Co motywuje nas do troski o daleką przyszłość ?1

Transkrypt

Studia Philosophica
Wr a t i s l a v i e n s i a
vol. V, fasc. 3 (2010)
DIETER BIRNBACHER
Uniwersytet w Düsseldorfie
Niemcy
Co motywuje nas do troski o daleką przyszłość ?1
1. „Problem motywacji”
Problem motywacji wciąż nie jest dobrze uzasadnionym zagadnieniem ani
w etyce przyszłości, ani w żadnej innej dziedzinie etyki. Zagadnienie to traktowane jest w niniejszym artykule jako przyczynek przy okazji dociekania warunków,
jakie muszą być spełnione, aby uznać za skuteczne i obowiązujące zalecenie, normę moralną czy jakąkolwiek dyrektywę działania. Innymi słowy, kwestia motywacji podjęta jest tutaj w celu wyjaśnienia warunków, ze względu na które adresat
normy działa zgodnie z zalecaną preskrypcją. Wyrażenia normatywne, bez względu na to czy w etyce, estetyce czy też technologii, nie mogą bowiem same przez się
narzucać zgodności normy i działania. Mogą jedynie zalecić bądź nakazać określony kierunek działania. Aby więc nakłonić kogoś do działania zgodnego z normą,
należy wziąć pod uwagę dalsze istotne czynniki. W każdym bowiem wypadku reguły — formułowane w obrębie systemu moralnego — przemawiają do określonych
dyspozycji adresata, na które składają się jego interesowność, racjonalność, rozsądek czy postawa moralna. Nawet wtedy gdy nakaz lub zalecenie są kategoryczne,
adresat może w zasadzie podjąć działanie bądź też go nie podejmować.
W etyce rozważania dotyczące problemu motywacji — zwanego czasami aporią
motywacyjną2 — sięgają początków filozofii moralności. Pytanie o konieczne i wystarczające warunki działania, podjętego ze względu na daną normę moralną, były
już obszernie dyskutowane w systemach etycznych Platona, Spinozy czy Kanta.
1 W październiku 2009 roku D. Birnbacher wygłosił na Uniwersytecie Wrocławskim wykład
Sustainability, with or without conservation? zorganizowany przez Instytut Filozofii i Wydział Nauk
Biologicznych. Podstawą niniejszego przekładu jest artykuł D. Birnbachera, What Motivates Us to Care
for the (Distant) Future? [w:] Intergenerational Justice, A. Gosseries, L.H. Mayer (eds.), Oxford 2009,
s. 273–300 (przyp. tłum.).
2 Por. W. Wieland, Aporien der praktischen Vernunft, Frankfurt a.M. 1989, s. 25 n.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. V, fasc. 3, 2010
© for this edition by CNS
studia1.indb 51
2010-08-31 15:58:07
52
D. Birnbacher, Co motywuje nas do troski o daleką przyszłość?
Wnioski tych badań odbijają się dzisiaj szerokim echem w debacie dotyczącej racji
moralnej pomiędzy internalistami i eksternalistami. Internaliści, tacy jak na przykład B. Williams3, są zdania, iż posiadanie racji moralnej jest nieodłączne od bycia zmotywowanym do działania z nią zgodnego. Nie oznacza to wszakże, że czyn
jest rzeczywiście dokonany. Z kolei eksternalista H.A. Prichard4 twierdzi, że posiadanie racji moralnej do działania i bycie zmotywowanym do podjęcia czynu są oddzielnymi zagadnieniami, w związku z czym przy wyjaśnianiu działania zgodnego
z normą moralną, niezależnie od akceptacji tej normy, ważną rolę odgrywać będzie
również mechanizm psychologiczny.
Chociaż problem motywacji moralnej podejmowany jest najczęściej w związku z próbą wypełniania psychologicznej luki między akceptacją reguły i działaniem według niej, szczegółowe analizy pozwalają rozróżnić dwa kolejne kroki przejścia od akceptacji do działania, a mianowicie: akceptację, przyjęcie, zastosowanie
oraz działanie. Wydaje się więc, po pierwsze, iż w moralności warunkiem koniecznym do działania zgodnego z regułą jest zaakceptowanie reguły przez adresata, co
oznacza, że uważa ją za słuszną i uzasadnioną. Po drugie, adresat musi ją przyjąć
jako zasadę, według której będzie kierować swoim działaniem oraz ją wcielać, tak
jakby składała się na jego własną tożsamość. Po trzecie, podmiot musi zastosować ją do sytuacji właściwego rodzaju. Wiąże się to z rozpoznaniem okoliczności,
dla których pewna reguła jest odpowiednia i co do których w wypadku reguł konsekwencjonalistycznych można oczekiwać podjęcia znacznych starań. Po czwarte
wreszcie, podmiot musi działać tak jak reguła nakazuje lub — gdy reguła wymaga serii czynów — opracować strategię działania dotyczącą zarówno teraźniejszości, jak i przyszłości.
Pozostaje jednak kwestią sporną, czy wszystkie cztery wspomniane czynniki motywacyjne są logicznie rozłączne. Nie jest chociażby jasne, czy różnica między akceptacją reguły — w sensie ocenienia jej jako uzasadnionej — a jej przyjęciem może być
spójnie utrzymana. Psychologowie moralności nalegają na podkreślanie tej różnicy,
ponieważ dane empiryczne wyraźnie sugerują, że zdolność do wydawania sądów moralnych jest w znacznej mierze niezależna od gotowości do działania zgodnie z regułą5. Z kolei na gruncie filozofii internaliści skupieni wokół problemu motywacji nie
zgadzają się na dystynkcję akceptowania i przyjmowania reguł moralnych. Utrzymują oni, iż niemożliwe jest jednoczesne rozumowe akceptowanie normy bez włączenia
jej — przynajmniej do pewnego stopnia — we własną postawę moralną. W optyce
internalistów już samo akceptowanie reguł nie może być pojmowane wyłącznie jako
akt poznawczy, ponieważ akceptowanie reguły zawiera w sobie przynajmniej element
odniesienia emocjonalnego. Pozostaje jednak nierozstrzygnięte, czy reguła jest rzeczywiście przestrzegana, to znaczy, czy działanie następuje w zgodzie z regułą. Nie3 Por. na przykład B. Williams, Moral Luck. Philosophical Papers 1973–1980, Cambridge 1981,
rozdz. 8.
4 Por. C.M. Korsogard, Skepticism about Practical Reason, ,,Journal of Philosophy” 83 (1986),
s. 5–25.
5 Por. na przykład L. Montada, Moralische Gefühle [w:] Moral und Person, W. Nunner-Winkler,
G. Noam (hrsg.), Frankfurt a.M. 1993, s. 259–277.
studia1.indb 52
2010-08-31 15:58:07
Studia Philosophica Wratislaviensia V 3 (2010)
53
którzy preskryptywiści metaetyczni, na przykład Hare, za dowód, że reguła została
zaakceptowana jako moralnie uzasadniona, uważają dopiero działanie w zgodności
z regułą. Chociaż nie zaprzeczają istnienia słabości ludzkiej woli, podkreślają jednak, że już stała nie-zgodność działania z normą nie jest do pogodzenia z twierdzeniem, że reguła została zaakceptowana6. W tej perspektywie problem motywacji nie
jest zatem związany z wypełnianiem luki między akceptowaniem reguły i działaniem
według niej, ale jest to raczej kwestia różnicy między zaledwie wyrażeniem, że ktoś
akceptuje regułę, a rzeczywistym jej zaakceptowaniem.
Mniej dyskusyjne jest więc uznanie, że wymienione cztery warunki motywacyjne są empirycznie współzależne [empirically interdependent] oraz że — częściowo jako konsekwencja — niezgodność działania i uznania normy może zależeć
dodatkowo od kolejnych czynników. Silnie zinternalizowanym przekonaniom moralnym czy obyczajowym częściej towarzyszyć będzie zgodność działania niż słabszym wierzeniom moralnym czy obyczajowym. Z drugiej strony, reguły moralne
będą łatwiej akceptowane, jeżeli odpowiadają już przyjętym sposobom działania.
Współzależność ta daleka jest jednak od doskonałości. Zdolność podmiotu do myślenia w kategoriach reguł, w sensie bycia zdolnym do formułowania obowiązujących sądów normatywnych, nie musi iść w parze ze zdolnością właściwej oceny
sytuacji, w stosunku do której norma ma być zastosowana; w mniejszym jeszcze
stopniu oznacza to, że podjęte zostanie odpowiednie działanie. W przypadkach,
gdy istnieje silna pobudka do porzucenia uznawanych reguł, potwierdzona empirycznie teoria dysonansu poznawczego7 przewiduje, iż w tych okolicznościach może
nastąpić istotne osłabienie zdolności do identyfikowania sytuacji jako tej, w której reguła powinna być zastosowana. Nie tylko więc przestajemy uznawać reguły,
które wcześniej przyjęliśmy, ale nawet nie jesteśmy w stanie zrozumieć, iż czynimy to — częściowo nieświadomie bądź nieświadomie — ze względu na niewłaściwe
przedstawianie sobie sytuacji. Ten sam powód, który decyduje, że działamy w sposób niezgodny z regułami, sprawia, że nie potrafimy ocenić istoty sytuacji moralnej oraz konsekwencji naszych działań.
Wszystkie te okoliczności wpływają na niezgodność działania z deklarowaną
wcześniej regułą. Zaniechanie przez podmiot podążania za własnymi wierzeniami praktycznymi może być przypisywane słabości woli, jak również niewystarczającym zdolnościom do identyfikowania sytuacji, dla których przekonania podmiotu są relewantne. Innym czynnikiem pozostaje fakt, iż nasze przekonania mogą
być zaledwie wyrażane, a nie zinternalizowane. To jednak, że wymienione czynniki
są współzależne, nie ułatwia dalszego doprecyzowania przyczyn tego odstępstwa.
2. Dlaczego motywacja do troski o przyszłość stanowi ważki problem
W etyce przyszłości problem motywacji jest wyraźniej akcentowany niż w innych dziedzinach etyki, a to ze względu na rozbieżność, jaką etyka ta dostrzega
między motywacją do zaakceptowania reguł a motywacją do podjęcia czynu zgod6 Por.
7 L.
R. Hare, Freedom and Reason, Oxford 1963, s. 82.
Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, Stanford 1957.
studia1.indb 53
2010-08-31 15:58:08
54
nego z regułą. Co więcej, etyka przyszłości zwraca uwagę na specyficzne trudności związane z odpowiednim zidentyfikowaniem sytuacji, w stosunku do której jej
reguły są obowiązujące. Zasygnalizowane tu kwestie omówię w dalszej części artykułu.
Motywacja do zaakceptowania zasad etyki przyszłości jest znacznie mniej problematyczna niż motywacja do przyjęcia takich reguł. Zdaje się bowiem bardziej
naturalne, aby rozszerzać zakres obowiązywania reguł moralnych w stosunku do
osób żyjących obecnie niż wobec osób, które będą żyć w przyszłości. Nawet jeśli kultura moralna, w jakiej obecnie żyjemy, ufundowana jest na oświeceniowej,
uniwersalistycznej tradycji moralności, większość osób akceptujących podstawową
maksymę moralną neminem laede (Schopenhauerowską zasadę sprawiedliwości)
nie zgodzi się na generalizowanie owej reguły do tego stopnia, aby objąć nią również przyszłe istoty, które mogą być poszkodowane na skutek naszych działań. Nie
wydaje się jednak, aby można było czynić różnicę co do uzasadnienia obowiązywania maksymy moralnej ze względu na wąski i szerszy zakres. Skoro maksyma neminem laede jest powszechnie zaakceptowana, wydaje się oczywiste, aby włączyć
dodatkowo potencjalne przyszłe podmioty moralne w obręb obowiązywania reguły. Stanowisko Henry’ego Sidwicka z końca XIX wieku, iż okoliczności temporalne
nie mogą grać roli w ocenie sytuacji moralnej8, przez większość moralistów może
być rozumiane jako wiążące.
W ramach zatem paradygmatu uniwersalistycznego czynniki temporalne dotyczące usytuowania podmiotu moralnego nie mają znaczenia. Zdaniem Hare’a9
w ocenie moralnej uwzględnianie relacji czasowych (takich jak na przykład zasada, aby traktować własne dzieci lepiej niż wnuki) pozostaje w zgodzie z metaetyczną zasadą uniwersalizacji. Zauważa on jednak, że dyskryminacja oceny w stosunku
do przyszłych osób, polegająca na wykluczaniu ich z zakresu obowiązywania norm
moralnych, pozostaje w sprzeczności z — charakterystyczną dla paradygmatu uniwersalistycznego — zasadą bezstronności. Jest ona bowiem zasadniczą częścią owego paradygmatu i głosi, że działania oraz ich konsekwencje oceniane są z pozycji maksymalnie bezstronnej, czyli nieuwarunkowanej osobistymi preferencjami ani
ograniczonym horyzontem sympatii. Tylko oceny bezstronne mają szansę spełnić
roszczenie do uniwersalnego obowiązywania będącego funkcją paradygmatu uniwersalistycznego. Przyjmując, że moralny punkt widzenia jest stanowiskiem poza
wszelką konkretną perspektywą, czyli jest punktem widzenia „znikąd”, każda próba uprzywilejowanego traktowania teraźniejszych osób (i być może również osób,
które mają się pojawić w najbliższej przyszłości) na niekorzyść żyjących w dalekiej
przyszłości, wydaje się strukturalnie błędna. Dla I. Kanta — twórcy paradygmatu
uniwersalistycznego — było mniej lub bardziej zrozumiałe, że ktokolwiek jest zmotywowany do zaakceptowania reguł moralnych dotyczących działania wobec osób
teraźniejszych, jest tym samym zmotywowany do zaakceptowania ich jako obowiązujących w stosunku do osób przyszłych. Co więcej, Kant zaznaczał, że ocena dobra lub zła w stosunku do ludzi w przyszłości podlega tym samym warunkom, co
8 H.
9 R.
Sidgwick, The Methods of Ethics, London 1907, s. 381.
Hare, Moral Thinking: Its Levels, Method and Point, Oxford 1981, s. 100.
studia1.indb 54
2010-08-31 15:58:08
55
ocena dobra bądź zła dotyczącego ludzi teraźniejszych. W jednym ze swoich późniejszych pism historiozoficznych Kant wyraźnie zaznacza: „Przy tym natura ludzka
ma to do siebie, że człowiekowi nie jest obojętne nawet to, co ma spotkać jego gatunek w czasach najodleglejszych, jeżeli tylko może mieć pewność, że to nastąpi”10.
Ogólnie rzecz biorąc, zasady te można uznać za ważne również na gruncie partykularyzmu bądź komunitaryzmu, czyli paradygmatu, w ramach którego zakres
obowiązywania norm moralnych ograniczony jest do członków określonej grupy
bądź społeczności11. Chociaż rozpoznane w tej społeczności normy moralne mają
ograniczony zasięg obowiązywania i nie dotyczą innych społeczności, są jednak
równie ważne dla teraźniejszych, jak i przyszłych członków owej społeczności12. Co
ważne, motywacja do zaakceptowania norm społecznych w obrębie paradygmatu
komunitarystycznego nie jest wyprowadzona z bezstronnej i racjonalnej perspektywy, lecz jest oparta na lojalności oraz przestrzeganiu zwyczajów i tradycji grupy.
Ta sama motywacja do obowiązywania norm moralnych wobec przyszłych podmiotów moralnych będzie obecna w projekcie komunitarystycznym i uniwersalistycznym, z tą jednak różnicą, że w wypadku pierwszego będzie dotyczyć członków
własnego społeczeństwa, w wypadku drugiego — ludzkości w ogóle. Temporalna
uniwersalizacja nie jest więc wyłączną cechą etyki uniwersalistycznej, aczkolwiek
odpowiedzialność międzypokoleniowa była wysuwana na pierwszy plan w systemach uniwersalistycznych, takich jak kantyzm czy utylitaryzm. Istotną różnicą
między uniwersalistycznym i partykularystycznym paradygmatem wydaje się tendencja do przekraczania granic etycznych, społecznych i kulturowych, ale nie granic temporalnych13.
Uniwersaliści i partykularyści etyczni zgadzają się zatem co do włączenia przyszłych pokoleń w zakres obowiązywania uznanych przez nich reguł moralnych. Mimo
to problem motywacji moralnej zdaje się bardziej wyraźny dla uniwersalistów ze
względu na ich obojętność wobec ograniczeń psychologicznych opartych na czynnikach etnicznych, społecznych i kulturowych. Sukcesywnie rozszerzając zakres
wspólnoty podmiotów moralnych, oświecenie podało jednak głęboko w wątpliwość
czynnik antropologiczny, którym jest tendencja człowieka do bycia moralnym w zakresie więzi emocjonalnych. Zasadnicza różnica między systemami uniwersalistycznymi, jakimi są kantyzm i utylitaryzm, polega na odmiennym traktowaniu kwestii pochodzenia moralności. Z perspektywy ewolucjonistycznej moralność zasadza się na
10 I. Kant, Pomysły do ujęcia historii powszechnej w aspekcie światowym [w:] I. Kant, Przypuszczalny początek ludzkiej historii i inne pisma historiozoficzne, tłum. I. Krońska, Toruń 1995, s. 47.
11 Jedno z pierwszych opracowań omawianej różnicy oraz dociekanie jej psychologicznego pochodzenia to H. Bergson, Les deux sources de la moralité et de la religion, Paris 1932, s. 27.
12 Jeden z pierwszych przykładów takiej teorii opracowany został przez Goldinga: ,,Przyszłe pokolenia są członkami naszej wspólnoty moralnej, ponieważ nasze ideały społeczne są wiążące również wobec nich, jak i warunków ich życia”. M. Golding, Obligations to Future Generations [w:] Responsibilities
to Future Generations, E. Partidge (ed.), Buffalo 1981, s. 68. Szersze omówienie koncepcji „wspólnoty
międzypokoleniowej” na podstawie tzw. moralnego podobieństwa znaleźć można u A. De-Shalita, Why
Posterity Matters. Environmental Policies and Future Generations, London-New York 1995, rozdz. I.
13 Oczywiście można przyjąć, że nie jest możliwe przekroczenie ograniczeń czasowych bez jednoczesnego przekroczenia innych ograniczeń, tak że długofalowa identyfikacja etniczna, społeczna czy kulturowa, zakładana w ramach takiej koncepcji, jest iluzją.
studia1.indb 55
2010-08-31 15:58:08
56
pierwotnych emocjach występujących między najbliższymi członkami rodziny, klanu
czy plemienia. Mimo że pochodzenie moralności jest celowo pomijane w kwestii zasad moralności, problem ten ciągle powraca w prowadzonych na gruncie psychologii
moralności badaniach nad ograniczeniami motywacji. Uczucia moralne, jak chociażby
poczucie sprawiedliwości i miłość w stosunku do ludzkości, są co prawda zalecane na
abstrakcyjnym poziomie teorii moralnej, rzadko jednak stanowią motywy działania
w konkretnych sytuacjach14. Ich siła motywacyjna podlega bowiem konkurującym,
blisko zorientowanym emocjom, takim jak egoizm, więzi rodzinne, solidarność grupowa czy patriotyzm. Mamy zatem powody, aby wątpić — a wątpił już Hume w Traktacie o naturze ludzkiej — czy ludzkość, nieważne, czy w przeszłości, teraźniejszości
czy przyszłości, może w ogóle być obiektem miłości. Hume twierdzi: „Ogólnie można
stwierdzić, że nie ma takiego uczucia w umyśle ludzkim, jak miłość do rodzaju ludzkiego, po prostu jako takiego, niezależnie od osobistych cech indywidualnego człowieka, jego usług, które nam oddaje, i od jego stosunku do nas. Prawda, nie ma istoty
ludzkiej, a nawet w ogóle istoty czującej, której szczęście lub nieszczęście nie poruszyłoby nas w pewnej mierze, gdy widzimy je z bliska i gdy nam się ukazuje w żywych
barwach. Lecz wynika to po prostu z oddźwięku uczuciowego i nie jest żadnym dowodem, iż istnieje uczucie powszechne, obejmujące wszystkich ludzi”15.
Mimo że rozumowe zasady etyki uniwersalistycznej zakładają coś w rodzaju
ogółu ludzkości, kultur i pokoleń, ograniczenia „solidarności praktycznej”, o których wspomniałem wcześniej, sugerują, że naszą moralność możemy rozumieć raczej jako małe wyspy otoczone oceanem obojętności. Nawet jeśli w teorii rozpoznajemy prawa osób najdalszych na równi z prawami osób nam najbliższych, samo
rozpoznanie okazuje się niewystarczające, aby wprowadzić zasady w życie. Nawet jednostki heroicznie, postulujące braterstwo uniwersalne, ograniczają zazwyczaj pożądaną solidarność do grup „tych sprawiedliwych”, wykluczając tym samym
nie-sprzymierzeńców, tyranów czy kapitalistów. Na przykład w samym Kazaniu
na Górze, gdy Jezus nawołuje do miłości nawet wobec wrogów, obiecuje zarazem
ogień piekielny tym, którzy obrażają swego brata, nazywając go głupcem16.
Mimo występujących w etyce uniwersalistycznej i partykularystycznej różnic, problem motywacji stawiany ze względu na obowiązki wobec przyszłości, a zwłaszcza
dalekiej przyszłości (a więc tych pokoleń, z którymi nie będziemy mieli szansy wejść
w kontakt w ciągu naszego życia), jest mniej lub bardziej podobny. Podobieństwo polega chociażby na tym, że etyka partykularystyczna uważa, iż współcześni winni są
uwagę przyszłym osobom. Aktualnie, imperatyw moralny głoszący konieczność wzięcia pod uwagę interesów przyszłych pokoleń, jest mocno uzasadniony w znacznej czę14 Zob. C. Baumgartner, Umweltethik — Umwelthandeln. Ein Beitrag zur Lösung des Motivationsproblems, Paderborn 2005, s. 26. W kontekście wartości środowiskowych zob. H.W. Bierhoff, Psychologie hilfreichen Verhaltens, Stuttgart 1990, s. 63; natomiast pod względem znaczenia sympatii dla zachowania altruistycznego zob. H.W. Bierhoff, Prosocial Behaviour, Hove 2002, s. 160.
15 D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, t. 2, tłum. C. Znamierowski, Kraków 1951–1952, s. 274.
16 Może istnieć jeszcze innego rodzaju „luka” pomiędzy motywacją do zaakceptowania moralnych
reguł i działania według niej. Wtedy jednak występuje ona nie dlatego, że nasze reguły są bardziej surowe, niż zezwala na to natura ludzka, ale ze względu na to, iż są mniej surowe, niż dyktuje natura ludzka. Dobrym przykładem jest tu tabu kazirodztwa.
studia1.indb 56
2010-08-31 15:58:08
57
ści krajów rozwiniętych. Tylko garstka osób w krajach dobrze prosperujących zaprzeczyłaby, że dzisiejsze pokolenia są odpowiedzialne za przyszłe generacje. Dziewiętnastowieczna diagnoza de Tocqueville’a dotycząca Ameryki Północnej, iż „ludzie chcą
myśleć tylko o dniu bieżącym”17, nie jest już akceptowana ani w Ameryce, ani w Europie. W odróżnieniu od takiej postawy długofalowe programy ochrony przyrody, od
której zależy istnienie ludzkości, oraz ochrona warunków umożliwiających jakościowe życie zdają się wartościami szeroko rozpoznanymi. Co więcej, zdaje się, że leżą
one u podstaw tego, co Hans Jonas nazwał „pierwszym przykazaniem” etyki przyszłości — imperatyw, aby nie zagrażać przyszłej egzystencji ludzkości18.
Dowodami na podzielanie wspomnianych wartości na gruncie międzynarodowym
są traktaty dotyczące ochrony środowiska, które zostały podpisane w ostatnich dekadach. Na myśli mam między innymi konwencję CITES z 1973 roku, podpisany w 1987 roku protokół montrealski dotyczący ochrony warstwy ozonowej oraz
protokół z Kioto z 1997 roku. Co więcej, na wagę omawianych wartości wskazują badania empiryczne. Wspomnijmy chociażby prowadzone w ostatnich latach badania
postaw wobec antropogenicznych zmian klimatycznych. Russel i inni zanotowali, iż
w przeważającej większości za niesprawiedliwe uważa się obecne oddziaływania na
zmiany klimatyczne, które wpłyną na życie przyszłych pokoleń. Zaobserwowano również silną korelację między poczuciem niesprawiedliwości a gotowością do działania
w sposób zgodny z zalecaną zasadą ograniczania ryzyka długofalowych zmian klimatycznych19. Podobne wnioski pochodzą z badań postaw wobec środowiska przyrodniczego, prowadzonych przez amerykańskich ekologów Minteera i Manninga20. Głównym celem ich badań — prowadzonych na reprezentatywnej liczbie respondentów
stanu Vermont w USA — była odpowiedź na pytanie, co przede wszystkim liczy się
dla nich w polityce ochrony środowiska. Zaobserwowano, iż dla respondentów z Nowej Anglii, należących do względnie zamkniętego środowiska, znaczenie mają bardzo
zróżnicowane wartości środowiska. Nie dziwi jednak, iż wartości o podłożu wierzeń
religijnych miały dla pewnych osób większe znaczenie niż dla innych. Najciekawszym
rezultatem badań okazało się jednak, że trzema najczęściej wymienianymi wartościami, ważnymi w kontekście środowiska przyrodniczego i akceptowanymi przez respondentów jako obowiązujące, były:
(1) przyszłe pokolenia — w sensie, iż przyroda jest ważna ze względu na przyszłe pokolenia;
(2) jakość życia — dostrzegano relację między przyrodą a jakością życia, zwracano uwagę, że piękno przyrody, czas wolny na świeżym powietrzu przyczyniają się
do jakościowego życia człowieka;
17 A.
de Tocqueville, De la démocratie en Amérique, Paris 1961, s. 156.
Jonas, Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, tłum. M. Klimowicz,
Kraków 1996, s. 154.
19 Y. Russel, E. Kals i L. Montada (ed.), Generationengerechtigkeit im allgemeinen Bewußtsein?
— Eine umweltpsychologische Untersuchung [w:] Stiftung für die Rechte zukünftiger Generationen.
Handbuch Generationengerechtigkeit, München 2003, s. 167.
20 A.B. Minteer, R.E. Manning, Pragmatism in Environmental Ethics: Democracy, Pluralism, and
the Management of Nature, „Environmental Ethics” 21 (1999).
18 H.
studia1.indb 57
2010-08-31 15:58:08
58
(3) zachowanie procesów naturalnych, co ilustrowały wypowiedzi, iż przetrwanie człowieka zależy od przyrody i procesów przyrodniczych.
Wnioski te zdają się sugerować, iż usprawiedliwienie praktyki ochrony środowiska może być wzmacniane przez nieegoistyczne, choć antropocentryczne wartości — a mianowicie: zachowanie warunków przyrodniczych, które będą się liczyć
dla przyszłych pokoleń, oraz przez kształtowanie postaw, u których podstaw leży
poczucie odpowiedzialności i rozwaga.
Niemniej jednak dobrze uzasadnione reguły etyki środowiskowej konkurują
z motywacją zorientowaną na teraźniejszość. Pozostaje zatem pod znakiem zapytania, czy normy idealne etyki środowiskowej postulowane przez respondentów
w warstwie deklaratywnej, będą przez nich stosowane w konkretnej sytuacji. Empiryczne badania społeczne potwierdzają tzw. hipotezę niskich kosztów21, zgodnie z którą podmioty tym bardziej będą się kierować zasadami moralnymi dotyczącymi ochrony środowiska, im mniej kosztów własnych będą musiały ponieść
z tego tytułu. Trudność ta obserwowana jest chociażby na przykładzie stosowania się do dyrektyw protokołu z Kioto, wyznaczającego progi emisji gazów cieplarnianych. Jest co najmniej wątpliwe, czy podatek paliwowy, wystarczająco wysoki,
aby ograniczyć dalszą ekspansję ruchu samochodowego, byłby politycznie do zrealizowania w warunkach głębokiego kryzysu, takiego jak na przykład kryzys paliwowy w latach osiemdziesiątych XX wieku. Badania prowadzone w 2001 roku
na reprezentatywnej grupie ludności w Badenii-Wirtembergii pokazały, że 50%
respondentów kojarzyło problem klimatu z możliwą bądź wysoce prawdopodobną katastrofą, a 54% dostrzegało w nim źródło wysokiego niebezpieczeństwa społecznego. Jednakże nie korelowało to z chęcią dostrzeżenia przyczyn wskazywanego problemu we własnych postawach. Tylko zaledwie 11% kojarzyło przyczyny
powstania zmian klimatu ze sposobem swojego postępowania22. Podobne wyniki,
podkreślające ten sam czynnik psychologiczny polegający na wypieraniu istotnych
faktów23, zarejestrowano w Stanach Zjednoczonych24. Jeżeli więc długofalowe plany ochrony środowiska będą musiały iść w parze ze zmianą postaw i przyzwyczajeń konsumpcyjnych społeczeństwa, bez odrobiny postawy krytycznej, możemy
być co najmniej pesymistyczni w kwestii możliwości realizacji takiego planu. Albowiem każda próba zmiany zasadniczych tendencji do działania społeczeństwa
przez inicjatywy polityczne skazana jest na niepowodzenie, jeżeli zmiany te mają
się dokonać ze względu na przyszłe, a nie na obecne niebezpieczeństwa25.
21 Zob.
22 M.
C. Baumgartner, Umweltethik — Umwelthandeln, s. 87.
Zwick, Der globale Klimawandel in der Wahrnehmung der Öffentlichkeit, „Gaia” 10 (2001),
s. 302.
23 A. Leiserowitz, Climate Change Risk Perception and Policy Preferences: The Role of Affect,
Imagery, and Values, „Climatic Change”, 77 (2006), s. 56.
24 S. Stoll-Kleemann, T. O’Riordan, C.C. Jaeger, The Psychology of Denial Concerning Climate Mitigation Measures: Evidence from Swiss Focus Groups, „Global Environmental Change” 11 (2001), s. 111.
25 Dane te sugerują, iż przyszła korzyść, akceptowana w większości modeli ekonomicznych, powinna być rozumiana raczej w odniesieniu do problemu motywacyjnego aniżeli do problemu wartości. Osoba, która dyskontuje zyski i straty oczekiwane w przyszłości, nie niedocenia rzeczywistego rozmiaru
omawianych zysków i strat w sposób, w jaki alpinista nie docenia wysokości, na którą musi się wspiąć,
aby znaleźć schronienie, jest ona raczej nie-zmotywowana do działania w zgodzie ze swoimi oczekiwa-
studia1.indb 58
2010-08-31 15:58:08
59
W dalszej części artykułu skoncentruję się na zagadnieniu dalekich, przyszłych
pokoleń człowieka, rezygnując z kwestii przyszłości gatunków zwierząt i innych
istot nieludzkich. Nie podejmę również kwestii współżyjących ze sobą w jednym
czasie pokoleń, ponieważ w tym wypadku problem motywacyjny jest mniej wyraźny. Wydaje się, że dopóki dotykamy kwestii odpowiedzialności za przyszłe pokolenia, będziemy mieli do czynienia z dwoma podstawowymi czynnikami wpływającymi na słabość woli do działania według zasad moralnych etyki przyszłości.
Pierwszy czynnik polega na tym, że aktywne przejęcie odpowiedzialności za przyszłe pokolenia jest — bardziej niż inny rodzaj odpowiedzialności — zależne od
motywacji moralnej. Drugi czynnik związany jest z efektywnością, ponieważ skuteczność teraźniejszego działania, mającego na celu zmianę warunków życia przyszłych pokoleń, jest na ogół mniej pewna niż w wypadku innych rodzajów odpowiedzialnego działania.
3. Moralne i quasi-moralne motywy troski o daleką przyszłość
Najogólniej biorąc, wyróżniamy trzy kategorie motywów, ze względu na które podmiot decyduje się podjąć moralnie pożądany czyn, a mianowicie: motywy
moralne, quasi-moralne i ich wszelkie możliwe kombinacje. Motywy moralne leżą
u podstaw dokonanego czynu wtedy, gdy podmiot uznaje, że czyn jest moralnie
pożądany ze względu na sumienność lub poczucie obowiązku. Natomiast czyn dokonany jest ze względu na quasi-moralne motywy, jeżeli podmiot motywowany jest
przez altruizm, czego przykładem może być miłość, współczucie, solidarność, hojność lub każdy inny impuls, który każe nam dbać o drugiego człowieka. Motywy
quasi-moralne prowadzą nierzadko do podobnych rezultatów jak motywy moralne, aczkolwiek ich obecność nie zależy od uznania określonego systemu moralnego (w rzeczy samej, propozycje filozofii moralnej, takie jak na przykład Hume’a
czy Schopenhauera, oparte są w znacznej mierze, a nawet wyłącznie na quasi-moralnych motywach). Wreszcie, poza-moralna motywacja obejmuje zarówno egocentrycznie, jak i poza-egocentrycznie zorientowaną motywację, przez przypadek
mogącą zaowocować czynem, który ocenimy jako moralny. Przykładem takiej motywacji może być potrzeba samoposzanowania, chęć współżycia społecznego oraz
dążenie do zrealizowania ideałów, z których inni mogą mieć korzyści. (Oczywiście,
podana typologia opiera się na podziale idealnym, w rzeczywistości motywy te
mogą łączyć się w dowolne kombinacje).
Z perspektywy internalizmu psychologicznego nie wystarczy jednak samo przyjęcie normy moralnej jako maksymy osobowej. Dopiero bowiem uznanie zasady za
właściwą i odpowiednią decyduje o motywacji do działania zgodnie z tą regułą.
Jest to w istocie silne stanowisko. Niemniej jednak wydaje się ono bardziej przekonujące od stanowiska eksternalistycznego, które rozumie akceptację reguły jako
czysty akt poznawczy. Zaakceptowanie normy oznacza bowiem coś więcej niż akceptację opisowego stwierdzenia faktu. Implikuje to bowiem, że omawiana zasada
niami, zob. D. Birnbacher, Can Discounting Be Justified?, „International Journal of Sustainable Development” 6 (2003), s. 45. Mają na to wpływ zarówno myopia oraz nawiązując do Pigou’owskiej metafory
niedorozwinięty ,,telescopic faculty”, zob. A.C. Pigou, The Economics of Welfare, London 1932, s. 25.
studia1.indb 59
2010-08-31 15:58:08
60
jest do pewnego stopnia wprowadzona nie tylko do systemu przekonań, ale również
do systemu motywacji. Ktokolwiek zatem zaakceptuje zasadę moralną, ma zarazem motywację do działania raczej w ten niż inny sposób. Jednakże akceptowanie
stanowiska internalistycznego zgodne jest z założeniem, iż akceptacja zasad moralnych nie wystarczy do motywowania czynu zgodnego z regułą w przypadkach, gdy
dojdzie do rywalizacji między motywami. Ponieważ ostatni warunek jest spełniony
częściej, czysta akceptacja zasady moralnej rzadko wystarcza, aby była rzeczywiście przestrzegana w praktyce. Toteż, nawet jeśli przyjmiemy internalistyczne przesłanki, istnieje powód, aby przypuszczać, iż konieczna jest także dodatkowa motywacja innego rodzaju do wprowadzenia zasady moralnej w życie.
Oczywiście jest to dopiero częściowe wyjaśnienie charakteru problemu motywacji w etyce przyszłości. Jeśli nie dostarczymy dodatkowych, chociażby quasi-moralnych i poza-moralnych impulsów wskazujących kierunek zachowań, motywy czysto moralne mogą okazać się zbyt słabe, aby wywołać odpowiednie działanie. Poza
tym, quasi-moralne motywy wspierające motywację moralną, takie jak na przykład miłość czy sympatia, są w dużym stopniu pomijane na gruncie etyki przyszłości, ponieważ u ich podłoża leżą bezpośrednie kontakty w znacznej mierze zależne
od rzeczywistych relacji międzyludzkich. Poza niektórymi tylko członkami przyszłych generacji — dzieci i wnuków — twarze przyszłych pokoleń są anonimowe
i abstrakcyjne. Przyszli ludzie są bowiem zaledwie obiektami myśli i kalkulacji. Są
dla nas bezosobowymi, obcymi odbiorcami dóbr, potencjalnymi ofiarami i nie jawią się nam jako konkretne obiekty takich postaw, jak miłość, przyjaźń, szacunek
i solidarność. Okazuje się jednak, że nasza wrażliwość moralna jest w pierwszej linii aktywowana wobec określonych, a nie statystycznych beneficjentów czy ofiar.
Odwołując się do wyników badań Calabresiego i Bobbitta, stwierdzimy, iż emocje
rozbudzane są przede wszystkim u ludzi, którzy na własne oczy zobaczyli czyjąś
śmierć czy krzywdę, jak na przykład obrazy drżących z zimna ofiar powodzi czy
trzęsienia ziemi. Wzbudzone przez bezpośredni kontakt emocje stają się natychmiastowym motorem do działania w celu udzielenia ofiarom podstawowej pomocy, mimo że w sytuacji, gdybyśmy mieli czas na zimną kalkulację zysków i strat,
zdecydowalibyśmy najprawdopodobniej zgłosić wypadek służbom pomocy ratunkowej26. Takie spontaniczne, quasi-moralne źródła motywacji skierowane są pod
adresem tego, co znajduje się blisko nas zarówno w kontekście temporalnym i przestrzennym, jak i społecznym. Także wyrzuty sumienia są bardziej prawdopodobne, gdy skrzywdzimy osobę z naszego sąsiedztwa, niż gdy uczynimy coś, co może
dotknąć kogoś w dalekiej przyszłości. Z tego właśnie względu sporna koncepcja
Fernstenliebe — miłości do najdalszych, w przeciwieństwie do miłości do bliskich
Nächstenliebe — zdaje się paradoksalna27.
26 G. Calabresi, Ph. Bobbit, Tragic Choices, New York 1978. Por. także zespół czynników wpływających na zakres, do którego ludzie gotowi są przeznaczać pieniądze na zaspokajanie przyszłych potrzeb, P. Unger, Living High and Letting Die. Our Illusion of Innocence, New York 1996, s. 73. Najistotniejsze z tych czynników są również satysfakcjonujące ze względu na sytuacje z dalekiej przyszłości.
27 F. Nietzsche, To rzekł Zaratustra, tłum. S. Lisiecka, Z. Jaskuła, Warszawa 1999. Podobny paradoks można zaobserwować w Schopenhauerowskiej etyce współczucia [Mitleidsethik], czyli próbie rozszerzenia współczucia na taką skalę, aby objąć nim nieskończoną wspólnotę podmiotów moralnych.
studia1.indb 60
2010-08-31 15:58:08
61
Inny ważny aspekt etyki przyszłości, związany z „abstrakcyjnością” przyszłych
pokoleń, polega na trudności przywoływania w mediach żywych i realistycznych
przyszłych sytuacji28. Demonstrowane w reportażach telewizyjnych katastrofy wywołują wśród widzów znaczącą chęć udzielenia pomocy, o ile wypadki te spowodowane zostały przez czynniki niezależne od ofiar tychże katastrof. Przykład mogą
stanowić klęski żywiołowe czy agresja militarna obcych państw. Niestety, aby wywołać porównywalną gotowość do niesienia pomocy, znacznie trudniej jest z taką
wiarygodnością pokazać kataklizmy, jak chociażby nagłe skutki pustynnienia z powodu zmian klimatycznych, które z dużym prawdopodobieństwem wydarzą się
w przyszłości.
4. Pozamoralne motywy troski o przyszłość
Podobnie przedstawia się problem motywacji pozamoralnej, wspierającej moralną odpowiedzialność wobec odległej przyszłości. Nie ma przecież zbyt wielu
rzeczy, które przyszłość może zrobić dla teraźniejszych podmiotów, i to właśnie
ten aspekt może się okazać demotywujący. W najlepszym razie przyszłe pokolenia będą budować pomniki wielkim ludziom przeszłości, uczczą ich pamięć, nazywając ich imionami ulice, nowe odkrycia czy też wznowią wydania ich dzieł. Tego
rodzaju symboliczne okazanie wdzięczności za to, co przodkowie zrobili dla współczesnych, nie poruszy, rzecz jasna, autorów chwalonych czynów. Mimo że można odnaleźć motywację do działania w samej antycypacji przyszłej sławy (tak jak
w wypadku Horacego, który już za życia chwalił samego siebie za napisanie dzieła — pomnika trwalszego od spiżu), ma to znaczenie dla wąskiej grupy ludzi piastujących już za życia ważne polityczne bądź religijne stanowiska. Osobiście jednak wątpię, aby tego rodzaju motywacja, powodowana chęcią bycia zapamiętanym
przez potomnych, stanowiła wystarczająco silny motyw do działania ze względu
na dobro przyszłych pokoleń.
Szczególnie istotnym czynnikiem, osłabiającym motywację do działania na
rzecz przyszłości, jest niemożność istnienia pośrednich bądź bezpośrednich negatywnych sankcji. Podczas gdy nasze dzieci i wnuki mają możliwość zgłaszania swego prawa do udziału w dobrach, mogą także protestować przeciwko przyszłemu
obarczaniu ich skutkami działania dziadków (jak na przykład spłacanie międzynarodowych długów przez długi okres), naszym prawnukom pozostaje tylko milczenie. Jeżeli już udziela się im głosu, to tylko zastępczo, dzięki wsparciu adwokatów
reprezentujących ich interesy i prawa przed krótkowzroczną polityką prowadzoną
przez współczesnych decydentów
Są to dopiero początkowe przeszkody zorientowanej przyszłościowo motywacji.
Istotne jest bowiem także to, że nie mamy pewności, które działania zaowocują
skutkami nieobojętnymi z perspektywy moralnej. Mimo że możemy dzisiaj przeZob. D. Birnbacher, Schopenhauers Idee einer rekonstruktiven Ethik (mit Anwendungen auf die moderne Medizinethik), „Schopenhauer-Jahrbuch“ 71 (1990), s. 26–44. Albowiem im bardziej abstrakcyjne są obiekty, na które nakierowane jest współczucie, tym bardziej taka koncepcja traci na znaczeniu.
28 Na znaczenie „żywego” przedstawiania potencjalnych ofiar, które może stanowić warunek wstępny sympatii do nich, wskazywał już Hume, zob. cytowanie powyżej.
studia1.indb 61
2010-08-31 15:58:08
62
widzieć, jakie praktyki zredukują pewne negatywne następstwa naszych decyzji
(na przykład ograniczanie efektu cieplarnianego będącego konsekwencją ocieplania
się klimatu), istnieją przynajmniej dwa wymiary niepewności wpływającej na nasze wątpliwości, czy nasze dzisiejsze poświęcenie w jakikolwiek sposób przyniesie
korzyść przyszłym ludziom. Po pierwsze nie mamy pewności co do teorii i scenariuszy przyszłych wydarzeń, na których oparte są prognozy przyszłego ryzyka. Po
drugie, nie jesteśmy przekonani, jak, czy i kiedy opracowane zostaną metody ograniczenia omawianego ryzyka. Trzecim czynnikiem niepewności jest synergistyczny
i kumulatywny charakter długofalowych programów ochrony środowiska zarówno pod względem synchronicznym, jak i diachronicznym. Skutki podejmowanych
obecnie działań mogą być wszakże ograniczane przez brak współpracy zarówno
współczesnych, jak i przyszłych podmiotów. Nawet jeśli zaczniemy oszczędzać zasoby paliw naturalnych, wysiłek ten pozostanie w całościowym bilansie nieważny, jeżeli inni nie zaczną robić tego samego. Albowiem, aby zrealizować cel, jakim
jest redukcja spalin, konieczne jest podjęcie długofalowych strategii przez współpracujące ze sobą pokolenia. Niestety, żadna jednostka ani nawet konkretna społeczność nie może być pewna, że jej potomkowie docenią wysiłek podjęty na rzecz
wspierania procesów mogących mieć wpływ na przyszłość. Poza tym, nie jest także wykluczone, że potrzeby wyrównawcze następnych pokoleń nie anulują wyników
wyrzeczeń wcześniejszych pokoleń.
Biorąc pod uwagę wymienione czynniki wpływające na poczucie niepewności,
które mają znaczenie zwłaszcza w kwestii odległej przyszłości, skutki powodowane przez nasze dzisiejsze działanie są znacznie mniej weryfikowalne niż te, które
dotyczą bliższej — przestrzennie i czasowo — części świata. Działania, których
skutki zaobserwujemy w przyszłości, są same z siebie bardziej niepewne niż skutki dotyczące dnia dzisiejszego. Innym czynnikiem istotnie zawartym w problemie
działania wobec przyszłości jest ryzyko „trwonienia” sił moralnych w projektach,
w których nie zostanie osiągnięty zamierzony skutek. Wykazałem wcześniej, że
ryzyko to może mieć psychologiczny wpływ na nasze zachowanie. Jednym z warunków wstępnych motywacji do podjęcia działania jest przecież wiara w to, że
będzie ono miało wpływ na realizację pożądanego celu. Bez takiego przekonania
motywacja do podjęcia działania może być oceniona jako niewystarczająca i niestabilna29.
Każdy ze wskazanych czynników przyczynia się do osłabienia praktycznej efektywności przekonań i zobowiązań moralnych dotyczących przyszłości. Niektóre
z nich są szczególnie wyraźne w etyce przyszłości. Zaobserwowaliśmy bowiem, iż
etyka przyszłości pomija quasi- i pozamoralne czynniki motywacyjne, wspierające praktyczną realizację przekonań moralnych dotyczących teraźniejszych osób. To
z kolei musi stawić czoła problemowi, iż identyfikowanie sytuacji, na skutek których
korzyść przyszłych pokoleń może być zabezpieczona, jest bardziej wątpliwe niż ocena czynów, dzięki którym zabezpieczone zostaną interesy osób obecnych.
29 W kwestii problemu zanieczyszczenia powietrza zob. W.G. Evans, S. Jacobs, Air Pollution and
Human Behavior, „Journal of Social Issues” 37 (1981), s. 116.
studia1.indb 62
2010-08-31 15:58:08
63
5. Motywacja pośrednia
Nakreślona tu perspektywa wydaje się zbyt pesymistyczna, by mogła stać się realna. W projekcie etyki przyszłości pomija się pewien ważny aspekt motywacji, który jak dotąd nie został omówiony, a mianowicie: aspekt pośredniej motywacji.
Omówmy jednak najpierw sam podział. Otóż, uwzględnia on dodatkowo przedstawione powyżej rozróżnienie między motywacją moralną i quasi-moralną. Pośrednia motywacja może być bowiem moralna, quasi-moralna i pozamoralna. O ich
cechach dystynktywnych stanowi to, że jako efekt uboczny wywołują określone
dobra bądź wartości. W kontekście międzypokoleniowym pośrednia motywacja
nie skupia się na wytwarzaniu dobra bądź zapobieganiu złu, które może przypaść
w udziale przyszłym pokoleniom, lecz orientuje się na teraźniejszych bądź bezpośrednio przyszłych potrzebach. Niemniej, istnieje także pośrednia motywacja mająca znaczenie dla dalekiej przyszłości wtedy, gdy rozumiemy ją jako długofalową
pracę dla dobra osób teraźniejszych, pracę przyczyniającą się jednocześnie do realizacji celów etyki przyszłości.
Z praktycznego punktu widzenia zaletą pośredniej motywacji jest jej emocjonalna baza i potencjalnie większy wpływ na zachowanie. W odróżnieniu od bezpośredniej motywacji motywacja pośrednia oparta jest na szerszym zakresie czynników emocjonalnych. Nie oznacza to oczywiście, że odmawiamy czystej motywacji
moralnej — zorientowanej na odpowiedzialne działanie w stosunku do przyszłości
— czynnika emocjonalnego. W wypadku motywacji bezpośredniej emocje brane
pod uwagę są z konieczności abstrakcyjne i bezosobowe. Również przyszłe osoby
(przynajmniej te w dalekiej przyszłości) pozostają dla nas abstrakcyjne. W odróżnieniu od tego, pośrednia motywacja uwzględnia cały zakres quasi-moralnych motywów, czyli takich uczuć, jak miłość, współczucie, troska o osoby, z którymi wchodzimy w relacje.
Znanym przykładem pośredniej motywacji w etyce przyszłości jest koncepcja
„więzów miłości” Passmore’a, oznaczająca międzypokoleniowy uczuciowy związek każdego pokolenia z pokoleniem dzieci i wnuków. W myśl takiego modelu
każde pokolenie troszczy się wyłącznie o pokolenie swoich dzieci i wnuków, co
w konsekwencji oznacza, że sekwencja takiej — ograniczonej — odpowiedzialności przynosi takie same, a może nawet i lepsze skutki dla kolejnych serii pokoleń
niż postulowana, zorientowana odlegle odpowiedzialność30. Zalety takiej opcji są
zarówno poznawcze, jak i motywacyjne. Każde pokolenie wie bowiem znacznie
więcej o potrzebach pokoleń nadchodzących niż tych, które pojawią się dopiero
w dalekiej przyszłości. Z kolei ze względu na obecność silniejszych quasi- i pozamoralnych motywów do działania każde pokolenie dąży do zrealizowania dobrostanu potomków z dużo większą intensywnością niż wobec pokoleń odleglejszych.
Biorąc pod uwagę, iż każde pokolenie troszczy się bardziej o pokolenie swoich
dzieci, model ten może być interpretowany i uzupełniony na różne sposoby. Jedną z przyczyn jest wrodzona skłonność rodziców do poświęceń w celu zapewnienia
przyszłości swoim dzieciom. W tym przypadku każde pokolenie jest zmotywowane
30 J. Passmore, Man’s Responsibility for Nature. Ecological Problems and Western Traditions,
London 1980, s. 88.
studia1.indb 63
2010-08-31 15:58:09
64
do troski o dzieci niezależnie od tego, czy pokolenie ich własnych rodziców zadbało odpowiednio o ich dobro. Drugą możliwością jest takie rozumienie motywacji,
iż jest ona zależna od społecznego procesu uczenia się. Motywacja pokolenia dzieci
do troski o ich dzieci jest w tej perspektywie rozumiana jako nabywana w procesie
modelowego uczenia się. Każde więc pokolenie podejmuje przyszłościowo zorientowane działanie, którego nauczyło się od swoich rodziców (a nawet dziadków) w relacjach ze swoimi dziećmi. Jedynym zatem warunkiem zewnętrznym wywoływania
związków opartych na sympatii jest początkowa motywacja pierwszych pokoleń.
Toteż każdy kolejny krok możemy rozumieć jako motywacyjną reakcję łańcuchową.
Model więzi miłości zdaje się dysponować ogromną mocą. Z doświadczenia
wiemy, iż nawet kataklizmy, takie jak wyczerpywanie się podstawowych nieodnawialnych zasobów energii, mogą być prezentowane w taki sposób, że nawet pokolenia o ograniczonym horyzoncie sympatii — rozciągniętym nie dalej niż na
następne pokolenie — mają powody co najmniej do ograniczenia spodziewanej
klęski. W tym modelu doświadczenie lub brak pomocy od pokolenia wcześniejszego (pokolenie 1) nie jest warunkiem koniecznym do osiągnięcia statusu zamożności przez pokolenie następne (3). Tak więc, mimo że międzypokoleniowa
sympatia skoncentrowana jest na dobrobycie pokoleń nadchodzących, wzięcie ich
pod uwagę możliwe jest pod warunkiem, że na motywację składają się zarówno
uczucia egoistyczne, jak i antycypacja dobra pokoleń nadchodzących. Zatem troska o szczęście pokoleń nadchodzących niezamierzenie sympatyzuje ze szczęściem
pokoleń, które będą potomkami pokoleń bezpośrednio po nich przychodzących.
Mimo że każde pokolenie orientuje się na szczęście pokoleń najbliższych, w rezultacie możliwe jest promowanie szczęścia w całym łańcuchu pokoleń.
Załóżmy na przykład, że łączny dobrostan UtotSn wszystkich pokoleń Sn
jest sumą trzech dóbr: ich egoistycznego dobrostanu UegoSn, części łącznego
szczęścia pokoleń ich dzieci UtotSn+1 i części łącznego szczęścia ich wnuków
UtotSn+231. Niech łączny dobrostan pokolenia Sn, UtotSn będzie zastrzeżony
jako UtotSn = UegoSn+0,5UtotSn+1+ 0,25UtotSn+2, gdzie 0,5 i 0,25 — jako
czynniki sympatii — reprezentują stopień, do którego dobrostan każdego pokolenia zależy od dobrostanu, jakim dalsze pokolenie przewiduje się cieszyć. Łatwo
wykazać, biorąc pod uwagę wspomniane założenia, że przewidywany negatywny
rozwój zaczyna się dopiero podczas życia pokolenia 4, które leży poza horyzontem sympatii pokolenia 1, niemniej ma wpływ na dobro pokolenia 1.
Przyjmijmy, że po wstępnym okresie wzrostu, w trakcie dojrzałego wieku pokolenia 4, następuje przewidywalny niedostatek dóbr, prowadzący do ograniczenia zasobów wszystkich następnych pokoleń (wraz z pokoleniem 6 jako ostatnim):
Pokolenie
1
2
3
4
5
6
Zysk netto
2
3
3
1
1
1
31 W kwestii ogólnego, powtarzalnego modelu relacji sympatii między kolejnymi pokoleniami zob.
P. Dasgupta, On Some Alternative Criteria for Justice Between Generations, „Journal of Public Economics” 3 (1974), s. 413.
studia1.indb 64
2010-08-31 15:58:09
65
W konsekwencji, dobra wszystkich wcześniejszych pokoleń są ograniczone.
Pokolenie
Zysk całkowity
1
2
3
4
5
6
5938
5688
4375
2
1,5
1
Ten niekorzystny podział zestawiony jest ze scenariuszem alternatywnym, w którym pokolenie 1 poświęca część swojego zysku netto na inwestycję w celu zapobieżenia przewidywalnym niedostatkom. W wyniku tego poziom zysku netto zamiast
spadać, rośnie podczas życia pokolenia 4. Pomyślmy na przykład o inwestycjach na
rzecz produkcji energii nuklearnej (fuzji jądrowej), skutkującej zastąpieniem paliw
kopalnych od pokolenia 4 i dalej.
Pokolenie
1
2
3
4
5
6
Zysk netto
1
3
3
4
4
4
W tym przypadku odpowiednie wartości całościowego zysku wynoszą:
Pokolenie
Zysk całkowity
1
2
3
4
5
6
7,75
9,25
8,5
8
6
4
Tym, co decyduje, że model „związków miłości” sprawia wrażenie atrakcyjnego, jest słabość warunków, na których jest on oparty. Nie wymaga on bowiem ani
heroizmu, ani poświęceń, ale tylko przewidywania i starania, aby sympatię każdego pokolenia wobec następnego przełożyć na efekty za pośrednictwem przyszłościowo zorientowanego działania. Motywy rodziców, aby zwracać uwagę na przyszłość dzieci, są wystarczająco silne ze względu na to, iż, po pierwsze, wydaje się
„naturalne”, że rodzice interesują się dobrem swoich dzieci i, po wtóre, ponieważ
wielu rodziców chce mieć wrażenie, że będzie mogło liczyć na pomoc swoich dzieci w sytuacji, gdyby okazało się, że nie będą mogli polegać tylko na sobie w podeszłym wieku32.
Co więcej, omawiany model zgadza się z danymi empirycznymi dotyczącymi znaczenia i wagi modelu uczenia się międzypokoleniowych postaw i działania. Albowiem to, jak pokolenie zachowuje się wobec swoich następców, zdaje się
w znacznym stopniu zależeć od tego, jakie były postawy wcześniejszego pokolenia
względem nich. Wade-Benzoni na podstawie licznych badań dotyczących dystrybucji ilości danych zasobów pomiędzy pokoleniami wykazał, iż gotowość do hojności wobec przyszłych podmiotów silnie zależy od doświadczonej w przeszłości
hojności ze strony wcześniejszych właścicieli dóbr33. Zgodnie z Bandurowską teo-
32 Zob. G.S. Becker, K.M. Murphy, The Family and the State, „Journal of Law and Economics”
31 (1988), s. 5.
33 K.A. Wade-Benzoni, A Golden Rule over Time: Reciprocity in Intergenerational Allocation
Decisions, „Academy of Management Journal” 45 (2002), s. 1011–1028.
studia1.indb 65
2010-08-31 15:58:09
66
rią społecznego uczenia się w kontekście moralności34, hojność i skąpstwo wcześniejszego właściciela dóbr, od którego początkowe zasoby były dziedziczone,
są interpretowane jako norma moralna, która odzwierciedla dalej naszą własną
gotowość do czynienia poświęceń na rzecz przyszłości. Znane są również dane empiryczne, świadczące o tym, że nawet forma, w jakiej rodzice starają się zapewnić
przyszłość swoim dzieciom — na co może składać się spadek, wsparcie finansowe
czy inwestycja w edukację — jest ściśle związana ze sposobem, w jaki ich rodzice
wspierali rozwój ich własnej przyszłości35.
Jednocześnie model „więzi miłości” jest beznadziejnie nierealistyczny tak długo,
jak długo rozumie wszystkie pokolenia jako jednolite, podczas gdy w rzeczywistości podmioty mają różne relacje z polityką, planistami ekonomicznymi, z bardzo
szerokim wachlarzem określania zysku następnych pokoleń. Dobrze sytuowane rodziny pozostawiają zazwyczaj w spadku swoje dobra dzieciom, które byłyby zamożne, nawet gdyby spadku nie otrzymały. W tym samym czasie ludzie starsi
ze skromnymi środkami mają zazwyczaj mało do zaoszczędzenia. Części świata,
w których przyszły niedostatek dóbr może w największym stopniu mieć wpływ na
całościowe dobra nadchodzących pokoleń (w których niedostatek istnieje de facto
już teraz), mają jednocześnie najmniejsze szanse na inwestycje niezbędne do zapobiegania niedostatkom w przyszłości.
Drugi model pośredniej motywacji do troski o daleką przyszłość także został
zarysowany przez Passmore’a, a następnie opracowany przez Visser’t Hoofta36.
W tym modelu pośrednia motywacja skierowana jest nie na osoby, lecz na dobra
same w sobie, zarówno naturalne, jak i kulturowe. Idea omawianego modelu polega na tym, że długofalowa ochrona dóbr jest lepiej wspierana przez kształtowanie
tradycji wartościowania tych dóbr. Jest to oczywiste przede wszystkim ze względu
na wartości środowiskowe, takie jak piękne krajobrazy czy miejsca przyrodniczo
cenne. Nie jest zatem przypadkiem, że w badaniach empirycznych przeprowadzonych przez E. Kals i in. zaobserwowano prawidłowość, iż emocjonalne nastawienie
człowieka wobec przyrody okazuje się ważnym czynnikiem wspierającym gotowość
do ochrony przyrody37. Jest to ważne również dla takich dóbr kulturowych, jak
sztuka, muzyka, literatura, cnoty społeczne i instytucje polityczne. Wartościowanie tych dóbr jest ściśle psychologicznie związane z motywacją do wspierania ich
ochrony i manifestacji. Można zatem się spodziewać po kimś, kto kocha na przykład muzykę Bacha, że będzie chronić ją od zapomnienia, jak również że będzie zainteresowany wpieraniem postaw poszanowania tej wartości. Najprawdopodobniej
ze względu na swoje mocne zaangażowanie będzie również konsekwentny w swoich
staraniach. Trudno sobie bowiem wyobrazić, aby przypisywać wartości takim rzeczom, jak muzyka klasyczna, demokracja czy prawda naukowa, bez jednoczesnej
34 A. Bandura, Social Learning of Moral Judgements, „Journal of Personality and Social Psychology” 11 (1969).
35 L. Arrondel, A. Masson, Family Transfers Involving Three Generations, „Scandinavian Journal
of Economics”, 103 (2001), s. 417.
36 H.P. Visser’t Hooft, Justice to Future Generations and the Environment, Dordrecht 1999, s. 122.
37 E. Kals, D. Schumacher, L. Montada, Emotional Affinity toward Nature as a Motivational Basis
to Protect Nature, „Environment & Behaviour” 31 (1999), s. 178–202.
studia1.indb 66
2010-08-31 15:58:09
67
wiary w to, że będą one trwać wiecznie. W rzeczy samej, stanowisko Nietzschego,
według którego „alle Lust will Ewigkeit”38 — każda przyjemność chce wieczności —
zdaje się stosować bardziej do obiektów przyjemności, satysfakcji i wartościowania
niż do przyjemności jako takiej. Nie chcemy, by przyjemność trwała wiecznie, tylko aby wiecznie istniał przedmiot przyjemności.
Antycypacją modelu podkreślającego szacunek człowieka wobec przyrody jest
jedna z pionierskich koncepcji etyki ekologicznej — Etyki Ziemi A. Leopolda39.
Zaproponował on Etykę Ziemi, ponieważ był przekonany, iż bezpośrednie motywy ochrony przyrody, oparte na rozważaniach etyki przyszłości, są niedostateczne do zmotywowania ekologicznie poprawnych działań. Uznał, iż konieczny będzie
funkcjonalny substytut, który nazwał „rodzajem przewodnika dla uznania, iż problemy ekologiczne są czymś nowym i immanentnym bądź dla rozbudzenia rozumienia i reakcji, że ścieżka społecznych korzyści nie jest dostrzegalna dla przeciętnego człowieka”40. Etyka Ziemi, mimo iż jest zaprojektowana dla ostatecznych celów
człowieka, ma jednak charakter ekocentryczny. Ma bowiem za zadanie wykształcenie w podmiocie świadomości, że nie jest on zdobywcą, lecz częścią natury, dlatego tak ważne jest zdefiniowanie człowieka w kategoriach ekologicznych. Ponadto
Etyka Ziemi podkreśla wagę wykształcenia w podmiocie takich emocji, jak miłość
i szacunek dla natury ze względu na nią samą41.
O pośredniej motywacji mowa jest również w kilku koncepcjach na gruncie
komunitarystycznej szkoły myśli społecznej, która włącza w swój obręb pewne
aspekty etyki przyszłości. Filozofowie tej tradycji, jak chociażby De-Shalit, zaobserwowali silną zależność między faktem przynależności do danej grupy społecznej a motywacją do troski o jej przyszłość42. Zaangażowanie w troskę o dobrostan
grupy, z którą pozostaje się w relacjach emocjonalnych, opiera się na mocniejszych
podstawach niż troska o dobro bytów abstrakcyjnych, takich jak ludzkość czy
przyszłe pokolenia. Dbanie o dobro osób, z którymi pozostajemy w bliskich stosunkach, może być nawet częścią naszej konstytucji moralnej. Ktokolwiek traktuje siebie jako Niemca, chrześcijanina czy naukowca, z trudem może być obojętny
co do przyszłości grupy, do której należy, mimo że mogą występować konflikty pomiędzy przyszłościowo zorientowanymi motywacjami związanymi z różnorodnością
i pluralizmem wartości społecznych. W pionierskiej pracy dotyczącej „problemu
motywacji” w etyce przyszłości omawiany rodzaj motywacji nazwany został „więzią grupową”43. Zasadniczym czynnikiem motywacyjnym w więzi grupowej jest poczucie przynależności do grupy i realizowania w jej ramach tych samych wartości.
38 F. Nietzsche, Also sprach Zarathustra [w:] F. Nietzsche, Sämtliche Werke. Kritische Studienausgabe, Bd. 4, G. Colli, M. Montinari (hrsg.), München-Berlin 1980, s. 404.
39 Wydanie polskie A. Leopold, Zapiski z Piaszczystej Krainy, tłum. R. Kotlicki, J.P. Listwan, Bystra 2004 (przyp. tłum.).
40 A. Leopold, The Land Ethic [w:] A. Leopold, A Sand County Almanac and Sketches Here and
There, New York 1949, s. 203.
41 Ibid., s. 204, 209, 223.
42 A. De-Shalit, Why Posterity Matters. Environmental Policies and Future Generations, London-New York 1995.
43 N.S. Care, Future Generations, Public Policy, and the Motivation Problem, „Environmental
Ethics” 4 (1982), s. 207.
studia1.indb 67
2010-08-31 15:58:09
68
Wkład każdego w przyszłość rozumiany jest tutaj jako wkład we wspólną sprawę,
ze względu na którą oczekuje się od każdego dalszej realizacji celów dla nieskończonej liczby nadchodzących pokoleń tej samej społeczności.
Ze względu na „wierność” przyszłościowo zorientowana motywacja jest następnie
wspierana przez fakt, że całkowita liczba społeczności jest albo określona przez długofalowy projekt, taki jak na przykład ruch dla X, gdzie X jest dobrem lub wartością
międzypokoleniowego rodzaju, albo ma tak wpojone długofalowe cele u ich zwolenników, że nie ma miejsca na ich własne projekty i cele. Z perspektywy etyki przyszłości,
omawiane cele grupowe mają jednak swoje wady i zalety. Zbyt często są one bowiem
przeciwne racjonalnie sformułowanym programom „dobra ludzkości”, jak pokazały to
chociażby projekty imperialistyczne, kolonialne i programy światowej rewolucji.
Na tym nie kończy się lista pośredniej motywacji ważnej ze względu na aktywne
dążenie do dobra przyszłych pokoleń. Są bowiem kolejne, które mogą się okazać nawet bardziej istotne w przyszłości. Mowa jest chociażby o motywacji do przyznania
wartości czyjegoś życia przez włączenie go w kontekst międzypokoleniowej solidarności. W rozwiniętym świecie można jednak odnieść wrażenie obecności tzw. próżni
duchowej, ufundowanej przez zarówno historyczny proces sekularyzacji, jak i „nasycenie” mające związek z czysto ekonomicznymi jednostkowymi i społecznymi celami.
W dużym stopniu istnieje jednak gotowość do realizacji projektów, których cele wykraczają poza jednostkowe bądź grupowe życie. E. Partridge nazwał ten rodzaj motywacji motywacją do samotranscendencji44. Można więc zasugerować, iż w zsekularyzowanym świecie zorientowanie na przyszłość oraz odpowiedzialność za przyszłość
zdają się kandydatami do realizacji potrzeb w znaczeniu egzystencjalnym. Działanie
dla przyszłości zaspokaja te potrzeby, ponieważ sprawia, że jednostka się dowartościowuje, czując zarazem, że należy do szerszego kontekstu, który może mieć znaczenie również w przyszłości. W działaniu na rzecz przyszłości można bowiem postrzegać się jako ogniwo w międzypokoleniowym łańcuchu wzmacnianym przez uczucie
więzi grupowej. Na uczucia te składają się zarazem zobowiązania względem przyszłości oraz wdzięczność dla przodków. Nawet jeżeli wkład jest tutaj bardzo skromny, to jednak jednostka sytuuje się w kontekście przekraczającym ograniczenia zarówno osobowe, jak i czasowe.
Taki motyw osiągnie jednak zdecydowany impet dopiero wtedy, gdy połączony zostanie z zaangażowaniem wspólnotowym, to znaczy, że wspierany będzie
przez pewność, iż poświęcenie ze strony jednej osoby jest zarazem celem szerszej
społeczności. Najlepszym pojęciem, opisującym uczucie transcendowania zakresu
więzi własnej egzystencji wydaje się wyniesienie [elevation] — charakterystycznie
użyte przez Stendhala. W czasie bardziej podatnym na entuzjazm niż nasz Stendhal twierdził, iż w wypadku „poświęcenia teraźniejszości dla przyszłości — nic tak
nie unosi duszy niż siła i charakter tego poświęcenia”45. Oczywiście, przynajmniej
część siły tej motywacji zależy od faktu, że nie jest bezowocna. Motywacja do działania na rzecz przyszłości przypomina bowiem przykazania religijne w tym trans44 E. Partridge, Why Care about the Future? [w:] Responsibilities to Future Generations, E. Partridge (ed.), Buffalo 1980, s. 204.
45 Stendhal, De l’Amour, Paris 1959, s. 246.
studia1.indb 68
2010-08-31 15:58:09
69
cendentnym znaczeniu. Są one przecież dla podmiotu niepodważalne, mimo że podatne na nadużycia. Nie jest jednak pewne, czy w ogóle zaistnieje społeczeństwo,
w którym realizowane będą wartości wpierane przez taką motywację. Tak więc
otwarte pozostaje pytanie, czy nasi potomkowie rozpoznają, docenią i zastosują
zarówno obecną zasadę międzypokoleniowej odpowiedzialności, jak i wizję międzypokoleniowej sprawiedliwości. Im bardziej jednak oddalone są w czasie przyszłe pokolenia, im bardziej także zasada odpowiedzialności kształtowana jest przez serię
pośrednich pokoleń, tym mniej możemy być pewni, że będą oni — tak jak zakłada nasza motywacja — częścią tej samej społeczności46. Jak pokazały bowiem nam
już wcześniej przykłady takich ideologii, jak marksizm, ryzyko iluzji niekoniecznie
maleje ze względu na siłę motywacji.
Należy jeszcze dodać, iż wszystkie cztery dyskutowane modele, mimo że okazują się skuteczne w zachęcaniu do odpowiedzialnego działania długofalowego,
mają pewne ograniczenia. Najistotniejsze jest ryzyko marnowania sił moralnych
dla przyszłości świata, podczas gdy ważniejsze wydaje się rozwiązanie problemów
aktualnych. Każdy z tych modeli może dodatkowo wprowadzać obecne pokolenie
w błąd ze względu na to, iż będzie skłaniał do starań zmierzających do osiągnięcia dobra, które przyszłemu pokoleniu nie będzie potrzebne. Nie wiemy bowiem,
czy przyszłe pokolenia będą rzeczywiście cierpieć z powodu braku możliwości oglądania gatunków biologicznych, które bez strategii ochrony gatunkowej, czyli bez
wyrzeczeń obecnych pokoleń, najprawdopodobniej znikną z powierzchni Ziemi.
Podobnie przedstawia się problem z klasycznymi dziełami literatury przechowywanymi w bibliotekach. Nic nie daje nam pewności, że przyszłe pokolenia będą
w dalszym ciągu zainteresowane studiowaniem starożytnej spuścizny literackiej,
ponieważ ich gusta mogą się radykalnie zmienić. Z drugiej strony istnieje realna
możliwość zasadniczego ryzyka, że już obecnie marnujemy zasoby, które okażą się
zasadnicze dla zaspokojenia podstawowych potrzeb przyszłych ludzi.
6. Samozobowiązanie — metoda wspierająca
Szansa na długofalową politykę nie jest jedynie kwestią pośredniej motywacji,
ale również samozobowiązania [self-binding]. Funkcjonuje ono zarówno przez podnoszenie progu odstępstwa od zasad danej osoby, jak też przez ograniczanie swobody odchodzenia od tych zasad. W każdym razie polega ono na kontroli stopnia oddalania się od wyznawanych zasad — co skutkuje niepożądanym działaniem — zarówno przez dowolne odstępstwa, jak i przez modyfikowanie opinii dotyczących
przyszłości. W pierwszym przypadku mechanizm motywacyjny polega na zastąpieniu bezpośrednich motywów pośrednimi. Ktoś, kto zobowiązuje siebie za pomocą
długofalowych umów do realizacji założonych celów, zastępuje bezpośrednią motywację do realizacji długofalowych postanowień pośrednią motywacją, aby uniknąć
natychmiastowych konsekwencji łamania warunków umowy.
46 Por. B.E. Auerbach, Unto the Thousandth Generation. Conceptualizing Intergenerational Justice, New York 1995, s. 79.
studia1.indb 69
2010-08-31 15:58:09
70
Paradygmatycznym polem działania mechanizmu samozobowiązania jest roztropne postępowanie, takie jak oddawanie długów, oszczędzanie dochodów czy
niewracanie do papierosa po ostatecznym rzuceniu palenia. Podmiot zobowiązuje
siebie do życia zgodnie z zasadami przez zlecenie kontroli nad sobą zewnętrznej instytucji, dzięki czemu chroni siebie przed własnym oportunizmem. Samozobowiązanie jest szczególnie chętnie przyjmowane przez kogoś, kto uważa, że jest skłonny
do nagłych, impulsywnych zmian, na których skutek ryzykuje niepowodzenie realizacji swoich długofalowych celów.
Samozobowiązanie może przyjąć różne formy. Wewnętrzne samozobowiązanie
stanowi wewnętrzny mechanizm podmiotu. W przypadku jednostkowym, wewnętrzne samozobowiązanie polega na aktywowaniu specyficznej „kary”, u której podstaw
leży uczucie winy bądź wstydu, uczucie pojawiające się w przypadku nieprzestrzegania przyjętej normy. Takie uczucia mobilizowane są zawsze wtedy, gdy osoba nie
żyje w zgodzie z zasadami dyktowanymi jej przez jej moralną tożsamość. Kiedy wewnętrzne sankcje rzeczywiście wchodzą w zakres tożsamości moralnej podmiotu, nawet najbardziej skrajny egoista ma powody, aby wziąć je pod uwagę. W wypadku
społeczności wewnętrzne samozobowiązanie może być instytucją kontrolującą i korygującą decyzje grupowe. Z kolei zewnętrzne samozobowiązanie polega na tym, iż
sankcje wykonywane są przez podmiot zewnętrzny albo przez podnoszenie progu odstępstwa od zasad, albo przez ograniczanie opcji, z których można skorzystać. Oddelegowanie na zewnątrz siły kierującej naszym postępowaniem przypomina decyzję Ulissesa, który nie ufając swojej stałości, kazał się przywiązać do masztu statku,
aby nie oddać się we władanie ujmującego śpiewu syren. Takie ujęcie możemy rozumieć także jako przykład samo-paternalizmu — pomijając kwestie moralne, charakterystyczne dla innych form paternalizmu — ponieważ w tym przypadku podmiot
i przedmiot paternalistycznej interwencji jest ten sam.
Samozobowiązanie ma ogromne znaczenie w kontekście działania zorientowanego na przyszłość. Zdając sobie sprawę z psychologicznych ograniczeń dotyczących
preferencji czasowej i zawężonego międzypokoleniowego horyzontu sympatii (która
rzadko przekracza pokolenia dzieci i wnuków), samozobowiązanie jest w zasadzie silnym mechanizmem skutecznie wspierającym troskę o przyszłość. Do kontekstu etyki
przyszłości temat self-binding (samozobowiązania) wprowadził ostatnio C. Baumgartner47. Nawiązując do wniosków badań Baumgartnera, przyszłościowo zorientowane wartości moralne mogą odgrywać rolę wewnętrznego mechanizmu, jeżeli tylko
są dostatecznie mocno osadzone w tożsamości jednostki. Moralna tożsamość człowieka nie jest jednak czymś, z czym przychodzimy na świat, ponieważ jest ona dopiero modelowana przez specyficzne doświadczenia i proces świadomej pracy opartej na doświadczeniu moralnym. Samozobowiązanie jest zatem wykształcane przez
doświadczenia moralne, które są wystarczająco intensywne, aby wywrzeć wpływ na
kształtującą się tożsamość moralną.
Problem z indywidualnym samozobowiązaniem polega jednak na tym, że jest niezwykle trudno manipulować doświadczeniem moralnym oraz wolą. Zmiany w podstawowym „kręgosłupie moralnym” nie zachodzą w sposób celowy. Nie jest więc ja47 C.
Baumgartner, Umweltethik — Umwelthandeln, s. 283 n.
studia1.indb 70
2010-08-31 15:58:09
71
sne, czy samozobowiązanie na poziomie jednostki jest w ogóle dobrym kandydatem
do uzupełnienia motywacji moralnej odniesionej do przyszłości. Kolejnym problemem jest to, że nawet sumienie wystarczająco silne do ukonstytuowania moralnej
tożsamości nie jest odporne na rozpad moralny. Wewnętrzne sankcje moralne są nierzadko zbyt słabe, aby mogły przezwyciężyć pokusy. Wydaje się zatem, iż przeniesienie kontroli na zewnątrz podmiotu może okazać się bardziej efektywne.
Powyższa teza sprawdza się jednak tylko na poziomie jednostki. Na poziomie społecznym, za pomocą środków zarówno formalnych, jak i nieformalnych, wewnętrzne
samozobowiązanie może okazać się dobrym sposobem na ochronę długofalowych celów zbiorowych przed krótkowzrocznymi pokusami. Najistotniejszym formalnym narzędziem są prawo i konstytucja, nieformalnym — polityka edukacyjna. Dzięki edukacji młodych pokoleń w duchu zrównoważonego rozwoju oraz dzięki podkreślaniu
wagi dalekosiężnych projektów zwłaszcza w zakresie ochrony przyrody, można budować w społeczeństwie oddolną siłę, która ma na celu ograniczanie krótkowzrocznych interesów i tendencji oportunistycznych. Taka presja może pełnić funkcję świadomości społecznej przeciwstawiającej się działaniu polityków, nieuwzględniających
ważnych dla przyszłości kosztów swoich decyzji. Nie można jednak powiedzieć, że
społeczne mechanizmy samozobowiązania są wystarczające do wspierania zrównoważonego rozwoju i długofalowych celów. Wręcz przeciwnie, w wielu zamożnych
krajach rzeczywistość prawna uniemożliwia realizację długofalowych celów politycznych — takich jak obniżanie zadłużenia narodowego — z powodu prawnie usankcjonowanej polityki społecznej.
Jeżeli chcemy zabezpieczyć interesy przyszłości, zestawiając ze sobą ochronę
prawną i społeczną krótkowzroczność, okazuje się, że gwarancja konstytucyjna jest
pewniejsza. Jest ona nie tylko mniej podatna na zmiany niż zwykłe prawa, ale ma
również moc zobowiązywania przyszłego pokolenia polityków i innych decydentów
oraz przyczyniania się do kontynuacji realizowania ponadpokoleniowych celów48,
mimo iż nie ma tu pewności, że zasady te będą wciąż obowiązujące dla przyszłych
pokoleń. Poza tym konstytucje za pomocą gwarancji proceduralnych i materialnych dostarczają zazwyczaj pewien stopień ochrony przeciwko polityce zdominowanej przez myślenie krótkowzroczne. Jedną z proceduralnych gwarancji, zaprojektowaną do kontroli krótkowzrocznych orientacji w decyzjach politycznych, jest
instytucja demokracji pośredniej. Dzięki niej członkowie organów legislacyjnych
odpowiadają wyłącznie przed własnym sumieniem lub dyscypliną partii, nie zaś
ze względu na zobowiązania mandatowe. Dzięki przypisywaniu egzekutywy nie
wyborcom, lecz ich wybranym reprezentantom, potencjalna presja przedkładania krótkofalowych celów nad długofalowe jest efektywnie ograniczana. Taki rodzaj kontroli decyzji dotyczących przyszłości będzie skutkować realizacją planów
długofalowych tylko wtedy, gdy decyzje będą podejmowane przez polityków, a nie
przez kierowanych krótkowzrocznością wyborców. Czy tak jednak jest, pozostaje
kwestią otwartą.
48 Por.
J. Elster, Ulysses and the Sirens. Studies in Rationality and Irrationality, Cambridge 1979,
s. 95.
studia1.indb 71
2010-08-31 15:58:09
72
Kolejną gwarancją proceduralną jest instytucja niezależnego organu ustrojowego z mocą do kontroli polityki rządowej. Większość konstytucji zawiera zasady materialne, ograniczające działania polityków, którzy mają tendencję do „zapominania”
o przyszłości. W niemieckiej Ustawie Zasadniczej mamy dwa artykuły dotyczące tej
kwestii, artykuł 115, który traktuje o ograniczaniu długu narodowego do sumy inwestycji narodowych, oraz ostatnio wprowadzony artykuł 20a, który zawiera wyraźne
zobowiązanie do odpowiedniej troski dotyczącej przyszłych pokoleń, w szczególności
przez zachowywanie zasobów naturalnych i ochronę środowiska.
Wprowadzane są również inne obiecujące zmiany ustanawiające mechanizm samozobowiązania, za pomocą których podmioty zbiorowe są zobowiązane trzymać
swoją krótkowzroczność na wodzy. W wielu obszarach politycznych, takich jak ekonomia, nauka, medycyna i bezpieczeństwo narodowe, istnieje rozwijająca się liczba
respektowanych w praktycznej polityce niezależnych ciał doradczych. Przykładami
są, z jednej strony, instytucje badawcze, grupy eksperckie i długoterminowe fundacje, częściowo bądź całościowo finansowane przez państwo, z drugiej zaś strony, komitety i komisje skupione na bardziej konkretnych zadaniach. Intencją powoływania
tego rodzaju ciał jest w znacznej mierze dopełnianie przez nie roli zbiorowej świadomości dotyczącej przyszłości, roli, która jest często nierealizowana przez polityków ze względu na presję politycznego lobby danej partii. Oczywiście, nie ma gwarancji, że sugestie i rady przedstawiane przez omawiane organa będą respektowane.
Rady udzielane przez te ciała zobowiązują tych, do których są one skierowane, tak
słabo, że można to porównać z radą udzielaną nam przez przyjaciela. Opcja wyposażenia takich ciał w moc egzekutywną i legislatywną nie byłaby jednak kompatybilna z podstawowymi zasadami demokratycznymi. Suwerenność narodu lub ich przedstawicieli nie może być uzurpowana przez ekspertów.
Doświadczenie jednak uczy, że może upłynąć dużo czasu, zanim prognozy ekspertów dotyczące przyszłego ryzyka zostaną uwzględnione przez organa polityczne. W niektórych przypadkach zajmuje to nawet dwadzieścia, a czasami nawet trzydzieści lat, aż ostrzeżenia te zostaną w końcu potraktowane poważnie. Przykładem
może być chociażby nieustająca dyskusja dotycząca ocieplania się klimatu spowodowanego emisją gazów cieplarnianych. Opóźnienia te zależą zarówno od faktu, iż ani
nie wiemy, czy każde ostrzeżenie jest dobrze uzasadnione, ani też czy scenariusz sugerujący katastrofę jest realistyczny (mam na tu myśli chociażby niewystarczająco
uzasadnione przestrogi dotyczące wymierania lasów bądź też możliwego zmniejszenia zawartości tlenu atmosferycznego). Ponadto, są one spowodowane niechęcią polityków do sprostania nowym wyzwaniom oraz przedstawiania niewygodnej prawdy
swoim wyborcom.
7. Samozobowiązanie zewnętrzne
Na poziomie jednostki samozobowiązanie zewnętrzne, czyli oddelegowanie kontroli na zewnętrz podmiotu, jest tym bardziej obiecujące, im silniej jednostka chce
działać w zgodzie ze swoimi długofalowymi zasadami oraz im wyższe jest ryzyko,
że podda się przeciwnej motywacji. Ekstremalnym przykładem jest uzależnienie
od gier hazardowych, które potrafi osiągnąć taki wymiar, że pojawiły się już żą-
Birnbacher.indd 72
2010-09-01 10:51:53
73
dania ograniczenia dostępu do tego rodzaju rozrywek na światową skalę. Podobnie
jest z rzucaniem palenia. Łatwiej będzie komuś rzucić ten nałóg przy asyście zakazów palenia w miejscach publicznych oraz wsparciu przyjaciół, którzy wyszydziliby nas, gdybyśmy postanowili odejść od swego postanowienia.
Ponieważ preferencja czasowa jest fenomenem uniwersalnym, przekazywanie
kontroli nad odpowiedzialnością za długofalowe cele zewnętrznemu podmiotowi wydaje się racjonalne nawet dla tych, którzy są mniej skłonni do podlegania swoim
zachciankom. Po pierwsze, kiedy kontrola przekazana jest zewnętrznym instytucjom, koszty samoograniczania są częściowo bądź w całości zastąpione restrykcjami pochodzącymi z zewnątrz. Po wtóre, kiedy potrzebny jest wkład zbiorowy do
uzyskania pożądanego rezultatu, jednostka może być bardziej pewna efektu własnej inwestycji, gdy inne podmioty również będą musiały się zaangażować. Po trzecie, jest bardziej prawdopodobne, że ciężar realizacji długofalowych celów jest sprawiedliwie rozłożony, gdy nie trzeba się martwić, czy inni również wykonują swoje
zadanie. Po czwarte, istnieją korzyści moralnego podziału pracy możliwego dzięki
rozwiązaniom instytucjonalnym. Zamiast poszczególnych osób, które miałyby realizować projekty zorientowane na przyszłość, kontrola realizacji celów długofalowych
przypisana zostanie tym najbardziej zainteresowanym utrzymaniem porządku zarówno pod względem ochrony środowiska, jak i kapitału. Badania empiryczne dają
powtarzalne rezultaty. Mimo że ludzie są ogólnie zainteresowani ochroną przyrody,
tylko nieliczna grupa ma wolę aktywnego wkładu swojej pracy w taki projekt. We
wszystkich przypadkach okazuje się bardziej racjonalne, aby złożyć szeroko podzielane cele w ręce tych wewnętrznie zmotywowanych.
Z kolei na poziomie kolektywnym kilka zewnętrznych mechanizmów samozobowiązania, mających odniesienie do etyki przyszłości, znalazło już zastosowanie.
Niektóre z nich wzięte są z prawa międzynarodowego i umów międzynarodowych,
inne z kolei ze strony ponadnarodowych organizacji i autorytetów. Modelem podmiotu pełniącego funkcję na poziomie międzynarodowym, będącym w mocy nie
tylko udzielać rad rządom narodowym, ale też stosować przyszłościowo zorientowaną politykę, niezależnie od polityki poszczególnych krajów, jest Europejski Bank
Centralny. Funkcjonuje on niezależnie od rządów narodowych, opierając się wyłącznie na warunkach założonych przez Unię Europejską. Ważną funkcją zewnętrznej kontroli polityki rządów w zakresie przyszłych celów są międzynarodowe umowy, takie jak na przykład traktat z Maastricht (dotyczący ograniczeń długu narodowego) i protokół z Kioto (dotyczący emisji gazów cieplarnianych do atmosfery).
Jednak biorąc pod uwagę, że to właśnie rządy uważane są za kluczowe podmioty odpowiedzialne za generowanie przyszłych niebezpieczeństw związanych z praktykami niszczenia połaci lasów tropikalnych, redukcji bioróżnorodności czy erozji
gleb, spowodowanej intensywną uprawą ziemi, wciąż jeszcze jest wiele do zrobienia
w kwestii kontroli polityki międzynarodowej. Istnieje kilka możliwości rozwiązania tego problemu. Jedną z opcji, jaka powinna być wzięta pod uwagę, jest globalny sąd do spraw przyszłości, zaproponowany przez E. Brown-Weiss49. Sąd ten, po49 E. Brown-Weiss, In Fairness to Future Generations: International Law, Common Patrimony,
and Intergenerational Equity, Tokyo-Dobbsfery 1989, s. 121.
studia1.indb 73
2010-08-31 15:58:10
74
mimo braku władzy do kontrolowania ciągłego „zapominania” o przyszłości, mógłby stanowić przynajmniej ramię protestu przeciwko polityce zagrażającej sprawom
związanym z przyszłością i zachęcania do poszukiwań rozwiązań alternatywnych.
8. Podsumowanie
Problem motywacji związany jest z przezwyciężeniem psychologicznej luki rozciągającej się pomiędzy akceptacją reguły i zgodnie z nią postępowania. Zagadnienie to nie jest wyłącznie wyzwaniem dla polityków i nauczycieli, ale stanowi
także ważny problem na gruncie psychologii i filozofii moralnej. Wyzwanie polega na rozpoznaniu czynników, które mogą wpłynąć na motywację podmiotu nie
tylko w kwestii zaakceptowania odpowiedzialności w teorii, ale również motywacji
do przyjęcia reguły w obręb własnej tożsamości moralnej i, co ważniejsze, podjęcia działania z nią w zgodzie. Mimo że internaliści w kwestii motywacji moralnej
mają najprawdopodobniej rację, twierdząc, iż zaakceptowanie reguły moralnej jest
czymś więcej niż tylko aktem poznawczym — dlatego że wiąże się również z motywacją do działania w zgodzie z nią — to jednak motywacja ta może się okazać
za słaba, aby ograniczyć pokusy wynikające z potrzeb i słabości woli podmiotu.
Motywacja do podjęcia starań na rzecz odległej przyszłości jest szczególnym
wyzwaniem dla każdej teorii motywacji moralnej. Normy moralne dotyczące troski o przyszłość nie tylko dzielą trudności, ale również stoją w obliczu problemów
wynikających z anonimowości przyszłych osób oraz wysokiego stopnia abstrakcji,
jaka ma związek ze zobowiązaniami dotyczącymi przyszłości. Co więcej, motywacja do odpowiedzialnego działania wobec przyszłości bywa osłabiana różnego rodzaju niepewnością związaną choćby z tym, co dla naszych potomków będzie wartościowe. Nie mniej istotna jest wątpliwość, czy nasze dzisiejsze poświęcenia mają
sens, to znaczy, czy wpłyną na poprawienie warunków życia naszych potomków.
Nie można zapominać również o tym, że nie mamy żadnej gwarancji, iż następne
pokolenia zechcą w ogóle kontynuować długofalowy program ochrony zasobów naturalnych i zabytków kultury, tzn. czy przejmą trud ochrony dóbr dla potomnych.
Wnioski nasuwające się po rozpatrzeniu wyłącznie bezpośredniej motywacji
do działania wobec przyszłości nie wróżą optymistycznie. Pomijany jest w nich
bowiem ważny aspekt pośredniej motywacji. W kontekście etyki przyszłości pośrednia motywacja bez względu, czy moralna, quasi-moralna czy też pozamoralna zdaje się bardziej zasadniczą emocjonalną bazą niż motywacja bezpośrednia.
Motywacja pośrednia okazuje się również bardziej wpływać na zachowanie podmiotu. Biorąc pod uwagę motywację pośrednią w kwestii prospektywnej przyszłościowo zorientowanej etyki, projekt etyki przyszłości czynimy mniej beznadziejnym
i bardziej obiecującym. W zakres omawianej motywacji pośredniej wchodzą bowiem takie podstawowe siły działania, jak miłość do dzieci i wnuków (wraz z nadzieją, że uzyskamy od nich coś w zamian w przyszłości), lojalność grupowa, jak
i wysokie wartościowanie ponadpokoleniowych projektów i ideałów oraz satysfakcja osiągnięta dzięki świadomości wkładu mojej krótkiej egzystencji w długofalowy projekt realizacji celów ponadczasowych. Taka motywacja wnosi przynajmniej
wstępną nadzieję na skuteczną realizację planów podjętych przez obecne pokolenia
studia1.indb 74
2010-08-31 15:58:10
75
w celu realizacji szerszych idei zasad etyki przyszłości. Zasady postulowane w projekcie etyki przyszłości mają szansę na realizację szczególnie wtedy, gdy motywacja wspierana będzie przez zewnętrzny mechanizm samozobowiązania na poziomie
jednostki oraz wewnętrzny i zewnętrzny mechanizm samozobowiązania podmiotów
zbiorowych, takich jak państwa i korporacje.
przełożyła Hanna Schudy
What Motivates Us to Care for the (Distant) Future?
SUMMARY
The article is devoted to the problem of moral motivation. Author presents
a view which, as he argues, is able to bridge the gap between acceptance of a moral
rule and an action according to this rule. The main issue here is the future ethics
that could possibly become a part of environmental ethics if it takes into consideration future goods and condition of nature. The author discusses rationality of
moral norms in future ethics from a perspective of a universalistic paradigm. Drawing from Hare and Sidgwick he maintains that temporal position of someone harmed by a present action cannot be relevant to the moral evaluation of the action
in question. He also emphasizes that in case when moral agent is a future and abstract one, there is an important factor involved which could have an influence on
our moral identity. It plays a crucial role because our ,,natural” motivation to act
according to a rule concerns, first of all, moral subjects within a moral community.
Birnbacher claims that taking non-moral motivations into account makes the prospects of future-oriented action appear much less gloomy. Therefore, in his project
of future ethics, he fuses together levels of moral theory and of emotional basis of
our motivation. He illustrates the point by demonstrating that the course of psychological factors has an impact on our motivation for action by the data drawn
from empirical social research conducted in Europe and USA.
studia1.indb 75
2010-08-31 15:58:10

Co motywuje nas do troski o daleką przyszłość ?1

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pobierz artykuł - Classica Wratislaviensia

SPW 61(2).indb - Studia Philosophica Wratislaviensia

Pobierz artykuł - Studia Philosophica Wratislaviensia

Denis Dutton (1944–2010) - Studia Philosophica Wratislaviensia

1. Tytuł programu „By chciało się chcieć” 2. Opis treści / celu

Pobierz artykuł - Studia Philosophica Wratislaviensia

Status ludzkiego ciała, człowieka i osoby

wnioski-ze-szkolenia-motywacja-ucznia-do-pracy--

Pobierz artykuł - Studia Philosophica Wratislaviensia