Informatyzacja przedsiębiorstw w województwie lubelskim, jej wpływ

Transkrypt

PROJEKT SYSTEMOWY „KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013”
Informatyzacja przedsiębiorstw w województwie lubelskim, jej
wpływ na wyniki działalności, innowacyjność i internacjonalizację oraz
stopień wykorzystania technologii ICT
Ekspertyza naukowa
dr Andrzej Bobyk
Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie
[email protected]
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Ekspertyza naukowa
Strona 2 z 40
Informatyzacja przedsiębiorstw w województwie lubelskim, jej wpływ na wyniki
działalności, innowacyjność i internacjonalizację oraz stopień wykorzystania technologii ICT
Spis treści
Spis treści................................................................................................................................................ 2
1.Opis problemu naukowego................................................................................................................. 3
2.Zastosowane narzędzia badawcze....................................................................................................... 3
3.Przebieg wykonania badania naukowego............................................................................................ 4
4.Rekomendowane rozwiązania........................................................................................................... 33
4.Wnioski.............................................................................................................................................. 36
Bibliografia........................................................................................................................................... 39
Ekspertyza naukowa
Strona 3 z 40
1. Opis problemu naukowego
Przedmiotem niniejszej ekspertyzy naukowej jest ocena poziomu, jak również wpływu informatyzacji
na wyniki działalności, innowacyjność i internacjonalizację oraz stopień wykorzystania technologii
informacyjno-komunikacyjnych (ang. Information and Communication Technologies – ICT)
w przedsiębiorstwach województwa lubelskiego. Zakres ekspertyzy obejmuje krótki opis badania
naukowego, przedstawienie przebiegu jego wykonania i szczegółowy opis zastosowania wyników
badania naukowego wraz z wnioskami. Ekspertyza została wykonana na zlecenie Województwa
Lubelskiego w ramach umowy o dzieło, zawartej z Wykonawcą w dniu 9 października 2012 r., jako
jeden z elementów projektu badawczego „Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013”,
realizowanego w ramach Priorytetu VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2 Transfer wiedzy,
Poddziałanie 8.2.2 Regionalne Strategie Innowacji Programu Kapitał Ludzki na lata 2007-2013.
Badaniu naukowemu poddany został obszar działalności przedsiębiorców województwa lubelskiego,
związany z ich innowacyjnością, internacjonalizacją oraz wykorzystaniem nowoczesnych technologii
informacyjno-komunikacyjnych, z położeniem nacisku na analizę wpływu na te zjawiska procesu
informatyzacji, jaki ma miejsce na Lubelszczyźnie zgodnie z założeniami programu wojewódzkiego
„Rozwój społeczeństwa informacyjnego dla Województwa Lubelskiego”1, m.in. w związku
z wdrażaniem projektu „Sieć Szerokopasmowa Polski Wschodniej (SSPW)” w ramach Programu
Operacyjnego „Rozwój Polski Wschodniej"2.
2. Zastosowane narzędzia badawcze
Badanie przeprowadzono metodą desk research, analizując zarówno dokumenty źródłowe (analizy
statystyczne i raporty), jak i materiały wtórne, dotyczące merytorycznego zakresu problematyki
innowacyjności przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem sfery ICT. Przedstawiono dane
statystyczne z lat 2006–2010 dotyczące wykorzystania ICT w przedsiębiorstwach dla województwa
lubelskiego na tle analogicznych danych dla innych województw i Polski jako całości oraz podjęto
próbę skorelowania tych danych z wybranymi wskaźnikami informatyzacji. Podstawą opracowania
były dane statystyczne z roku 2012 zebrane przez Główny Urząd Statystyczny w drodze ankiet,
skierowanych do reprezentatywnej grupy 650 przedsiębiorców z obszaru województwa lubelskiego.
Scharakteryzowano również tendencje zachodzące w Europie, Polsce i na Lubelszczyźnie w dziedzinie
informatyzacji i rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz sposobu ich wykorzystania
w przedsiębiorstwach w kontekście ich innowacyjności i internacjonalizacji.
1
Program wojewódzki „Rozwój społeczeństwa informacyjnego dla województwa lubelskiego” , Urząd
Marszałkowski Województwa Lubelskiego,
http://www.lubelskie.pl/img/userfiles/files/teksty/SpoleInformacyjne.doc (dostęp: 6.12.2011).
2
Gruszecki P.: Lubelskie – Sieć Szerokopasmowa Polski Wschodniej, http://lubelskie.pl/index.php?pid=1550
(dostęp: 6.12.2011).
Ekspertyza naukowa
Strona 4 z 40
3. Przebieg wykonania badania naukowego
Nowoczesna firma, chcąc sprostać wymaganiom współczesnego rynku, nie dość, że skazana jest na
ciągłe doskonalenie, to musi charakteryzować się także dynamizmem innowacyjnym. Proces ten
polega na systematycznym poszukiwaniu doskonalszych i oszczędniejszych rozwiązań w zakresie
technologii, organizacji wytwarzania, konstrukcji nowych wyrobów i stosowania nowych form ich
sprzedaży, włączeniu wszystkich grup pracowników i rozbudzeniu skłonności do innowacji3.
Technologie informacji i komunikacji, w tym Internet stwarzają nowe możliwości komunikacji oraz
dystrybucji informacji. Informacja jest przepływem wiadomości, które mogą pogłębić lub
zmodyfikować wiedzę. Dziedzina ICT jest więc motorem napędzającym rozwój gospodarczy oraz
naukowo-technologiczny. Bez informatyki trudno wyobrazić sobie wielu dziedzin współczesnej nauki
(chociażby genetyki czy biotechnologii – np. przeanalizowanie 40 tysięcy genów, jakie zawiera ludzki
genom byłoby niemożliwe bez komputerów). Z kolei sieci komputerowe, Internet, a zarazem
możliwość szybkiego, taniego i w miarę bezpiecznego przesyłania danych są podstawowymi
czynnikami globalizacji gospodarki i przyspieszenia rozwoju naukowo-technicznego. Zależność między
inwestycjami w ICT a rozwojem dotyczy w dużej mierze regionów, stąd konieczność dogłębnej jej
analizy.
Znaczenie teleinformatyki dla współczesnego świata jest tak duże, że przyjmuje się, iż jest ona
podstawą nowego modelu gospodarki i społeczeństwa. Stąd koncepcje gospodarki opartej na wiedzy
czy społeczeństwa informacyjnego (ang. Information Society – IS). Syntetycznego obrazu stanu
rozwoju tego ostatniego w Europie w ujęciu regionalnym dostarczają wyniki badań prowadzonych
w ramach projektu ESPON 1.2.3 „Społeczeństwo Informacyjne”4. W ramach tego projektu
skonstruowano regionalny wskaźnik rozwoju społeczeństwa informacyjnego z uwzględnieniem trzech
faz rozwoju takiego społeczeństwa:
•
gotowość (ang. IS readiness) – zasoby i umiejętności konieczne do rozwoju społeczeństwa
informacyjnego (wykorzystane wskaźniki: zasoby ludzkie w nauce i technice, gospodarstwa
domowe wyposażone w telefon stacjonarny, dochód do dyspozycji w gospodarstwach
domowych);
•
rozwój/wzrost (ang. IS growth) – dostępność i wykorzystanie technologii informacyjnych
(wykorzystane wskaźniki: gospodarstwa domowe posiadające komputer osobisty,
gospodarstwa domowe z przynajmniej jednym telefonem komórkowym, gospodarstwa
domowe posiadające dostęp do Internetu, gospodarstwa domowe posiadające
szerokopasmowy dostęp do Internetu, dostępność sieci światłowodowej, firmy z dostępem
do Internetu)
3
Grudzewski W., Hajduk I.: Sposoby i techniki zarządzania procesem innowacyjnym. II Konferencja Project
Management – Perspektywy i Doświadczenia, 2005.
4
ESPON project 1.2.3: Identification of Spatially Relevant Aspects of the Information Society. Final Report,
Warsaw University, Centre for European Regional and Local Studies (EUROREG),
http://www.mdrl.ro/espon_cd1/Project_Reports/Thematic_projects/1.2.3_final_report.pdf (dostęp:
6.12.2011).
Ekspertyza naukowa
Strona 5 z 40
•
wpływ (ang. IS impact) – wpływ na gospodarkę (wykorzystane wskaźniki: zatrudnienie
w sektorze wysokiej techniki, aplikacje patentowe w zakresie technologii informacyjnych
i komunikacyjnych).
Analizując znaczenie ICT dla współczesnej gospodarki, należy odróżnić ich wytwarzanie
i wykorzystywanie. Teleinformatyka może być wykorzystywana co do zasady wszędzie, niezależnie od
lokalizacji i charakteru działalności. Niemniej jednak jej znaczenie dla poszczególnych branż jest
różne. W przypadku niektórych rodzajów działalności, technologie informacji (ang. Information
Technologies – IT) mają znaczenie podstawowe strategiczne (np.: media, bankowość), dla innych
mniejsze, co nie oznacza, że mogą one zupełnie obejść się bez IT (technologie informacyjne nie są
warunkiem koniecznym działalności np. restauracji, choć mogą być wykorzystane np.: do reklamy,
zamawiania zaopatrzenia, przyjmowania rezerwacji czy obsługi biura – w tym przypadku nie będą
miały znaczenia strategicznego, mogą jednak podnieść efektywność ich funkcjonowania).
Przeprowadzona w roku 2006 przez Akademię e-rozwoju Regionalnego analiza regionalnego
zróżnicowania wykorzystywania ICT przez polskie firmy5 przedstawia Rysunek 1. Zastosowanie bardzo
prostego wskaźnika, jakim jest fakt umieszczenia informacji o adresie e-mail i stronie WWW
w Polskich Książkach Telefonicznych (nie jest to oczywiście jednoznaczne z posiadaniem lub
nieposiadaniem adresu e-mail i strony internetowej, a raczej wynika z uwzględnienia tych sposobów
komunikacji z potencjalnymi klientami), pozwoliło na uzyskanie obrazu penetracji ICT w polskich
przedsiębiorstwach. Badanie to pokazało, że dominują województwa z silnymi ośrodkami miejskimi,
wyraźne jest także zróżnicowanie wschód-zachód i szczególnie słaba pozycja „ściany wschodniej”
(w tym województwa lubelskiego). Pomimo że ICT potencjalnie mogą być wykorzystywane właściwie
wszędzie, to jednak istnieją wyraźne zróżnicowania przestrzenne związane przede wszystkim
z ogólnym poziomem rozwoju gospodarczego.
5
Oddziaływanie inwestycji ICT na rozwój regionalny – aspekty społeczne i ekonomiczne, Stowarzyszenie „Miasta
w Internecie”, http://biblioteka.mwi.pl/index.php?option=com_k2&view=item&id=178:oddzia%C5%82ywanieinwestycji-w-ict-na-rozw%C3%B3j-regionalny-aspekty-spo%C5%82eczne-i-ekonomiczne&Itemid=3 (dostęp:
6.12.2011).
Ekspertyza naukowa
Strona 6 z 40
Rysunek 1. Przedsiębiorstwa podające adres e-mail i adres strony WWW w Polskiej Książce Telefonicznej (marzec 2006) 6.
Technologie informacyjne i komunikacyjne zmieniają sposoby komunikacji, pozyskiwania informacji,
spędzania wolnego czasu, jak również zdobywania wiedzy. Ułatwiają przedsiębiorstwom, szczególnie
mikro, bieżące funkcjonowanie ich jednostek, jak również kontakty z innymi podmiotami z ich
otoczenia. Są też jednym z ważniejszych narzędzi, które służą do pozyskiwania i gromadzenia
informacji czy danych niezbędnych do podejmowania decyzji. Niezaprzeczalnie więc stanowią one
podstawowy czynnik wzrostu gospodarki, co potwierdza fakt, iż prawie jedna czwarta wzrostu PKB
UE oraz 40% wydajności w 2005 roku zawdzięczano technologiom ICT7. Zróżnicowania w efektach
wpływu ICT na gospodarkę w poszczególnych krajach oraz regionach tłumaczy się zarówno wielkością
inwestycji w infrastrukturę ICT, jak i jakością usług społeczeństwa informacyjnego. Korzyści, jakie
odnoszą przedsiębiorstwa ze stosowania ICT, dotyczą najczęściej reorganizacji i upowszechniania
rutynowych czynności, uwolnienia zasobów, zwiększenia dochodów, rozwoju nowych produktów8.
Jakie są zatem możliwości przełożenia korzyści wynikających z postępu technologii ICT na
konkurencyjność regionu?
Wpływ technologii ICT na budowę i kształtowanie przewag konkurencyjnych regionów przejawia się
z jednej strony w redukcji kosztów (w tym transakcyjnych) oraz poprawie atrakcyjności inwestycyjnej
regionu, a z drugiej w zwiększeniu stopnia dywersyfikacji produkcji, poprawie jakości, indywidualizacji
oraz innowacyjności produktowej i procesowej przedsiębiorstw. Można zatem mówić
o oddziaływaniu ICT zarówno na stronę podażową, jak i popytową rozwoju przewagi konkurencyjnej
danego regionu. Pierwsza wiąże się z efektywnością wykorzystania ICT w zarządzaniu zasobami
przedsiębiorstwa. Druga natomiast z wprowadzaniem na rynki nowych jakościowo produktów i usług,
cieszących się wysoką dochodową elastycznością popytu np. usługi oparte o produkty wynikające
z rozwoju nowoczesnych technologii itd.9.
6
tamże, s. 8.
Colecchia A., Schreyer P.: The Contribution of Information and Communication Technologies to Economic
Growth in nine OECD countries, OECD Economic Studies No. 34, 2002/I, p. 153-171.
8
Juchniewicz M., Grzybowska B.: Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2010.
7
Ekspertyza naukowa
Strona 7 z 40
Elementy te tworzą jednocześnie układ czynników decydujących o lokalizacji działalności
gospodarczej w danej miejscowości. Rywalizacja pomiędzy regionami dotyczy więc przyciągania
inwestycji prywatnych (w tym bezpośrednich inwestycji zagranicznych), pozyskiwania subwencji
i innych form wsparcia z budżetu centralnego, uzyskiwania wsparcia finansowego ze środków
pomocowych Unii Europejskiej i innych organizacji międzynarodowych, a także skuteczności
promocyjnych działań organów reprezentujących interesy regionów na zewnątrz10.
Autorzy badania przeprowadzonego przez Komisję Europejską pt. Empiryczne oszacowanie
czynników kształtujących konkurencyjność regionalną w problemowych regionach11 dostrzegają
istotną zmianę w zakresie znaczenia poszczególnych czynników, która nastąpiła w Polsce wraz
z postępem integracji kraju z UE. Wzrosło mianowicie znaczenie: czynnika dostępności
komunikacyjnej w tym informacyjnej, z udziałem ICT; czynnika bazy naukowo-badawczej
i edukacyjnej jako oparcia dla procesów innowacyjnych i podnoszenia jakości czynnika ludzkiego oraz
czynnika warunków środowiskowych, zwłaszcza jakości środowiska naturalnego, ale także ogólnego
ładu w stanie zagospodarowania regionów12.
Analizę pomiaru wpływu ICT na przewagę konkurencyjną wybranych regionów można sprowadzić do
trzech podstawowych poziomów oddziaływania ICT:
a) na poziomie indywidualnym, tj. w codziennych czynnościach – w pracy, kształceniu
ustawicznym, doskonaleniu zawodowym, np. eEdukacji;
b) na poziomie firm w usprawnieniu procesów produkcyjnych, biznesowych (np. eBiznes,
Bankowość) oraz podziału pracy (eManager);
c) na poziomie sektora publicznego władz samorządowych we wprowadzaniu zmian
strategicznych w dostępie do administracji oraz usług publicznych, a także w tworzeniu
społeczeństwa obywatelskiego (np. eAdministracji, eZdrowie).
Czynnikiem determinującym oddziaływanie ICT na rozwój powyższych usług jest powszechny dostęp
do szerokopasmowego Internetu dla wszystkich podmiotów danego regionu. Rozwój infrastruktury
ICT oraz wyżej wymienionych usług świadczą o nowoczesności, atrakcyjności inwestycyjnej oraz
długofalowej zdolności konkurencyjnej danego regionu.
W Polsce w 2006 r. nakłady innowacyjne przeznaczane na działalność badawczo-rozwojową
stanowiły 9 % w przemyśle i 11,4% w usługach. Do 2010 r. udziały te wzrosły i sięgały 14,8%
(przemysł) i 12,5% (usługi). Wydatki na zakup wiedzy z zewnątrz w 2010 r. obejmowały w przemyśle
3,8%, a w usługach 7,6% nakładów innowacyjnych. Zmiany udziałów tych dwóch kierunków
wydatkowania nakładów sugerują rosnące powiązania przedsiębiorstw z działalnością badawczorozwojową. Wydatki na zakup oprogramowania w nakładach innowacyjnych miały niewielki udział,
9
Bieńkowski W., Bossak J.: Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i przedsiębiorstw. Wyzwania dla
Polski na progu XXI wieku, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2004, s. 41.
10
tamże, s. 49.
11
IFO: An Empirical Assessment of Factors Shaping Regional Competitiveness in Problem Regions, UNIPUB,
Luksemburg 1990.
12
Winiarski B.: Konkurencyjność regionów a cele polityki i kierunki strategii rozwoju regionalnego , Wrocław
1997, s. 55.
Ekspertyza naukowa
Strona 8 z 40
ale w ostatnich latach znacząco wzrastały (w przedsiębiorstwach przemysłowych w 2006 r. stanowiły
2,8%, a w 2010 r. już 3,1%; w usługach obejmowały w 2010 r. aż 16,3% nakładów innowacyjnych).
Wzrost udziału wydatków na oprogramowanie sugeruje bardzo duży związek procesów
innowacyjnych z informatyzacją, szczególnie widoczny w usługach. Największa część nakładów
innowacyjnych w przemyśle przeznaczana jest w kraju na nakłady inwestycyjne na środki trwałe –
w 2010 r. obejmowały one prawie 75% nakładów. Duży udział nakładów inwestycyjnych w wydatkach
na działalność innowacyjną w Polsce utrzymuje się od wielu lat.
W Polsce Wschodniej struktura wydatkowania środków na działalność innowacyjną różni się od
struktury dla kraju. W 2006 r. wydatki na działalność badawczo-rozwojową były niższe, natomiast
w 2010 r. nieco wyższe niż średnio w Polsce i obejmowały 15,5% nakładów innowacyjnych
w przemyśle i aż 16% w usługach. Zdecydowanie więcej nakładów w 2010 r. niż średnio w kraju
w województwach Polski Wschodniej przeznaczano na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych13.
Wydatki na zakup oprogramowania w nakładach innowacyjnych zarówno w 2006, jak i w 2010
w przedsiębiorstwach przemysłowych były natomiast niższe niż średnio w kraju. Podobnie jak
w Polsce, dominuje udział nakładów inwestycyjnych na środki trwałe, które w 2006 sektorze
przemysłu obejmowały nieco ponad 87%, a w 2010 r. 81% nakładów innowacyjnych w obszarach
Polski Wschodniej. Niewielkie, malejące znaczenie, mają nakłady na działania marketingowe
związane z wprowadzaniem innowacyjnych produktów na rynek (Rysunek 2)14.
Rysunek 2. Kierunki wydatkowania nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych Polski
Wschodniej15
Przeprowadzona analiza regresji potwierdza istotne statystycznie związki między nakładami na
działalność innowacyjną w przemyśle, a wartością sprzedaży produktów innowacyjnych, a tym
samym efektywność ponoszonych nakładów. Zależność ta może być odzwierciedlona prostoliniową
regresją, natomiast uwzględnienie innych czynników procesów innowacyjnych (np. kapitał ludzki,
13
Wydatki na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych w Polsce Wschodniej w sektorze przemysłu obejmowały
w 2010 r. aż 7,9% nakładów na działalność innowacyjną, podczas gdy w Polsce sięgały zaledwie 3,8%. Może to
potwierdzać stosunkowo slaby potencjał badawczo-rozwojowy wewnątrz przedsiębiorstw. Niestety nie ma
możliwości identyfikacji czy te były skupione wewnątrz regionu czy pochodziły spoza tego regionu bądź spoza
Polski. Można dodać, że w 2010 r. największe wydatki na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrzach nastąpiły
w lubelskim (137 mln zł) i podkarpackim (25 mln zł).
14
Gaczek W. M., Matusiak M., Mrozińska A., Ziółkowska H.: Innowacyjność gospodarek województw Polski
Wschodniej – ocena, znaczenie, perspektywy, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań, 2011 r.,
http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_regionalna/Strategia_rozwoju_polski_wschodniej_do_202
0/Dokumenty/Documents/Innowacyjnosc_gospodarek.pdf (dostęp: 10.10.2012), str. 70.
15
tamże, str. 71.
Ekspertyza naukowa
Strona 9 z 40
informatyzacja przedsiębiorstw) wymaga obliczeń modeli nieliniowej regresji wieloczynnikowej.
Obliczenia takie dla poszczególnych województw wymagają danych za dłuższy okres.16
Analizując wzajemne zależności pomiędzy poziomem informatyzacji przedsiębiorstw a poziom
techniki przemysłu, należy stwierdzić, że dla procesów innowacyjnych duże znaczenie ma
informatyzacja przedsiębiorstw, ponieważ oprócz umiejętności współpracy, jednym z czynników
innowacyjności przedsiębiorstw jest zdolność zaawansowanego wykorzystania technologii
informacyjnych i komunikacyjnych. Jeżeli chodzi o wykorzystanie Internetu, dane GUS pozwalają
przeanalizować przedsiębiorstwa pod względem następujących wskaźników informatyzacji
przedsiębiorstw:
1. wykorzystanie wewnętrznej sieci internetowej LAN,
2. dostęp do Internetu,
3. posiadanie Intranetu,
4. posiadanie własnej strony internetowej,
5. strona internetowa spełniająca funkcję prezentacji katalogów, wyrobów lub cenników,
6. otrzymywanie zamówień na towary i usługi przez sieci komputerowe, z wyjątkiem zamówień
otrzymywanych pocztą elektroniczną,
7. składanie zamówień na towary i usługi przez sieci komputerowe,
8. wykorzystywanie Internetu w kontaktach z administracją publiczną.
Analiza wskazuje, że w całej Polsce powszechne jest wykorzystanie Internetu. Bardziej
zaawansowane sposoby wykorzystania technologii informatycznych cechują jednak znacznie
mniejszą liczbę przedsiębiorstw. Ogółem, wykorzystanie Internetu w większości zaawansowanych
funkcji biznesowych jest zdecydowanie zbyt niskie i staje się barierą w podnoszeniu poziomu
innowacyjności.
Poziom informatyzacji przedsiębiorstw województw Polski Wschodniej był w 2009 r. wystarczająco
wysoki w zakresie wykorzystywania komputerów, dostępu do Internetu oraz jego wykorzystywaniu
w kontaktach z administracja publiczna,. Niestety w zakresie bardziej zaawansowanych sposobów
użytkowania środków informatyzacji jest on zdecydowanie zbyt niski (np. korzystania z wewnętrznej
sieci komputerowej LAN, posiadania Intranetu, ale także pod względem wykorzystywania Internetu
(otrzymywanie i składanie zamówień przez Internet) w kontaktach handlowych i kooperacji17.
Z badań, przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w kwietniu 2010 roku18 wynika, iż aż
97,2% polskich przedsiębiorstw korzysta z komputerów, a 95,8% ma dostęp do Internetu
(42,2% pracujących regularnie, co najmniej raz w tygodniu, korzysta z komputerów, a 34,8%
16
tamże, str. 96.
tamże, str. 88-89.
18
Główny Urząd Statystyczny: Wykorzystanie technologii informacyjno-(tele)komunikacyjnych
w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych w 2010 r.,
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_wykorzystanie_ict_PLK_HTML.htm (dostęp: 6.12.2011).
17
Ekspertyza naukowa
Strona 10 z 40
z Internetu). Prawie 70% firm posiada szerokopasmowy dostęp do sieci. Komputery były niemal
powszechnie (ponad 99%) używane przez średnie i duże firmy. Wśród małych przedsiębiorstw 96,6%
wykorzystywało komputery, z czego 94,9% komputery z dostępem do Internetu. Więcej niż co drugie
duże przedsiębiorstwo w Polsce używało systemów ERP (do planowania zasobów przedsiębiorstwa),
co piąte średnie przedsiębiorstwo i niespełna co szesnaste małe19. Przedsiębiorstwa wykorzystują
także oprogramowanie CRM służące do zbierania, łączenia, przetwarzania i analizowania informacji
o klientach. Na poziomie operacyjnym używane jest ono przez 16,7% firm w Polsce (integrując
procesy biznesowe na styku z klientem), a na poziomie analitycznym – przez 13,3% podmiotów
gospodarczych (obejmując analizę dostępnych w przedsiębiorstwie danych o klientach w celu
zdobycia wiedzy o nich i sposobach zaspokojenia ich potrzeb).
Podobne badanie, przeprowadzone przez GUS w 2008 roku, dotyczyło także odczuwalnych przez
przedsiębiorców korzyści ze stosowania technologii teleinformatycznych. Zauważa je 14,8%
badanych firm, szczególnie duże przedsiębiorstwa (33,4%), w mniejszym stopniu średnie (20,6%)
i małe (12,5%). Korzyści ze stosowania technologii informatycznych dotyczą takich obszarów jak:
reorganizacja i upowszechnianie rutynowych czynności (20%), uwolnienie zasobów (11%),
zwiększenie dochodów (10%) czy rozwój nowych produktów i usług (10%).
Na tym tle region lubelski wyraźnie wykazuje niższe niż średnia krajowa nasycenie technologiami ICT
w przedsiębiorstwach.20 Z komputerów korzysta bowiem 93,9% lubelskich przedsiębiorstw (97,1%),
91,6% ma dostęp do Internetu (95,8%), przy czym 34,4% (40,1%) pracujących regularnie, co najmniej
raz w tygodniu, korzysta z komputerów, a 24,3% (33,3%) z Internetu. Szerokopasmowy dostęp do
sieci posiada 62,4% (69%) lubelskich firm, co w wyraźny sposób wskazuje na korelację wskaźników
dostępności sieci z pozostałymi, dotyczącymi zarówno bezpośrednio korzystania z komputerów
w przedsiębiorstwach, jak i stosowania ICT w różnych aspektach. Porównanie to ilustruje Rysunek 3.
19
Systemy ERP są przykładem modelu tzw. intra-business (oparte o intranet) – rozumie się przez to
elektroniczny biznes wewnątrz przedsiębiorstwa, polegający na realizacji na drodze elektronicznej
wewnętrznych procesów biznesowych przedsiębiorstwa.
20
Ponieważ raport GUS prezentuje dane dla poszczególnych województw bez tzw. Sekcji K (działalność
finansowa i ubezpieczeniowa), w celu porównania dane dla woj. lubelskiego zostaną odniesione do
analogicznych danych ogólnopolskich (w nawiasach), tj. również bez Sekcji K.
Ekspertyza naukowa
Strona 11 z 40
Rysunek 3. Porównanie nasycenia przedsiębiorstw technologiami ICT w Polsce (kolor niebieski) i województwie
lubelskim(kolor czerwony).
Podobną zależność obserwuje się w obszarze wykorzystywania technologii ICT do wymiany informacji
wewnątrz przedsiębiorstwa i bezpośrednich kontaktów z otoczeniem oraz realizacji procesów
biznesowych przedsiębiorstwa. Na Lubelszczyźnie 65,6% (71,5%) przedsiębiorstw korzysta
z wewnętrznej sieci LAN, 38,9% (42,7%) posiada Intranet, zaś Extranet 11,5% (14,6%). Spośród
przedsiębiorstw naszego regionu ok. 9% (11,3%) przedsiębiorstw używa systemów ERP, niecałe 10%
(16,4%) oprogramowania CRM na poziomie operacyjnym, zaś na poziomie analitycznym – niespełna
8% (13,1%). Zależności te ilustruje Rysunek 4.
W tym kontekście ważne jest zbadanie, w jakim stopniu wykorzystywane narzędzia i rozwiązania
informatyczne (zarówno sprzęt, jak i oprogramowanie), rozumiane z jednej strony jako stopień
zinformatyzowania firmy, z drugiej zaś jako posiadanie i umiejętność użycia nowoczesnych
technologii informacyjno-komunikacyjnych w biznesie wpływają na inne aspekty działalności
przedsiębiorstw z terenu Lubelszczyzny, w szczególności ich innowacyjność, zdolność do współpracy
z innymi przedsiębiorcami w regionie, w kraju i za granicą a w konsekwencji perspektywy rozwoju.
Można bowiem postawić tezę, że zdolność i skłonność do wykorzystywania nowoczesnych rozwiązań
ICT wpływa istotnie na postęp techniczny, zaś technologie informatyczne należą do ważnych
instrumentów wspomagania i optymalizacji zarządzania przedsiębiorstwem, wspierają także
współpracę o charakterze sieciowym oraz generują innowacje – technologiczne, procesowe
i organizacyjne.
Ekspertyza naukowa
Strona 12 z 40
Rysunek 4. Porównanie stopnia wykorzystania oprogramowania do zarządzania przedsiębiorstwem w Polsce (kolor
niebieski) i województwie lubelskim(kolor czerwony).
Na podstawie wyników badania ankietowego, przeprowadzonego przez GUS w roku 2012 na
reprezentatywnej próbie 650 firm z województwa lubelskiego, wylosowanych z rejestru REGON,
zbadano, w jakim stopniu związane są ze sobą te czynniki, analizując korelacje zmiennych
statystycznych, będących wynikami odpowiedzi przedsiębiorców na następujące pytania:
P.3:
Do jakiej kategorii zaawansowania technicznego zaliczył(a)by Pan/Pani swoją
firmę?
P.8_1:
W jakim stopniu działalność firmy jest zinformatyzowana?
P.11:
Czy firma prowadzi działalność przez Internet?
P.13_2_3: Czy firma prowadzi sprzedaż surowców/półproduktów/usług/wyrobów poza
granice Polski? (suma logiczna odpowiedzi na pyt. P.13_2 i P.13_3).
P.15_2_3: Czy firma sprowadza surowce/półprodukty/towary/usługi spoza granic Polski?
(suma logiczna odpowiedzi na pyt. P.15_2 i P.15_3).
P.16_3_4: Jaki był zasięg kontaktów biznesowych firmy w ciągu ostatnich 12 miesięcy? (dot.
kontaktów zagranicznych – suma logiczna odpowiedzi na pyt. P.16_3 i P.16_4).
P.22_1: Czy Pana/Pani przedsiębiorstwo prowadziło w ciągu ostatniego roku działania
projektowe, przygotowawcze, opracowywało nowe procedury mające na celu
wdrożenie nowych produktów, procesów czy rozwiązań organizacyjnych?
P.23:
Czy w ciągu ostatniego roku (2011) firma wdrożyła innowacje?
P.30:
Czy firma funkcjonuje w sieci kooperacji z innymi firmami?
P.31:
Czy firma współpracuje z instytucjami naukowo-badawczymi?
Wyniki analizy przedstawia Tabela 1. Widać, że – z wyjątkiem zmiennych P.11 i P.30 – pozostałe
zmienne, podlegające badaniu są ze sobą w znacznym stopniu skorelowane, przy czym istotność tych
korelacji jest znacząca (bliska zeru). Zmienna P.30, opisująca siłę powiązań kooperacyjnych, jest
jedynie w pewnym stopniu zależna od kategorii zaawansowania technicznego firmy (zmienna P.3),
prowadzenia działalności internetowej przez firmę (zmienna P.11, która generalnie słabo jest
skorelowana z pozostałymi zmiennymi) oraz wdrażania innowacji w przedsiębiorstwie (zmienna
P.23). Ponadto, zmienne P.13_2_3, P.15_2_3 i P.16_3_4 są ze sobą dość silnie skorelowane
Ekspertyza naukowa
Strona 13 z 40
(Tabela 1), do dalszej analizy, dla prostoty, przyjęto więc ich sumę logiczną, oznaczoną jako P.Z.,
odzwierciedlającą poziom internacjonalizacji przedsiębiorstwa, niezależnie od jej formy (import,
eksport, dowolne kontakty biznesowe). W związku z tym w dalszym ciągu badania szczegółowej
analizie poddano zależność statystyczną zmiennych P.11, P.22_1, P.23, P.31 i P.Z od zmiennych P.3
i P.8_1, które przyjęto jako zmienną niezależną, ze względu na fakt, że przyjmują one wartości
z największej liczby kategorii spośród analizowanych zmiennych (Rysunek 5 i Rysunek 6), pozwalając
tym samym na wyciągnięcie bardziej szczegółowych wniosków. Przeanalizowano także dokładniej
zależność między zmiennymi P.22_1 i P.23, wykazującymi najsilniejsze korelacje spośród
analizowanych czynników – czego można się było spodziewać, biorąc pod uwagę charakter pytań,
jakie charakteryzują te zmienne.
Rysunek 5. Zaawansowanie techniczne firm [%], biorących udział w badaniu.
Rysunek 6. Porównanie stopnia zinformatyzowania firm Lubelszczyzny w aspekcie klasy wykorzystywanego
oprogramowania, wspierającego działalność przedsiębiorstwa [%].
Ekspertyza naukowa
Strona 14 z 40
Informatyzacja przedsiębiorstw w województwie lubelskim, jej wpływ na wyniki działalności, innowacyjność i internacjonalizację oraz stopień
wykorzystania technologii ICT
Tabela 1. Macierz korelacji zmiennych statystycznych, analizowanych w badaniu.
P.3
Współczynnik korelacji 1,000
P.3
Istotność (dwustronna)
.
N
649
Współczynnik korelacji -,234**
P.8_1
,000
N
649
Współczynnik korelacji
,095*
P.11
,022
N
513
P.13_2_3 Istotność (dwustronna)
,000
N
649
P.15_2_3 Istotność (dwustronna)
,000
N
649
Tau b Kendalla P.16_3_4 Istotność (dwustronna)
,000
N
649
P.Z
,000
N
649
Współczynnik korelacji ,250**
P.22_1
,000
N
649
P.23
,000
N
646
P.30
,000
N
649
P.31
,000
N
649
**. Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie).
*. Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (dwustronnie).
P.8_1 P.11 P.13_2_3 P.15_2_3 P.16_3_4
-,234** ,095*
-,190**
-,201**
-,247**
,000
,022
,000
,000
,000
649
513
649
649
649
1,000 -,061
,131**
,133**
,184**
.
,149
,001
,000
,000
650
514
650
650
650
-,061 1,000
-,135**
-,013
-,078
,149
.
,002
,770
,079
514
514
514
514
514
,131** -,135**
1,000
,440**
,567**
,001
,002
.
,000
,000
650
514
650
650
650
,133** -,013
,440**
1,000
,520**
,000
,770
,000
.
,000
650
514
650
650
650
,184** -,078
,567**
,520**
1,000
,000
,079
,000
,000
.
650
514
650
650
650
,166** -,096*
,722**
,678**
,752**
,000
,030
,000
,000
,000
650
514
650
650
650
-,221** ,120**
-,154**
-,138**
-,233**
,000
,006
,000
,000
,000
650
514
650
650
650
-,235** ,117**
-,139**
-,199**
-,218**
,000
,008
,000
,000
,000
647
512
647
647
647
-,084* ,113**
-,118**
-,158**
-,133**
,020
,007
,002
,000
,000
650
514
650
650
650
-,196**
,051
-,190**
-,224**
-,249**
,000
,248
,000
,000
,000
650
514
650
650
650
P.Z
P.22_1
-,248**
,250**
,000
,000
649
649
,166** -,221**
,000
,000
650
650
-,096*
,120**
,030
,006
514
514
,722** -,154**
,000
,000
650
650
,678** -,138**
,000
,000
650
650
,752** -,233**
,000
,000
650
650
1,000 -,184**
.
,000
650
650
-,184** 1,000
,000
.
650
650
-,189**
,489**
,000
,000
647
647
-,150**
,065
,000
,082
650
650
-,224**
,268**
,000
,000
650
650
P.23
,306**
,000
646
-,235**
,000
647
,117**
,008
512
-,139**
,000
647
-,199**
,000
647
-,218**
,000
647
-,189**
,000
647
,489**
,000
647
1,000
.
647
,177**
,000
647
,208**
,000
647
P.30
,177**
,000
649
-,084*
,020
650
,113**
,007
514
-,118**
,002
650
-,158**
,000
650
-,133**
,000
650
-,150**
,000
650
,065
,082
650
,177**
,000
647
1,000
.
650
,076*
,041
650
P.31
,221**
,000
649
-,196**
,000
650
,051
,248
514
-,190**
,000
650
-,224**
,000
650
-,249**
,000
650
-,224**
,000
650
,268**
,000
650
,208**
,000
647
,076*
,041
650
1,000
.
650
Ekspertyza naukowa
Strona 15 z 40
Analiza zmiennej P.8_1 pokazała, że nieco ponad połowa firm korzysta ze specjalistycznego
oprogramowania, dostosowanego do profilu firmy, przeznaczonego do obsługi poszczególnych
obszarów jej działalności. Ponad jedna trzecia wykorzystuje wyłącznie oprogramowanie podstawowe,
obejmujące powszechnie używane zarówno przez przedsiębiorców jak i na użytek domowy edytory
tekstu, arkusze kalkulacyjne i inne – pakiety MS Office, Open Office itp. Zaledwie jednak 10% posiada
wdrożony zintegrowany system informatyczny (ang. integrated system), należący do najbardziej
merytorycznie i technologicznie zaawansowanej klasy systemów informatycznych wspomagających
zarządzanie w przedsiębiorstwach i instytucjach (Rysunek 6). System taki optymalizuje procesy
zarówno wewnętrzne, jak i zachodzące w najbliższym otoczeniu poprzez oferowanie gotowych
narzędzi. Narzędzia te służą do automatyzacji wymiany danych pomiędzy działami przedsiębiorstwa
oraz pomiędzy przedsiębiorstwem a innymi podmiotami biznesowymi z jego otoczenia (np.
kooperantami, dostawcami, odbiorcami, bankami, urzędami skarbowymi). System zintegrowany jest
rozwiązaniem stosowanym najczęściej w nowoczesnych dużych i średnich przedsiębiorstw ze
wszystkich gałęzi gospodarki. To rozbudowany, zintegrowany system informatyczny o budowie
modułowej, który kompleksowo wdrożony, wspiera w możliwie najszerszym zakresie wszystkie
strategiczne obszary działalności przedsiębiorstwa.
Okazuje się, że dane te są dość ściśle skorelowane z poziomem technologicznym firmy,
deklarowanym przez samych ankietowanych. Odsetek przedsiębiorstw, mających wdrożony
zintegrowany system informatyczny, bądź wykorzystujących specjalistyczne oprogramowanie,
dostosowane do profilu firmy, wyraźnie rośnie wraz z deklarowanym stopniem zaawansowania
technicznego firmy. Jednocześnie wraz z tym ostatnim czynnikiem ujemnie skorelowany jest
wskaźnik, określający procent firm posługujących się jedynie podstawowymi (głównie biurowymi)
pakietami oprogramowania (Tabela 2). Korelacje te są potwierdzone przez analizę statystyczną testu
χ2 Pearsona, dla którego wyliczona istotność asymptotyczna (dwustronna) okazuje się być równa zeru
(Tabela 3), podobnie jak i istotność przybliżona dla miar kierunkowych d Somersa (Tabela 4) a także
symetrycznych τ-b i τ-c Kendalla oraz γ (Tabela 5).
Tabela 2. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.3 i P.8_1.
korzysta
podstawowe
wysoka technika
P.3
% z P.3
średnio-wysoka
technika
Liczebność
średnio-niska
technika
Liczebność
niska technika
Ogółem
Liczebność
% z P.3
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
P.8_1
korzysta
specjalistyczne
Ogółem
wdrożony
system
18
54
16
88
20,5%
61,4%
18,2%
100,0%
108
186
39
333
32,4%
55,9%
11,7%
100,0%
90
85
9
184
48,9%
46,2%
4,9%
100,0%
28
15
1
44
63,6%
34,1%
2,3%
100,0%
244
340
65
649
37,6%
52,4%
10,0%
100,0%
Ekspertyza naukowa
Strona 16 z 40
Tabela 3. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P3 i P.8_1.
Wartość
Chi-kwadrat Pearsona
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
df
43,993a
6
,000
Iloraz wiarygodności
45,075
6
,000
Test związku liniowego
42,657
1
,000
N Ważnych obserwacji
649
a. 8,3% komórek (1) ma liczebność oczekiwaną mniejszą niż 5.
Minimalna liczebność oczekiwana wynosi 4,41.
Tabela 4. Miary kierunkowe zależności między zmiennymi P3 i P.8_1.
Wartość
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
Symetryczna
-,233
,033
-6,888
,000
Zmienna zależna: P.3
-,245
,035
-6,888
,000
Porządkowa
Zmienna zależna: P.8_1
-,222
,032
a. Nie zakładając hipotezy zerowej.
b. Użyto asymptotycznego błędu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej.
-6,888
,000
Porządkowa
przez
d Somersa
Istotność
przybliżona
Tabela 5. Miary symetryczne zależności między zmiennymi P3 i P.8_1.
Wartość
Porządkowa przez
Porządkowa
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone Tb
Istotność
przybliżona
tau-b Kendalla
-,234
,033
-6,888
,000
tau-c Kendalla
-,211
,031
-6,888
,000
Gamma
-,383
,052
-6,888
,000
649
Przedsiębiorczość w sferze ICT ma też swój inny aspekt, związany z wykorzystaniem narzędzi i metod
nowoczesnej komunikacji w sposób bezpośredni do prowadzenia biznesu w cyberprzestrzeni.
Wspieranie działalności gospodarczej w dziedzinie gospodarki elektronicznej, jak i wdrażanie
elektronicznego biznesu typu B2B (ang. Business-to-Business) jest jednym z najistotniejszych zadań,
jakie stają wobec rządów krajów w świetle postępującej cyfryzacji i globalizacji rynków. Np. w ramach
działań 8.1 i 8.2 Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” przedsiębiorcy mogą uzyskać
wsparcie finansowe na realizację tego typu projektów, jednak ich zakres jest zawężony do definicji
e-usług i biznesu B2B, podanych w rozporządzeniach Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia
13 sierpnia 2008 r.21 i 29 stycznia 2009 r.22, rozumianych odpowiednio jako „usługi świadczone
w sposób zautomatyzowany przez użycie technologii informacyjnych, za pomocą systemów
teleinformatycznych w publicznych sieciach telekomunikacyjnych, na indywidualne żądanie
usługobiorcy, bez jednoczesnej obecności stron w tej samej lokalizacji” i „relacja usługowa oraz klasa
systemów teleinformatycznych przeznaczonych do automatycznej komunikacji handlowej (wymiany
21
22
Dziennik Ustaw z 2008 r., Nr 153, poz. 956.
Dziennik Ustaw z 2009 r., Nr 21, poz. 115.
Ekspertyza naukowa
Strona 17 z 40
danych) oraz koordynacji działań między przedsiębiorcami, stanowiące niezbędne ogniwo procesów
biznesowych tych przedsiębiorców, dotyczące różnego rodzaju współpracy między tymi przedsiębiorcami, w tym również w modelu wirtualnego przedsiębiorstwa, z zastosowaniem e-usług”.
Czytelnika zainteresowanego szczegółowym i obszernym opisem różnorodnych sposobów
i uwarunkowań realizacji procesów B2B z wykorzystaniem technologii ICT odsyłamy do publikacji
przygotowanej w związku z wdrażaniem działania 8.2 Programu Operacyjnego „Innowacyjna
Gospodarka” na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości23.
Najogólniej rzecz biorąc, według powszechnie przyjętej definicji, przez biznes elektroniczny (e-biznes,
z ang. electronic business, e- business) rozumie się taki model prowadzenia biznesu, który opiera się
na szeroko rozumianych rozwiązaniach teleinformatycznych, w szczególności aplikacjach
internetowych. Pojęcie elektronicznego biznesu obejmuje m.in. wymianę informacji między
producentami, dystrybutorami i odbiorcami produktów i usług, zawieranie kontraktów, przesyłanie
dokumentów, prowadzenie telekonferencji, pozyskiwanie nowych kontaktów, wyszukiwanie
informacji itd. Ciekawą analizę różnorodnych definicji e-usług, wraz z licznymi przykładami, znaleźć
można w raporcie z badania zapotrzebowania na działania wspierające rozwój usług świadczonych
elektronicznie (e-usług) przez przedsiębiorstwa mikro i małe, zrealizowanego przez Pentor Research
International dla Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości24.
Biznes elektroniczny jest dziś wykorzystywany przez coraz więcej podmiotów na rynku. Do
podstawowych relacji pomiędzy najważniejszymi (pierwotnymi) podmiotami należą:
•
B2B (ang. business-to-business) – relacja „przedsiębiorstwo-przedsiębiorstwo”, polegająca na
realizacji procesów biznesowych pomiędzy dwoma firmami;
•
B2C (ang. business-to-consumer lub business-to-client) – relacja „przedsiębiorstwo-klient”,
realizująca transakcje między przedsiębiorstwami a konsumentami.
Oprócz wyżej wymienionych możemy obecnie spotkać także relacje typu:
•
C2C (ang. consumer-to-consumer) – relacja „konsument-konsument”, określający typ
zależności biznesowych zachodzących pomiędzy końcowymi konsumentami dobra, czy
usługi;
•
B2P (ang. business-to-public) – to obszar e-biznesu, który obejmuje relacje między
przedsiębiorstwem, a jego makro-otoczeniem (głównie społecznym);
•
G2C (ang. government-to-citizen) czyli komunikacja: instytucje publiczne-obywatel;
•
G2B (ang. government-to-business) – mówi o relacjach pomiędzy instytucjami publicznymi
a biznesem (gospodarką);
23
PARP: Realizacja procesów B2B z wykorzystaniem technologii ICT, http://www.parp.gov.pl/index/more/17648
(dostęp: 12.12.2011).
24
PARP: Badanie zapotrzebowania na działania wspierające rozwój usług świadczonych elektronicznie (e-usług)
przez przedsiębiorstwa mikro i małe, http://www.parp.gov.pl/index/more/11922 (dostęp: 12.12.2011).
Ekspertyza naukowa
Strona 18 z 40
•
A2B (ang. application-to-business) – relacja określająca rodzaj prowadzenia działalności
biznesowej, polegająca na wynajmowaniu programów, czy usług komputerowych firmom za
pośrednictwem Internetu.
Wyżej wymienione relacje najczęściej realizowane są w formie następujących modeli biznesowych25:
25
•
Elektroniczna witryna i sklep internetowy (ang. e-shop) – to najprostszy z prezentowanych
modeli biznesowych, służy do promowania firmy, jej towarów czy usług, czasem połączony
jest ze sklepem internetowym.
•
Elektroniczne zaopatrzenie (ang. e-procurement) – czyli elektroniczne składanie ofert
i zaopatrywanie w towary i usługi. W przypadku towarów transport odbywa się już w formie
tradycyjnej.
•
Elektroniczne centrum handlowe (ang. e-mall) – odmiana sklepów internetowych,
w najprostszej formie składa się z wielu elektronicznych sklepów (prowadzonych przez
niezależne podmioty). Współpraca między nimi może być rozszerzona o wspólne metody
płatności, dostawy towarów itp.
•
Aukcja elektroniczna (ang. e-auction) – w podstawowym zakresie oferuje elektroniczne
mechanizmy prowadzenia licytacji. Aukcje elektroniczne są najczęściej odpowiednikami
aukcji prowadzonych w sposób tradycyjny. Ze względu na ogromne możliwości Internetu
istnieje wiele odmian aukcji elektronicznych, np. aukcja odwrócona.
•
Wirtualna społeczność (ang. virtual community) – bardziej zjawisko internetowe niż model
biznesowy, wykorzystywane przez niektóre firmy w swojej działalności. Stanowi ją grupa
osób (podmiotów), skupionych wokół określonego tematu czy sektora rynku, komunikująca
się za pośrednictwem usług dostępnych w sieci (tworzących rodzaj portalu tematycznego,
listy dyskusyjnej itp.).
•
Platforma współpracy (ang. collaboration platform) – dostarcza narzędzia i środowisko
informatyczne umożliwiające współpracę między firmami. Platforma taka najczęściej
prowadzona jest przez niezależną firmę, która wynajmuje ją innym podmiotom
gospodarczym.
•
Integrator i dostawca usług łańcucha wartości (ang. value-chain integrator) – ten model
biznesowy koncentruje się na integracji całego łańcucha wartości w pierwszym wypadku oraz
dostarczaniu specyficznych usług z łańcucha wartości (np. elektroniczne płatności)
w przypadku drugim.
•
Pośrednictwo informacji (ang. information brokerage) – firmy tego typu oferują usługę
wyszukiwania i dostarczania firmom pożądanych przez nie danych (informacji). Przykładowo
może tu chodzić o wyszukiwanie informacji w sieci, czy tworzenie profili klientów.
•
Usługi zaufania (ang. trust services) – jest to podobny do poprzedniego model biznesowy
dostarczający specyficznych informacji, gwarantujących zaufanie w procesach biznesowych
Grudzień A: Modele biznesowe e-gospodarki, Net Forum 2000, nr 12, s. 26-28.
Ekspertyza naukowa
Strona 19 z 40
pomiędzy stronami sieci, najczęściej w postaci wydawania lub potwierdzania certyfikatów
autentyczności.
Opierając się na wspomnianych już badaniach GUS, można stwierdzić, że handel elektroniczny dzięki
szerokiemu zasięgowi, staje się w Polsce coraz bardziej istotnym kanałem zakupów i sprzedaży.
Bezpośredni kontakt z klientami przedsiębiorstw coraz częściej jest wspomagany formą
elektroniczną. Uruchamiane są m.in. serwisy internetowe przeznaczone do obsługi handlu
elektronicznego. Zakupy on-line w dalszym ciągu nie tracą na popularności. W 2009 r. ogółem 16,7%
przedsiębiorstw składało zamówienia przez sieci komputerowe. Najwięcej zamówień składały
przedsiębiorstwa duże (40,2%), mniej zamawiają średnie (21,6%), a najmniej małe (14,5%). Sprzedaż
w przedsiębiorstwach przez sieci komputerowe jest mniej popularna. Ogółem 8,7% przedsiębiorstw
otrzymywało zamówienia przez sieci komputerowe. Największy odsetek sprzedaży występował
u dużych przedsiębiorstw (24,5%), mniejszy u średnich (11,8%) i najmniejszy u małych (7,3%), przy
czym sprzedaż przez Internet (stronę WWW lub automatyczną wymianę danych) stanowiła 8,1%
obrotów ogółem (14,8% dla przedsiębiorstw dużych, 6,6% dla średnich i 2% dla małych).
Popularne staje się stosowanie przez przedsiębiorstwa faktur elektronicznych (e-faktur). Już 14,7%
przedsiębiorstw otrzymywało faktury elektroniczne, a 6,2% wysyłało faktury elektroniczne.
Wyróżniały się tu przedsiębiorstwa duże, wśród których odsetek firm otrzymujących e-faktury (22%)
był zbliżony do wysyłających je (19,1%). W średnich przedsiębiorstwach odsetek podmiotów
otrzymujących faktury elektroniczne (17,8%) był ponad dwukrotnie wyższy niż wysyłających faktury
(8,6%). Podobna proporcja utrzymuje się wśród małych przedsiębiorstw, z których 13,6%
otrzymywało, zaś 5,1% wysyłało faktury elektroniczne.
W świetle przedstawionych powyżej danych wskazane jest przeanalizowanie na tak zarysowanym tle
analogicznych danych, charakteryzujących województwo lubelskie. Podobnie jak poprzednio,
w obszarze e-handlu widać – aczkolwiek już nie we wszystkich aspektach – pewne niedostatki
rozwoju infrastruktury sieci szerokopasmowej województwa lubelskiego (a co za tym idzie jej
dostępności) w stosunku do reszty kraju (Rysunek 7). I tak, w naszym regionie 17,3% (16,7%)
przedsiębiorstw składało a 3,7% (8,7%) otrzymywało zamówienia przez sieci komputerowe, przy
czym wielkość sprzedaży przez Internet (stronę WWW lub automatyczną wymianę danych) stanowiła
8,4% (8,1%) obrotów netto. Niższa niż średnia krajowa była popularność stosowania faktur
elektronicznych – otrzymywało je 14,2% (14,6%) przedsiębiorstw a 4,5% (6,3%) wysyłało.
Ekspertyza naukowa
Strona 20 z 40
Rysunek 7. Porównanie popularności e-handlu w Polsce (kolor niebieski) i województwie lubelskim(kolor czerwony).
Powyższe dane dają asumpt do bliższego się przyjrzenia zjawisku wpływu poziomu technologicznego
firmy i stopnia jej informatyzacji na wykorzystanie technologii ICT w prowadzonej przez firmę
działalności. Pewien pogląd na tę kwestię daje analiza odpowiedzi przedsiębiorców na pytanie P.9
„Czy Pana/Pani przedsiębiorstwo posiada następujące nowoczesne technologie teleinformatyczne
ICT?”, , której wyniki przedstawia Rysunek 8. Wynika stąd, że wciąż stosunkowo niewiele firm (60,3%
badanych) posiada szerokopasmowy dostęp do Internetu, zaś wykorzystywanie zaawansowanych
rozwiązań komunikacyjnych typu intranet, extranet, czy VoIP jest mało popularne lub wręcz
sporadyczne.
Rysunek 8. Wykorzystanie technologii ICT w przedsiębiorstwach [%].
Ekspertyza naukowa
Strona 21 z 40
Zestawienie odpowiedzi na pytanie P.11 „Czy firma prowadzi działalność przez Internet?” ze
stopniem jej zaawansowania technicznego i poziomem informatyzacji daje wyniki, które prezentują
Tabele 6–9. Widać wprawdzie słabe korelacje, ale są one na granicy błędu statystycznego – trudno
więc bez badań większej próbki przedsiębiorców wyciągnąć miarodajne wnioski.
Tabela 6. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.3 i P.11.
P.11
tak
wysoka technika
średnio-wysoka technika
P.3
średnio-niska technika
niska technika
Liczebność
% z P.3
46
38
84
54,8%
45,2%
100,0%
149
124
273
54,6%
45,4%
100,0%
58
78
136
42,6%
57,4%
100,0%
8
12
20
40,0%
60,0%
100,0%
261
252
513
50,9%
49,1%
100,0%
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
Ogółem
% z P.3
Ogółem
nie
Tabela 7. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.8_1 i P.11.
P.11
tak
korzysta podstawowe
P.8_1
korzysta specjalistyczne
wdrożony system
Liczebność
% z P.8_1
79
91
170
46,5%
53,5%
100,0%
147
134
281
52,3%
47,7%
100,0%
35
28
63
55,6%
44,4%
100,0%
261
253
514
50,8%
49,2%
100,0%
Liczebność
% z P.8_1
Liczebność
% z P.8_1
Liczebność
Ogółem
% z P.8_1
Ogółem
nie
Tabela 8. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P.3 i P.11.
Wartość
df
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
a
6,637
3
,084
6,655
3
,084
4,982
1
,026
513
Tabela 9. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P.8_1 i P.11.
Ekspertyza naukowa
Strona 22 z 40
Wartość
df
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
2,102a
2
,350
2,104
2
,349
2,023
1
,155
514
Działalność prowadzona przez Internet (prowadzenie jej deklaruje 40,2% badanych firm, co stanowi
50,8 % przedsiębiorców, którzy udzielili odpowiedzi na to pytanie – Rysunek 9) polega głównie na
prezentacji katalogów i cenników oraz wysyłaniu informacji o aktualnych promocjach i ofertach
w formie newslettera. (Rysunek 10). Zaledwie co dziesiąty przedsiębiorca pozwala na internetowe
zamawianie użytkownikom produktów, czy usług według własnego projektu, dale możliwość ich
zamawiania lub rezerwacji, bądź informuje o wolnych stanowiskach i umożliwia aplikowanie przez
Internet. Personalizacja strony dla stałych użytkowników występuje jedynie sporadycznie.
Rysunek 9. Odsetek firm prowadzących działalność przez Internet.
Ekspertyza naukowa
Strona 23 z 40
Rysunek 10. Zakres działalności internetowej przedsiębiorstw [%].
Opierając się na wspomnianych już badaniach ankietowych GUS-u, przeanalizowano związki
pomiędzy zaawansowaniem technologicznym i stopniem informatyzacji firmy a poziomem
innowacyjności, zestawiając dane statystyczne dotyczące deklarowanego przez ankietowanych
kategorii zaawansowania technicznego oraz stopnia zinformatyzowania przedsiębiorstwa a
działaniami projektowymi, przygotowawczymi lub polegającymi na opracowaniu nowych procedur,
mających na celu wdrożenie nowych produktów, procesów czy rozwiązań organizacyjnych (zmienna
P.22_1) a także nakładami z tym związanymi (zmienna P.22_2). Z analizy tej wynika, że niespełna 30%
przedsiębiorców prowadziło w ciągu ostatniego roku działania projektowe, przygotowawcze lub
opracowywało nowe procedury mające na celu wdrożenie nowych produktów, procesów czy
rozwiązań organizacyjnych (Rysunek 11), przy czym odsetek ten różni się w poszczególnych grupach
firm i jest wyraźnie skorelowany zarówno z poziomem technologicznym przedsiębiorstwa
(Tabela 10), jak i stopniem informatyzacji firmy (Tabela 11). Istotność tych korelacji potwierdza
analiza statystyczna testem χ2 Pearsona (Tabela 12 i Tabela 13) i wartości miar kierunkowych
d Somersa (Tabela 14 i Tabela 15) a także symetrycznych τ-b i τ-c Kendalla oraz γ (Tabela 16 i Tabela
17). Podobne wnioski można wyciągnąć, analizując związki pomiędzy zmiennymi P3 i P.8_1 a P.23
(Tabele 14–21), podobny jest też odsetek firm (31,0%), które w roku 2011 wdrożyły innowacje
(Rysunek 12).
Dla firm, które deklarowały działania innowacyjne, zestawiono ich poziom techniki oraz stopień
informatyzacji ze średnimi poniesionymi w danej grupie nakładami (zmienna P.22_2), odniesionymi
do rocznych obrotów firmy (zmienna M.7). Wyniki zestawienia przedstawiają Rysunek 13 i
Rysunek 14. Nie widać tu istotnej zależności między tymi zmiennymi, co potwierdzają bardziej
szczegółowe analizy.
Ekspertyza naukowa
Strona 24 z 40
Rysunek 11. Odsetek przedsiębiorców Lubelszczyzny, którzy w ostatnim roku prowadzili działania projektowe,
przygotowawcze lub opracowywali nowe procedury, mające na celu wdrożenie nowych produktów, procesów czy
rozwiązań organizacyjnych.
Rysunek 12. Odsetek przedsiębiorców Lubelszczyzny, którzy w roku 2011 wdrożyli innowacje.
Ekspertyza naukowa
Strona 25 z 40
Tabela 10. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.3 i P.22_1.
P.22_1
tak
wysoka technika
P.3
niska technika
Liczebność
% z P.3
48
40
88
54,5%
45,5%
100,0%
107
226
333
32,1%
67,9%
100,0%
33
151
184
17,9%
82,1%
100,0%
4
40
44
9,1%
90,9%
100,0%
192
457
649
29,6%
70,4%
100,0%
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
Ogółem
% z P.3
Ogółem
nie
Tabela 11. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.8_1 i P.22_1.
P.22_1
tak
korzysta podstawowe
P.8_1
wdrożony system
Liczebność
% z P.8_1
Liczebność
% z P.8_1
Liczebność
Ogółem
44
200
244
18,0%
82,0%
100,0%
114
226
340
33,5%
66,5%
100,0%
35
31
66
53,0%
47,0%
100,0%
193
457
650
29,7%
70,3%
100,0%
Liczebność
% z P.8_1
% z P.8_1
Ogółem
nie
Tabela 12. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P.3 i P.22_1.
Wartość
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
df
48,215a
3
,000
48,935
3
,000
45,700
1
,000
649
Ekspertyza naukowa
Strona 26 z 40
Tabela 13. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P.8_1 i P.22_1.
Wartość
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
df
35,507a
2
,000
35,422
2
,000
35,205
1
,000
650
Tabela 14. Miary kierunkowe zależności między zmiennymi P.3 i P.22_1.
Wartość
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
,245
,033
7,134
,000
,308
,042
7,134
,000
,203
,028
7,134
,000
Porządkowa
przez
Porządkowa
Symetryczna
d Somersa Zmienna zależna: P.3
Istotność
przybliżona
Tabela 15. Miary kierunkowe zależności między zmiennymi P.8_1 i P.22_1.
Wartość
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
-,218
,035
-6,000
,000
-,259
,042
-6,000
,000
Porządkowa
-,188
,031
-6,000
,000
Symetryczna
Porządkowa
przez
d Somersa Zmienna zależna: P.8_1
Istotność
przybliżona
Tabela 16. Miary symetryczne zależności między zmiennymi P.3 i P.22_1.
Wartość
Porządkowa przez
Porządkowa
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
Istotność
przybliżona
tau-b Kendalla
,250
,034
7,134
,000
tau-c Kendalla
,257
,036
7,134
,000
Gamma
,479
,061
7,134
,000
649
Ekspertyza naukowa
Strona 27 z 40
Tabela 17. Miary symetryczne zależności między zmiennymi P.8_1 i P.22_1.
Wartość
Porządkowa przez
Porządkowa
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
Istotność
przybliżona
tau-b Kendalla
-,221
,036
-6,000
,000
tau-c Kendalla
-,217
,036
-6,000
,000
Gamma
-,435
,066
-6,000
,000
650
Tabela 18. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.3 i P.23.
P.23
tak
wysoka technika
P.3
niska technika
52
36
88
59,1%
40,9%
100,0%
117
214
331
35,3%
64,7%
100,0%
29
154
183
15,8%
84,2%
100,0%
2
42
44
4,5%
95,5%
100,0%
200
446
646
31,0%
69,0%
100,0%
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
Ogółem
nie
Liczebność
% z P.3
% z P.3
Ogółem
Tabela 19. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.8_1 i P.23.
P.23
tak
korzysta podstawowe
P.8_1
wdrożony system
Liczebność
% z P.8_1
45
198
243
18,5%
81,5%
100,0%
119
219
338
35,2%
64,8%
100,0%
37
29
66
56,1%
43,9%
100,0%
201
446
647
31,1%
68,9%
100,0%
Liczebność
% z P.8_1
Liczebność
Ogółem
nie
Liczebność
% z P.8_1
% z P.8_1
Ogółem
Tabela 20. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P.3 i P.23.
Wartość
69,478a
df
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
3
,000
Ekspertyza naukowa
Strona 28 z 40
74,118
3
,000
67,662
1
,000
646
Tabela 21. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P.8_1 i P.23.
Wartość
df
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
39,825a
2
,000
39,871
2
,000
39,503
1
,000
647
Tabela 22. Miary kierunkowe zależności między zmiennymi P.3 i P.23.
Wartość
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
Istotność
przybliżona
Symetryczna
,300
,031
9,098
,000
,372
,039
9,098
,000
Porządkowa
,251
,027
9,098
,000
Porządkowa
przez
d Somersa
Tabela 23. Miary kierunkowe zależności między zmiennymi P.8_1 i P.23.
Wartość
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
Istotność
przybliżona
Symetryczna
-,232
,035
-6,394
,000
-,272
,042
-6,394
,000
Porządkowa
-,202
,031
-6,394
,000
Porządkowa
przez
d Somersa
Ekspertyza naukowa
Strona 29 z 40
Tabela 24. Miary symetryczne zależności między zmiennymi P.3 i P.23.
Wartość
Porządkowa przez
Porządkowa
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
Istotność
przybliżona
tau-b Kendalla
,306
,032
9,098
,000
tau-c Kendalla
,318
,035
9,098
,000
Gamma
,575
,054
9,098
,000
646
Tabela 25. Miary symetryczne zależności między zmiennymi P.8_1 i P.23.
Wartość
Porządkowa przez
Porządkowa
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
Istotność
przybliżona
tau-b Kendalla
-,235
,036
-6,394
,000
tau-c Kendalla
-,233
,036
-6,394
,000
Gamma
-,455
,064
-6,394
,000
647
Rysunek 13. Zależność średniego poziomu nakładów na działalność innowacyjną [% obrotów] od stopnia zaawansowania
technologicznego firmy.
Rysunek 14. Zależność średniego poziomu nakładów na działalność innowacyjną [% obrotów] od kategorii informatyzacji
firmy.
Ekspertyza naukowa
Strona 30 z 40
Internacjonalizacja działalności przedsiębiorców wyraża się takimi wskaźnikami, jak poziom
importu/eksportu odniesiony do poziomu obrotów, intensywność kontaktów biznesowych
z partnerami zagranicznymi, szerokość spektrum kontrahentów zagranicznych itp. Ze względu na
ograniczony zakres danych, którymi dysponowano dla celów niniejszej ekspertyzy, przeanalizowano
jedynie fakt występowania importu, eksportu, bądź zagranicznych kontaktów biznesowych
(Rysunek 15) oraz udział usług/produkcji firmy, który sprzedawany jest poza granicami Polski. Dla tej
ostatniej zmiennej nie widać istotnych zależności od poziomu techniki czy też stopnia informatyzacji
(Rysunki 16 i 17).
a)
b)
c)
d)
Rysunek 15. Odsetek przedsiębiorstw, deklarujących a) eksport, b) import lub c) kontakty biznesowe poza granicami
Polski oraz d) którąkolwiek z tych aktywności.
Rysunek 16. Zależność średniego poziomu eksportu [%] od stopnia zaawansowania technologicznego firmy.
Rysunek 17. Zależność średniego poziomu eksportu [%] od stopnia zaawansowania od kategorii informatyzacji firmy.
Ekspertyza naukowa
Strona 31 z 40
Dla uproszczenia analizy wyliczono korelacje zmiennej P.Z, odzwierciedlającej poziom
internacjonalizacji przedsiębiorstwa, niezależnie od jej formy ze zmiennymi P.3 (poziom techniki) oraz
P.8_1 (stopień informatyzacji). Wyniki przedstawiają Tabele 26–33 – potwierdzają one wysoki
stopień korelacji tych wskaźników.
Tabela 26. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.3 i PZ.
P.Z
nie
wysoka technika
P.3
niska technika
Liczebność
% z P.3
22
66
88
25,0%
75,0%
100,0%
157
176
333
47,1%
52,9%
100,0%
116
68
184
63,0%
37,0%
100,0%
33
11
44
75,0%
25,0%
100,0%
328
321
649
50,5%
49,5%
100,0%
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
% z P.3
Liczebność
Ogółem
% z P.3
Ogółem
tak
Tabela 27. Tabela krzyżowa zależności zmiennych statystycznych P.8_1 i P.Z.
P.Z
nie
korzysta podstawowe
P.8_1
wdrozony system
Liczebność
% z P.8_1
144
100
244
59,0%
41,0%
100,0%
167
173
340
49,1%
50,9%
100,0%
17
49
66
25,8%
74,2%
100,0%
328
322
650
50,5%
49,5%
100,0%
Liczebność
% z P.8_1
Liczebność
% z P.8_1
Liczebność
Ogółem
% z P.8_1
Ogółem
tak
Tabela 28. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P.3 i P.Z.
Wartość
df
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
46,536a
3
,000
48,211
3
,000
45,308
1
,000
649
Tabela 29. Wyniki testów Chi-kwadrat zależności między zmiennymi P.8_1 i P.Z.
Ekspertyza naukowa
Strona 32 z 40
Wartość
df
Istotność
asymptotyczna
(dwustronna)
23,502a
2
,000
24,217
2
,000
21,132
1
,000
650
Tabela 30. Miary kierunkowe zależności między zmiennymi P.3 i P.Z.
Symetryczna
Zmienna
Porządkowa przez
d
Porządkowa
Somersa
zależna: P.3
Wartość
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
-,246
,034
-7,140
,000
-,279
,039
-7,140
,000
-7,140
,000
Zmienna
-,220
,030
zależna: P.Z
Istotność
przybliżona
Tabela 31. Miary kierunkowe zależności między zmiennymi P.8_1 i P.Z.
Symetryczna
Zmienna
Porządkowa przez
d
Porządkowa
Somersa
zależna: P.8_1
Wartość
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
,166
,037
4,492
,000
,178
,040
4,492
,000
4,492
,000
Zmienna
,155
,034
zależna: P.Z
Istotność
przybliżona
Tabela 32. Miary symetryczne zależności między zmiennymi P.3 i P.Z.
Wartość
Porządkowa przez
Porządkowa
Asymptotyczny Przybliżone
błąd
Tb
a
standardowy
Istotność
przybliżona
tau-b Kendalla
-,248
,034
-7,140
,000
tau-c Kendalla
-,279
,039
-7,140
,000
Gamma
-,432
,057
-7,140
,000
649
b. Użyto asymptotycznego błądu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej.
Tabela 33. Miary symetryczne zależności między zmiennymi P.8_1 i P.Z.
Ekspertyza naukowa
Strona 33 z 40
Wartość
Porządkowa przez
Porządkowa
Asymptotyczny
błąd
standardowya
Przybliżone
Tb
Istotność
przybliżona
tau-b Kendalla
,166
,037
4,492
,000
tau-c Kendalla
,178
,040
4,492
,000
Gamma
,306
,066
4,492
,000
650
4. Rekomendowane rozwiązania
Zdolność i skłonność do wykorzystywania nowoczesnych technologii informacyjnych
i komunikacyjnych jest warunkiem uczestniczenia w postępie technicznym oraz zmianach społecznogospodarczym. Rozwiązania informatyczne należą również do ważnych instrumentów wspomagania
i optymalizacji zarządzania przedsiębiorstwem, wspomagają także współpracę o charakterze
sieciowym (np. wirtualne klastry czy wirtualne łańcuchy dostaw) oraz generują innowacje,
szczególnie procesowe i organizacyjne. Popularyzacja tych rozwiązań w przedsiębiorstwach oraz
zwiększenie dostępu gospodarstw domowych do Internetu szerokopasmowego będą ważnym
elementem tworzenia kultury innowacji w regionie.
Wyniki badań pozwalają wyciągnąć wnioski, mówiące o bezpośrednim związku pomiędzy poziomem
informatyzacji przedsiębiorstw w regionie lubelskim a wynikami ich działalności, poziomem
innowacyjności i internacjonalizacji oraz stopień wykorzystania technologii ICT, a w konsekwencji
sformułować ogólne rekomendacje i zalecenia, których zadaniem jest wskazanie kierunków dalszych
działań, mających stymulować te obszary. Adekwatne będzie przy tym wyróżnienie ich, w zależności
od sfery działalności przedsiębiorców, której dotyczą.
a) Obszar B2B
Analiza danych statystycznych odnoszących się do sfery współpracy między przedsiębiorcami
z wykorzystaniem ICT pozwala stwierdzić, że firmy Lubelszczyzny w zasadzie jedynie biernie
wykorzystują technologie informacyjno-komunikacyjne na poziomie porównywalnym ze
średnią krajową. Należy przez to rozumieć dostosowywanie się przez małe firmy regionalne
do wymogów i mechanizmów komunikacji , stworzonych i stosowanych przez duże
przedsiębiorstwa działające na poziomie krajowym. Charakterystycznymi formami
aktywności będzie tu składanie zamówień przez sieci komputerowe, otrzymywanie faktur
elektronicznych, czy sprzedaż (w charakterze poddostawcy) poprzez automatyczną wymianę
danych. Natomiast już czynne wykorzystanie ICT, w formie np. pozyskiwania zamówień przez
sieci komputerowe i wysyłania faktur elektronicznych wykazuje niższy udział procentowy niż
średnia ogólnopolska.
Stymulowanie tworzenia wspólnych przedsięwzięć biznesowych prowadzonych w formie
elektronicznej, a co za tym idzie, wdrażanie ICT w przedsiębiorstwach i tworzenie usług
elektronicznych dla przedsiębiorstw oraz między przedsiębiorstwami jest w coraz większym
stopniu stosowane zarówno na ogólnopolskim, europejskim, jak i globalnym rynku. Szerokie
Ekspertyza naukowa
Strona 34 z 40
wprowadzenie go wśród przedsiębiorstw Lubelszczyzny jest niezbędne, jeśli mają one
efektywnie współpracować z krajowymi, a zwłaszcza europejskimi partnerami. Szczególnie
istotne jest stymulowanie tej formy współpracy z partnerami biznesowymi wśród mikro-,
małych i średnich przedsiębiorców, którym stwarza ona szansę udziału w rynkach o zasięgu
ponadregionalnym, jednocześnie znacząco zmniejszając koszty produkcji i dystrybucji.
Należy więc wspierać przedsięwzięcia o charakterze technicznym, informatycznym, oraz
organizacyjnym, które prowadzą do realizacji procesów biznesowych w formie elektronicznej,
obejmujących trzech lub więcej współpracujących przedsiębiorców. Typowe projekty
obejmują tu wdrażanie nowych lub integrację istniejących systemów informatycznych
przedsiębiorstw, mających na celu umożliwienie automatyzacji wymiany informacji pomiędzy
systemami informatycznymi współpracujących przedsiębiorców.
Raport, opracowany przez firmę Frost & Sullivan26, wyraźnie wskazuje, iż wszyscy wiodący
gracze w poszczególnych branżach analizują, w jaki sposób właściwe inwestycje
w teleinformatykę mogą wpłynąć na podniesienie efektywności oraz zwiększanie wydajności
łańcucha dostaw, a także zaostrzenie przewagi konkurencyjnej, usprawnienie procesu
tworzenia nowych produktów i usług. Ważne jest także, aby zarządzanie klientami i zasobami
wewnętrznymi odbywało się w sposób bardziej zintegrowany. Technologie informatyczne są
postrzegane jako sprzyjające poprawie zarówno w zakresie kosztów, jak i dochodów.
b) Obszar B2C
Według wspomnianego już raportu27, polski sektor ICT jest jednym z najszybciej rozwijających
się rynków technologii teleinformatycznych w regionie Europy Środkowo-Wschodniej.
Jednocześnie musi obecnie stawić czoło wielu wyzwaniom. Uczestnicy rynku dostosowują
swoje strategie do panujących trendów, z których najważniejsze to nasycenie tradycyjnych
rynków, rosnąca konkurencja oraz upowszechnienie i standaryzacja podstawowych
produktów i usług. Wśród kluczowych strategii, jakie przyjmują gracze na rynku ICT, wyraźnie
przoduje chęć do przekształcenia swojej działalności i skoncentrowaniu się na rozwiązaniach
inteligentnych. Firmy coraz intensywniej poszukują możliwości dostarczania rozwiązań
niezbędnych do strategicznego rozwoju swoich klientów. Firma, która chce wykorzystać
potencjał danego rynku, musi rozwinąć i wypromować ofertę niosącą unikalne korzyści dla
obecnych i potencjalnych odbiorców. Promowanie istniejących produktów czy tworzenie
nowych rozwiązań pozwoli na przesunięcie się w górę łańcucha wartości i osiągnięcie pozycji
podstawowego gracza w danej branży.
Analiza rynku ICT pozwala stwierdzić, że funkcje ICT w firmach wychodzą z cienia i coraz
częściej stają się przedmiotem zainteresowania kierownictwa. Obecnie teleinformatyka,
bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, jest podstawowym czynnikiem branym pod uwagę
podczas podejmowania decyzji strategicznych i operacyjnych. Jednak wiele inteligentnych
aplikacji, przełomowych innowacji i technologii wspomagających dopiero pojawia się na
26
Frost & Sullivan: Gracze na rynku ICT chcą wspierać rozwój swoich klientów poprzez oferowanie
inteligentnych rozwiązań, http://www.frost.com/prod/servlet/press-release.pag?docid=249257181 (dostęp:
19.12.2011).
27
tamże
Ekspertyza naukowa
Strona 35 z 40
rynku. Aby uzyskać analizy i wskazówki, jak najlepiej wykorzystać technologie ICT, firmy
zwracają się do partnerów, a nie dostawców. Zdaniem Frost & Sullivan na rynku dostawców
usług ICT jest luka: gracze z branży muszą jak najszybciej rozwinąć swoją wiedzę na temat
branż i sektorów, co pozwoli im kreować wartość dodaną oferty w taki sposób, w jaki
oczekują tego klienci.
Przedmiotem ożywionej debaty jest z jednej strony rola władz państwowych i regionalnych, z drugiej
zaś operatorów telekomunikacyjnych, przy finansowaniu inwestycji szerokopasmowych. Podobnie
jak organy administracji publicznej odczuwają potrzebę interweniowania w sytuacji, w której
mechanizmy rynkowe prowadzą do braku dostatecznych inwestycji w bardzo szybkie sieci
szerokopasmowe, tak samo operatorzy muszą uczestniczyć w tym procesie i kierować nim, jeśli
oczekuje się od nich długoterminowej obsługi infrastruktury. Jeśli mielibyśmy wyraźnie rozgraniczyć
te role, to władze muszą stworzyć warunki prawne i ekonomiczne pozwalające budować zaufanie
oraz umożliwiające zachęcenie rynków finansowych i akcjonariuszy do udziału w inwestycji. Istnieją
bowiem cztery obszary, w których władze kraju i regionu mogą tworzyć warunki sprzyjające
inwestowaniu:28 Najważniejsze kierunki działań powinny obejmować:
•
Wdrożenie strategii informatyzacji opartych nie tylko na zwiększeniu dostępności do
infrastruktury ale przede wszystkim poprawę umiejętności wykorzystania technologii
informatycznych i komunikacyjnych przez różne grupy wiekowe i zawodowe ludności.
•
Wsparcie procesów informatyzacji dzięki programom typu e-administracja, e-urząd oraz
informatyzacji usług publicznych.29
W pierwszym rzędzie władze regionu powinny postawić sobie za cel zapewnienie powszechnego
dostępu do szerokopasmowego Internetu. W Polsce, a zwłaszcza na Lubelszczyźnie, wyzwaniem jest
zlikwidowanie podziału cyfrowego między miastami a terenami wiejskimi, na których korzystanie
z Internetu jest niemożliwe lub ograniczone. Władze województwa mogą odegrać zasadniczą rolę
w stymulowaniu inwestycji mających na celu zwiększanie przepustowości łączy szkieletowych oraz
modernizowanie sieci dostępowych. W przypadku krajów rozwijających się, braki w dziedzinie
łączności obejmują dwa obszary: sieci szkieletowe i sieci dostępowe. Aby użytkownicy indywidualni
i biznesowi mogli korzystać z nowych możliwości i zwiększać efektywność pracy, konieczne jest
budowanie obu rodzajów sieci.
Po drugie odpowiednie agendy rządowe powinny zadbać o optymalne wykorzystanie Internetu
bezprzewodowego i przydziału pasma częstotliwości. Dla wielu Polaków terminale mobilne są tak
naprawdę ich pierwszymi komputerami, a łączność bezprzewodowa — jedynym dostępnym
sposobem przesyłania danych. W związku z tym należy zwiększać pojemność sieci mobilnych poprzez
efektywne przydzielanie pasma częstotliwości oraz zwiększanie gęstości stacji radiowych dzięki
zastosowaniu nowoczesnych rozwiązań transmisyjnych.
Trzeci obszar działania władz to tworzenie nowych modeli inwestowania. Niezbędne są nowe
modele, które umożliwią modernizację i rozbudowę sieci zarówno w obszarach kształtowanych przez
28
Krajowe Forum Szerokopasmowe: Korzyści z inwestowania w szybki Internet mają wiele wymiarów,
http://www.forumszerokopasmowe.pl/artykuly.php?artykul=2875 (dostęp: 13.12.2011).
29
Gaczek W. M., Matusiak M., Mrozińska A., Ziółkowska H.: dz. cyt., str. 118.
Ekspertyza naukowa
Strona 36 z 40
potrzeby biznesowe, jak i poza nimi. Na terenach gęsto zaludnionych władze mogą przyspieszyć
inwestycje zaplanowane na dalsze lata poprzez tworzenie funduszy umożliwiających szybki dostęp do
środków, a następnie ich stopniową spłatę. Na terenach wiejskich zwiększanie zasięgu łączności
będzie natomiast wymagało szerszego współużytkowania infrastruktury oraz stosowania modeli
wspólnego inwestowania.
Wreszcie czwartym zadaniem władz jest upowszechnianie nowych usług telekomunikacyjnych
poprzez zapewnienie ich w przystępnej cenie. Zaangażowanie władz ma kluczowe znaczenie dla
upowszechnienia cyfrowych usług publicznych (w obszarach takich jak szkolnictwo, opieka
zdrowotna, e-administracja, płatności mobilne itd.) oraz dla zapewnienia wszystkim mieszkańcom
dostępu do rozwiązań promujących przedsiębiorczość i kreatywność. Ponadto władze mogą
przyczynić się do obniżenia cen połączeń poprzez wprowadzenie obowiązku współużytkowania
warstwy pasywnej sieci, której modernizacja i rozbudowa pochłania największe nakłady
inwestycyjne.
Z kolei operatorzy uczestniczący w realizacji Agendy Cyfrowej 2020 powinni rozważyć nowe modele
współpracy z innymi niż dotychczas partnerami oraz szukać sposobów na przyjęcie długofalowej
strategii, która nie sparaliżuje bieżącego przepływu środków pieniężnych. Wspomniane powyżej inne
podmioty również mają do odegrania istotną rolę, nawet jeśli są często pomijane przez osoby
decydujące o zamówieniach publicznych czy przez tradycyjnych operatorów. Wprawdzie inwestorzy
muszą liczyć się z długim czasem zwrotu z inwestycji, sięgającym 5-10 lat, jednak jeśli uznamy, że
organy administracji publicznej są także inwestorami, a nawet partnerami kapitałowymi, to kwestia
zwrotu z inwestycji nabiera nowego wymiaru. Należy bowiem odpowiedzieć sobie na pytania: Ile
miejsc pracy zostanie stworzonych i w jakim czasie? Jaki będzie wpływ inwestycji na edukację
cyfrową i kiedy stanie się ona odczuwalna na poziomie PKB? Po jakim czasie zagraniczni inwestorzy
zaczną rozważać umiejscowienie nowych przedsiębiorstw w docelowych regionach? Każdą
z powyższych korzyści można oszacować w kategoriach gospodarczych, ale okres zwrotu jest długi,
a zyski narastają przez cały okres eksploatacji infrastruktury. Ważniejsze jednak są tu kwestie
i wyzwania społeczne i cywilizacyjne, przed którymi staje nasz region.
4. Wnioski
W dobie powszechnej cyfryzacji życia oczywistym jest stwierdzenie, że jeśli nie będzie w danym
regionie dostępu do szerokopasmowego Internetu, to jego gospodarka będzie rozwijała się wolniej.
Wykluczenie cyfrowe będzie powodowało większe zróżnicowanie, niż ono niekiedy bywa między
ludźmi o zróżnicowanych dochodach. Jeśli chcemy być krajem, czy też regionem, który buduje
przewagi konkurencyjne, to inwestycje w ten obszar są jednymi z kluczowych. Ponieważ inwestycje
tego typu nie są tanie, należy stwarzać okazje, żeby w przejrzysty sposób różne strony, administracja
rządowa, administracja samorządowa, dostawcy usługi teleinformatycznych, producenci itd.
podejmowali różnorodne formy współpracy, odpowiednio je na Lubelszczyźnie wspierając
i promując. Optymalny dobór rozwiązań technologicznych i wysokość zainwestowanych kwot zależy
od warunków topograficznych i demograficznych oraz od dotychczasowej sytuacji na rynku, z drugiej
strony korzyści są jednoznaczne: wzrost gospodarczy w krajach, które inwestują w infrastrukturę
cyfrową, jest większy niż w krajach, które nie dokonują takich inwestycji (dane publikowane przez
Ekspertyza naukowa
Strona 37 z 40
Bank Światowy i inne źródła międzynarodowe wskazują, że zwiększenie penetracji łączności
szerokopasmowej o 10 proc. przekłada się na wzrost PKB o 1 proc, a z każdym kolejnym tysiącem
połączeń powstaje 80 nowych miejsc pracy). Rozwój gospodarczy i tworzenie miejsc pracy są bez
wątpienia istotne w sytuacji panującego obecnie w Europie kryzysu gospodarczego.
Według Viviane Reding, unijnej komisarz ds. społeczeństwa informacyjnego i mediów, gospodarka
cyfrowa niesie ogromny potencjał zwielokrotnienia zysków we wszystkich sektorach, jednak
wykorzystanie tej siły z korzyścią dla zrównoważonego wzrostu i nowych miejsc pracy wymaga od
rządów silnego przywództwa w postaci wprowadzenia skoordynowanej polityki opartej na znoszeniu
barier na drodze do upowszechnienia nowych usług.30 Z tym stwierdzeniem koresponduje
sprawozdanie Komisji Europejskiej dotyczące konkurencyjności UE w dziedzinie technologii
cyfrowych,31 będące swego rodzaju przeglądem owoców pięcioletniej realizacji unijnej polityki na
rzecz propagowania najnowszych technologii komunikacji, nowych sieci i usług oraz twórczych treści
medialnych. Stwierdza ono m.in., że mimo to, iż liczba systematycznie korzystających z Internetu
wzrosła od 2004 r. o jedną trzecią, a dostęp do łączy szerokopasmowych ma dziś połowa
gospodarstw domowych i ponad 80% firm, co trzeci badany przyznał, że nigdy nie korzystał
z Internetu, a jedynie 7 proc. robiło internetowe zakupy za granicą. Zatem UE wciąż pozostaje za USA
i Japonią, jeśli chodzi o nakłady na technologie informacyjno-komunikacyjne, szybkie usługi łączności
szerokopasmowej czy rozwój nowatorskich rynków w rodzaju reklamy on-line. Nie trzeba dodawać,
że Lubelszczyzna na tle Europy pozytywnie się w tym kontekście nie wyróżnia. Według KE, żeby
Europa i jej regiony pozostawały konkurencyjne w skali globalnej, unijna i regionalna polityka
powinna zagwarantować każdemu dostęp do szerokopasmowego Internetu i utworzyć jednolity
rynek on-line umożliwiający swobodne korzystanie z usług internetowych ponad granicami państw.
Przypomina ona w swoim komunikacie, że usługi, zwłaszcza w sferze ICT, są główną siłą napędową
wzrostu gospodarczego w Europie i generują 70% PKB Unii Europejskiej, a w ostatnich latach były
źródłem nawet 95% nowych miejsc pracy. Viviane Reding, uważa, że inwestycje w najnowsze
technologie informacyjne to najwłaściwsza droga rozwoju współpracy pomiędzy administracją
państwową w różnych krajach oraz ułatwiająca przedsiębiorcom dostęp do rynków w innych
państwach członkowskich. Co więcej, przewiduje ona iż obsługa przez Internet bez zbędnej
biurokracji umożliwi europejskim przedsiębiorcom ekspansję na nowych rynkach i zwiększy handel
w UE . W efekcie nastąpi wzrost gospodarczy i powstanie więcej miejsc pracy na jednolitym rynku.32
Przy poszukiwaniu obszarów innowacji związanych z technologiami informacyjno-komunikacyjnymi,
które mogłyby powstawać w regionach Polski Wschodniej (w tym na Lubelszczyźnie) należy więc
wziąć pod uwagę nowe pola innowacji pojawiające się także w branżach i dziedzinach uznawanych
dotychczas za tradycyjne, a dobrze rozwiniętych w niektórych częściach tego obszaru i należące do
tzw. umiejętności zakorzenionych w regionie. Np. w sektorze rolno-spożywczym może to być
wzornictwo żywności (z ang. food design) lub wprowadzanie elementów biotechnologii w ramach
opracowywania i produkcji żywności funkcjonalnej. W budownictwie są to np. nowe modele
30
Reding V.: Digital Europe – Europe's Fast Track to Economic Recovery,
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?
reference=SPEECH/09/336&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en (dostęp: 12.12.2011).
31
Commission of the European Communities: Europe’s Digital Competitiveness Report,
http://ec.europa.eu/information_society/eeurope/i2010/docs/annual_report/2009/com_2009_390_en.pdf(do
stęp: 12.12.2011).
32
Reding V.: dz. cyt.
Ekspertyza naukowa
Strona 38 z 40
organizacji pracy przy dużych inwestycjach, które dzięki wykorzystaniu zaawansowanych narzędzi
informatycznych, pozwalają zarządzać dużą liczbą niewielkich podwykonawców i generować
oszczędności (takie modele opracowano np. w ramach przygotowań do olimpiady w Londynie w roku
2012. Nowe pola innowacji pojawiające się w sektorach tradycyjnych pozwalają przyjąć założenie, że
każde przedsiębiorstwo może być innowacyjne, jeżeli tylko umiejętnie wykorzysta swój potencjał
wzrostu poprzez informatyzację, globalizację swojego rynku i zastosowanie ICT. Należy więc rozwinąć
usługi wspierające i doradcze pozwalające na identyfikację możliwości wprowadzania innowacji
różnego typu.
Ważnym narzędziem może okazać się polityka klastrowa ukierunkowana na wzmacnianie
konkurencyjności przedsiębiorstw poszczególnych branż. W ostatnich latach w Polsce Wschodniej
powstały inicjatywy klastrowe m.in. w branżach tradycyjnych, które mogą stać się nośnikiem
pozytywnych zmian i mogą zostać wykorzystane do rozwoju nowych pól innowacji. Warto jednak
zwrócić uwagę, że współpraca w klastrach – choćby ze względu na naturalny dla takiego środowiska
wysoki poziom informatyzacji i wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych –
pozytywnie wpływa na innowacyjność, produktywność i konkurencyjność przedsiębiorstw (patrz
np. Deklaracja Kopenhaska), tylko jeśli inicjatywy klastrowe powstają na obszarach rzeczywistej
koncentracji przestrzennej i branżowej przedsiębiorstw i są ukierunkowane na projekty o charakterze
biznesowym i innowacyjnym, a nie koncentrują się jedynie na pozyskaniu środków zewnętrznych.
Większość inicjatyw klastrowych w Polsce jest jeszcze w początkowej fazie rozwoju, a środki
publiczne są czynnikiem przyciągającym większość ich członków. Programy wsparcia rozwoju
klastrów podejmowane zarówno na poziomie regionalnym, jak i ponadregionalnym powinny
uwzględniać specyfikę tego rodzaju współpracy oraz prowadzić do identyfikacji klastrów mających
rzeczywisty potencjał rozwoju.33
33
Gaczek W. M., Matusiak M., Mrozińska A., Ziółkowska H.: dz. cyt., str. 8.
Ekspertyza naukowa
Strona 39 z 40
Bibliografia
1. Bieńkowski W., Bossak J.: Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i przedsiębiorstw.
Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2004.
2. Colecchia A., Schreyer P.: The Contribution of Information and Communication Technologies to
Economic Growth in nine OECD countries, OECD Economic Studies No. 34, 2002/I, p. 153-171.
3. Commission of the European Communities: Europe’s Digital Competitiveness Report,
http://ec.europa.eu/information_society/eeurope/i2010/docs/annual_report/2009/com_2009_
390_en.pdf(dostęp: 12.12.2011).
4. Dziennik Ustaw z 2008 r., Nr 153, poz. 956.
5. Dziennik Ustaw z 2009 r., Nr 21, poz. 115.
6. ESPON project 1.2.3: Identification of Spatially Relevant Aspects of the Information Society. Final
Report, Warsaw University, Centre for European Regional and Local Studies (EUROREG),
http://www.mdrl.ro/espon_cd1/Project_Reports/Thematic_projects/1.2.3_final_report.pdf
(dostęp: 6.12.2011).
7. Frost & Sullivan: Gracze na rynku ICT chcą wspierać rozwój swoich klientów poprzez oferowanie
inteligentnych rozwiązań, http://www.frost.com/prod/servlet/press-release.pag?
docid=249257181 (dostęp: 19.12.2011).
8. Gaczek W. M., Matusiak M., Mrozińska A., Ziółkowska H.: Innowacyjność gospodarek
województw Polski Wschodniej – ocena, znaczenie, perspektywy, Uniwersytet Ekonomiczny
w Poznaniu, Poznań, 2011 r.,
http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_regionalna/Strategia_rozwoju_polski_wsch
odniej_do_2020/Dokumenty/Documents/Innowacyjnosc_gospodarek.pdf (dostęp: 10.10.2012).
9. Główny Urząd Statystyczny: Wykorzystanie technologii informacyjno-(tele)komunikacyjnych
w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych w 2010 r.,
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_wykorzystanie_ict_PLK_HTML.htm (dostęp: 6.12.2011).
10. Grudzewski W., Hajduk I.: Sposoby i techniki zarządzania procesem innowacyjnym. II Konferencja
Project Management – Perspektywy i Doświadczenia, 2005.
11. Grudzień A: Modele biznesowe e-gospodarki, Net Forum 2000, nr 12, s. 26-28.
12. Gruszecki P.: Lubelskie – Sieć Szerokopasmowa Polski Wschodniej, http://lubelskie.pl/index.php?
pid=1550 (dostęp: 6.12.2011).
13. IFO: An Empirical Assessment of Factors Shaping Regional Competitiveness in Problem Regions,
UNIPUB, Luksemburg 1990.
Ekspertyza naukowa
Strona 40 z 40
14. Juchniewicz M., Grzybowska B.: Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa
2010.
15. Krajowe Forum Szerokopasmowe: Korzyści z inwestowania w szybki Internet mają wiele
wymiarów, http://www.forumszerokopasmowe.pl/artykuly.php?artykul=2875 (dostęp:
13.12.2011).
16. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji: Samorządowcy, firmy i MAC razem o szerokopasmowym
internecie, http://mac.gov.pl/wiadomosci/samorzadowcy-firmy-i-mac-o-szerokopasmowyminternecie/ (dostęp: 21.12.2011).
17. Oddziaływanie inwestycji ICT na rozwój regionalny – aspekty społeczne i ekonomiczne,
Stowarzyszenie „Miasta w Internecie”, http://biblioteka.mwi.pl/index.php?
option=com_k2&view=item&id=178:oddzia%C5%82ywanie-inwestycji-w-ict-na-rozw%C3%B3jregionalny-aspekty-spo%C5%82eczne-i-ekonomiczne&Itemid=3 (dostęp: 6.12.2011).
18. PARP: Badanie zapotrzebowania na działania wspierające rozwój usług świadczonych
elektronicznie (e-usług) przez przedsiębiorstwa mikro i małe,
http://www.parp.gov.pl/index/more/11922 (dostęp: 12.12.2011).
19. PARP: Realizacja procesów B2B z wykorzystaniem technologii ICT,
http://www.parp.gov.pl/index/more/17648 (dostęp: 12.12.2011).
20. Program wojewódzki „Rozwój społeczeństwa informacyjnego dla województwa lubelskiego”,
Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego,
http://www.lubelskie.pl/img/userfiles/files/teksty/SpoleInformacyjne.doc (dostęp: 6.12.2011).
21. Reding V.: Digital Europe – Europe's Fast Track to Economic Recovery,
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?
reference=SPEECH/09/336&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en (dostęp:
12.12.2011).
22. Winiarski B.: Konkurencyjność regionów a cele polityki i kierunki strategii rozwoju regionalnego,
Wrocław 1997.

Informatyzacja przedsiębiorstw w województwie lubelskim, jej wpływ

Transkrypt

Podobne dokumenty

Agenda seminarium ICT-Zdrowie

Targi CeBIT 2011 Urząd Marszałkowski

Key Account Manager REF: KJ/ 2013/ KAM

Definicja ICT

Key Account Manager

Menedżer ds. kluczowych klientów

Programy Edukacyjne No Bell

Zamiar Elżbieta

Sławomir Czepielewski WYKORZYSTANIE ICT W NAUCZANIU