuka
Całości rozważań dopełnia zapis dyskusji panelowej poświęconej
spuściźnie literackiej pisarzy Drugiej Wielkiej Emigracji. Spotkanie
odbyło się 25 lutego 2011 roku z inicjatywy Międzywydziałowego
Koła Naukowego „Interakcje”. W dyskusji wzięli udział: Barbara
Toruńczyk, prof. dr hab. Andrzej Stanisław Kowalczyk oraz prof. dr
hab. Leszek Szaruga.
Mamy nadzieję, że prezentowana książka będzie przydatna do
dalszych badań, dzięki którym ryzykowny gest przekraczania granic
między epokami okaże się poznawczo owocny.
Publikację Romantyzm Drugiej Wielkiej Emigracji pragniemy zadedykować pamięci tragicznie zmarłego w 2009 roku doktora Eligiusza
Szymanisa, adiunkta w Zakładzie Romantyzmu Instytutu Literatury
Polskiej Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Był dla
14
Wprowadzenie
nas osobą, która swoją pracą udowadniała, jak wielki wpływ na naszą
literaturę i kulturę miał romantyzm, a także uczyła, jak z ową spuścizną twórczo i konstruktywnie – nieraz polemicznie – dyskutować.
Składamy serdeczne podziękowania prof. dr. hab. Tomaszowi
Wójcikowi oraz dr. Łukaszowi Książykowi za objęcie opieką naukową projektu Romantyzm Drugiej Wielkiej Emigracji.
Redaktorki tomu
Warszawa, 23 czerwca 2011