Artyści głodowania. O Kafce, głodomorze i pokazach osobliwości

Kajetan M o j s a k - doktorant
KAJETAN
MOJSAK
w Szkole Nauk Społecznych
Instytutu F i l o z o f i i i S o c j o l o g i i
P A N , z a j m u j e się literaturą
współczesną,
przygotowuje
rozprawę o grotesce w polskiej
prozie powojennej.
ARTYŚCI
GŁODOWANIA.
O Kafce, głodomorze
i pokazach osobliwości
Zapis na ciele
W jednej z najbardziej z n a n y c h n o w e l
Kafki, Kolonii karnej, p o j a w i a się w i z j a
m a s z y n y do tortur, w y p i s u j ą c e j treść
w y r o k u na c i e l e skazańca. Obsługując y urządzenie oficer objaśnia:
Nasz wyrok nie jest ciężki. Za pomocą
brony
należy
na
ciele
nakaz,
Temu
skazańcowi
wypisze
się
wyrok?"
jący
-
skazańcowi
który
przekroczył.
na
na
zwierzchnika!".
wypisać
„Czy
pyta
proceder.
on
„Nie"
„Zawiadamianie
byłoby
niepotrzebne.
na
własnym
„Szanuj
Pozna
swój
obserwu-
go
[...]
swego
zna
podróżny
oficer.
cież
przykład
ciele
odpowiada
o
wyroku
go
prze-
1
ciele" .
To w y r a ż e n i e : „ p o z n a ć coś na własn y m c i e l e " - wyjaśniające samą istotę
1
Warszawa
2009
72
F. K a f k a , Kolonia karna, [w:] tegoż, Wyrok, przeł. J. Kydryński,
Puls, L o n d y n 1 9 9 3 , s. 122.
ARTYŚCI
GŁODOWANIA...
m a s z y n y , będące też s e d n e m o p o w i a d a n i a - w s k a z u j e na p o z n a n i e najdot k l i w s z e , najbardziej b o l e s n e , a przy tym n a j p e w n i e j s z e .
O d c z y t y w a n i e o p o w i a d a ń Kafki jako u t w o r ó w p a r a b o l i c z n y c h p r o w a d z i ć
m o ż e d o ich „ o d c i e l e ś n i e n i a " , d o spłaszczenia o b r a z ó w m o n s t r u a l n y c h ciał,
o g r a n i c z e n i a ich do z n a c z e ń m e t a f o r y c z n y c h , jakie w n i c h z a p i s a n o . T y m c z a sem ciała - l u d z k i e i z w i e r z ę c e , u d r ę c z o n e lub w y s t a w i o n e na w i d o k p u b l i c z ny - to nie alegorie, ale ciała s y m b o l i c z n e , s y m b o l zaś interesuje nas nie tylko
w s w o i m z n a c z e n i u m e t a f o r y c z n y m , ale też w swojej konkretności, d o s ł o w ności. S y m b o l jest c i e l e s n y , m ó w i przy p o m o c y o b r a z ó w ciała, ale m ó w i też
o c i e l e . P a r a b o l i c z n a , f a n t a s m a g o r y c z n a , w p e w n y m sensie abstrakcyjna p r o z a
autora Procesu jest jednocześnie z a p i s e m „ d o t k l i w e g o " c i e l e s n e g o p o z n a n i a .
D o ś w i a d c z e n i a są tu „ z a p i s y w a n e na c i e l e " lub w c i e l a n e - p r z e z co nawet
najbardziej fantastyczne kreacje nabierają d o j m u j ą c e j konkretności.
W bestiarium Kafki spotkamy w i e l e ciał g r a n i c z n y c h , o n i e u s t a l o n y m statusie
o n t o l o g i c z n y m : postaci z w i e r z ę c e o nieokreślonej tożsamości ( „ p ó ł k o t e k - p ó ł j a g n i ę " z Krzyżówki), istoty „ p r z e d m i o t o w e " , jak O d r a d e k o c i e l e z r o b i o n y m
ze s z p u l i na n i c i (Troska gospodarza domu), l u d z i z r o b i o n y c h z żółtej b i b u ł y
lub składających się z „ o z d o b n y c h u b i o r ó w " , c z ł o w i e k a - r o b a k a (Przemiana),
m a ł p ę stojącą na progu c z ł o w i e c z e ń s t w a (Sprawozdanie dla akademii), ludzką
o s o b l i w o ś ć (Głodomór). G r a n i c a m i ę d z y c z ł o w i e c z e ń s t w e m a t y m , co z w i e rzęce lub p r z e d m i o t o w e , zostaje zatarta i w ł a ś n i e płynność, nietrwałość barier
m i ę d z y l u d z k i m a n i e l u d z k i m jest tu niejednokrotnie ź r ó d ł e m z n a c z e ń .
N i e z w y k ł e ciała, także te p o c h o d z ą c e - jak większość stworzeń Kafki - ze sfery w y o b r a ź n i , nie są nigdy j e d y n i e n i e w i n n ą igraszką fantazji, nie dają się z a mknąć w rezerwacie bytów czysto estetycznych.
Ciało
niezwykłe,
czenie
dla
inspirować
dążące
do
przekraczające
narracji,
narracje
przy
i
wypróbowania
granice
pomocy
praktyki,
granic
naszych
których
nadajemy
podszyte
tego,
oczekiwań,
co
zarówno
sens
ma
sobie
ciekawością,
traktujemy jako
fundamentalne
i
światu.
jak
i
[...]
znaMoże
niepokojem,
2
ludzkie...
M o n s t r u a l n e c i a ł o - jak p i s z e Jeffrey Jerome C o h e n - c a ł k i e m d o s ł o w n i e w c i e la lęk, pożądanie, n i e p o k ó j i fantazję, dając im ż y c i e i niesamowitą n i e z a leżność. M o n s t r u a l n e ciało - konstrukt i projekcja - J s t n i e j e po to, byśmy je
czytali .
Spójrzmy na j e d n o z n a j w a ż n i e j s z y c h k a f k o w s k i c h ciał - ciało g ł o d o m o r a
- j a k o na c i a ł o znaczące. Fascynacja tą postacią (fascynacja, która łączy w i d z ó w , c z y t e l n i k ó w , Kafkę) z d a j e się ś w i a d c z y ć o t y m , że - w całej swej ekscentryczności - s k u p i a o n a w sobie coś z p o w s z e c h n e g o d o ś w i a d c z e n i a cielesności. S p r ó b u j m y o d p o w i e d z i e ć na pytanie - jakie sensy z a p i s a n e zostały na
3
2
3
R . C . T h o m s o n , Introduction: From Wonder to Error - A Genealogy of Freak Discourse
in Modernity, [w:] Freakery: Cultural Spectacles of the Extraordinary Body, red. R . G .
T h o m s o n , N e w Y o r k University Press, N e w Y o r k - L o n d o n 1 9 9 6 , s . 1 .
J.J. C o h e n , Monster Culture (Seven Theses), [w:] Monster Theory. Reading Culture,
red. J.J. C o h e n , University of M i n n e s o t a Press, M i n n e a p o l i s 1 9 9 6 , s. 4.
73
KAJETAN
MOJSAK
n i e z w y k ł y m c i e l e artysty g ł o d o w a n i a , a także - jakie własne d o ś w i a d c z e n i e
cielesności w p i s u j e autor Głodomora w t y t u ł o w ą postać? Przyjrzyjmy się c i a ł u
g ł o d o m o r a , freaka - ascety, m i ę d z y i n n y m i w kontekście h i s t o r y c z n y c h p o k a z ó w o s o b l i w o ś c i , a także - o b e c n e m u w d z i e n n i k a c h i listach - ciału samego
Kafki.
Ciało Kafki
W t w ó r c z o ś c i autora Procesu w y r a ź n e jest dążenie do u c z y n i e n i a z ciała j e d nego ze stałych z n a k ó w literackich. Świadczą o tym nie tylko jego p o w i e ś c i
i o p o w i a d a n i a , ale też d z i e n n i k i i listy. D o ś w i a d c z e n i e cielesności staje się
j e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h t e m a t ó w p r y w a t n y c h (co nie z n a c z y : nieliterackich)
pism Kafki. Notatki, dotyczące z a z w y c z a j c o d z i e n n y c h z m a g a ń , będące z a p i sem c i e r p i e ń , p r z yj m uj ą f o r m ę literacką, stają się k r ó t k i m i narracjami o c i e l e .
Bezpośrednie d o ś w i a d c z e n i e własnej f i z y c z n o ś c i łączy się w n i c h z w y o b r a ź nią w y c z u l o n ą na szczegół. Pisarz z uwagą o d d a j e się introspekcji własnego
o r g a n i z m u - zajmują go c o d z i e n n e stany f i z y c z n e , c h o r o b y , zagrożenia...
Jestem
po
niespokojny
lewej
mowiło
zdaje
od
przesuwa
szym,
się,
się
jako
wewnętrzny
obserwować,
cych
jadu.
i
od
nieraz
[życia]
nie
często
w
sprawia
leżąc
na
szkolnych,
nóż,
częściach
po
się
podręcznikach
której
albo
ono
trochę
spokojnie,
mózgu
(D
swędzi
częściowo
roku
zaśnięciem
czułem
w
górze
Ponad
moim
lewym
wszędzie
ciało.
[...]
czaszki,
okiem
zado-
77) .
wczoraj
się
przed
płomyczek.
4
(D
w dół,
wrzód;
Wczoraj
chłodny
ust jest
rozprzestrzeniającym
pojawiające
a
do
w górę
kład
czas
chory,
żołądka
...czterdziestego
w
pełen
chybotliwy,
się już jakieś napięcie
Jestem,
wód
i
stronie,
tkwi
w dole,
powierzchni
dożyję
lewej
zaś,
mnie
mnie
zaatakowany,
abstrahując
takie
albo
chłodząc,
rozcina
samo
prawie
jak
uciskiem
guldena
napięcie,
od
niemiłych
doznań,
jak
widok
sekcja
(D
i przealbo
107).
przemawia
czaszki
bezbolesna
dalej
temu
mej
wrażenie,
ostrożnie,
jeszcze
lekkim
Przeciwko
połowie
Również
rozmiarów
i promieniuje ku górze coraz to szer-
piersi,
chyba.
krążek
na
które
jeśli
chcę
przekrojów
żywego
zatrzymując
się
często
cieniutkie
błonki
tuż
przy-
odczuwam
ciała,
tylko
czaszki
pod-
i
powracając,
przy
funkcjonują-
89).
Pisarz z d a j e się o b s e r w o w a ć stan p o s z c z e g ó l n y c h części ciała i o r g a n ó w ,
przypisując im jak g d y b y o d r ę b n e ż y c i e : „Przez krótką c h w i l ę c z u ł e m się
o p a n c e r z o n y . Jakże odległe są mi na p r z y k ł a d mięśnie r a m i o n " (D 43). „ M a ł ż o w i n a mojego u c h a była świeża w d o t y k u , szorstka, c h ł o d n a , s o c z y s t a jak
liść" (D 9).
W w i e l u fragmentach m o ż n a dostrzec p r ó b y - z a z w y c z a j dość n i e z w y k ł e połączenia d o ś w i a d c z e ń i stanów p s y c h i c z n y c h z konk ret nymi d o z n a n i a m i fizycznymi:
4
74
F. Kafka, Dzienniki 1910-1923. Część pierwsza, przeł. J. Werter, Puls, L o n d y n 1993
(dalej: D i n u m e r strony).
ARTYŚCI
GŁODOWANIA...
Zazdrość
z
powodu
wrażenie,
że
nitkach,
Skoro
do
który napręża
tylko
zadowolone,
w
sobie
byłbym
z
mojego
wówczas przestaję
Gdy
znajdzie
mnie
każda
czonym
się
z
właściwie
gdziekolwiek
apetytem
(D
ciała
szybko
że
widzenia
(na
kilka
egzemplarzy
o
samym
Przy
tym
niezliczonych
sobie
(D
samej
wychodziła
złe
stany,
wszech
miar
zamężnej
sio-
ze
życie
rąk
tej
ta
lubię.
przykład
beznadziejne
czuć mięśnie swoich
tak
kłębek
139).
pozostawiam
przeznaczony
Tak jak gdyby żądza
przecież
się
ku sobie (D
w jakiś sposób,
chwilę
którego
nawijający
mego
punktu
na
osobna.
Bauma,
mam
nici od końca
usunięcia
ale
sukcesu
ciele
uświadomię
których
stry),
rzekomego
wewnątrz
mej
155).
książki,
z
wówczas
żołądka,
jakby
cieszy
była
zbo-
155).
D o ś w i a d c z e n i e c i e r p i e n i a łączy się tu z u c z u c i e m r o z p a c z y z p o w o d u własnego ciała:
Pewne jest,
że główną
kim
ciałem
dzie
mnie
swej
nie
ono
by
raz
w
długość
się
nią,
rozsprzęga.
było
ścieśnione,
choćby
się
czułem
nóg.
się
zamierzam
mu
odżywić
sączy się
na
w
Do
krew
ponad
w
Cóż
więc
znieść ją
tłuszczu
swego
razy
może
mało
[przyszłość]
się
zdziałać
to
energii
z
tym,
na
mogło
ciało,
które
chce
osiągnąć
rupieciarni,
do
ciepło
dla
całości
mógł-
Jakże
słabe
całą
starczym już
tylko
w górze
ciała
przecież
(D
bę-
na
długości
co
z
dla
trzeba jej
Wskutek
moje
wygrzebanym
błogie
ze
że
w stosunku
tłoczyć krew
lecz potem
Z ta-
tego,
zapotrzebowania.
będzie
dołu.
fizyczny.
do
szkody
tu już znowu
u
to,
bez
dziennego
kłucia,
A
marnuje
stan
wydzielającego
duch
dość pracy,
wystygłe golenie.
mój
przywyknąć
ciało jest zbyt długie
którym
miarę
wiele
stwarza
musiał
Moje
odrobiny
byłoby już
podczas gdy ona
miałoby za
rozwoju
Będę
[...]
tłuszczu
ostatnio
kolan
moim
osiągnąć.
wewnętrznego,
którym
tych
wysiłkiem
ka
brak
ognia
choć
serce,
niczego
ustawicznie zawodzić.
słabości,
zachowania
przeszkodę
można
i
cze-
wszystko
nawet
gdyby
171-172).
ciałem?
(D
Jak
174).
Ta w r a ż l i w o ś ć na własne ciało i w s z y s t k o , co się z n i m w i ą ż e , nigdy nie o p u ściła Kafki. Jak p i s z e Elias Canetti: „ W ł a ś n i e c i a ł o b y ł o d l a niego p r z e d m i o tem o b s e r w a c j i , na który z a w s z e m ó g ł liczyć, który nigdy nie mógł mu się w y m k n ą ć . Tutaj w s z y s t k o , c o w i d z i a ł i c o o d c z u w a ł , b y ł o d l a ń z a w s z e bliskie,
p i e r w s z e g o nie m o ż n a b y ł o o d ł ą c z y ć o d d r u g i e g o " . Czytając d z i e n n i k i , m o ż na jednak odnieść w r a ż e n i e , że Kafka mniej u w a g i poświęca s w e m u ciału od
c h w i l i , gdy d o w i a d u j e się o swojej c h o r o b i e - gruźl icy. Jak g d y b y koncentracja na c i e l e osłabła, kiedy przepełniający go lęk znarazł u z a s a d n i e n i e , a nieb e z p i e c z e ń s t w o przybrało realny kształt „ r a n y w p ł u c a c h " .
Jednym z najważniejszych związanych z ciałem m o t y w ó w pojawiających
się w p i s m a c h K a f k i , jest jego własna chudość. Kafka nie tylko w s t y d z i się jej:
„Ja w y g l ą d a m w kąpieli jak c h ł o p i e c z s i e r o c i ń c a " , ale w r ę c z postrzega jako
5
6
5
E. Canetti, Drugi proces. Kafki listy do Felicji, [w:] F. Kafka, Listy do Felicji i inne
z lat 1912-1916, t. II, przeł. I. Krońska, P I W , W a r s z a w a 1 9 7 6 , s. 4 4 8 . Canetti w s k a z u je m.in. z w i ą z e k m o t y w ó w c i e l e s n y c h z z a g a d n i e n i a m i z w i ą z a n y m i z władzą, p r z e mocą, p o n i ż e n i e m . „ Z e w s z y s t k i c h pisarzy Kafka j e s n a j w i ę k s z y m ekspertem w ł a d z y .
W k a ż d y m z jej aspektów d o ś w i a d c z y ł jej i nadał jej kształt. J e d n y m z jego t e m a t ó w c e n t r a l n y c h jest u p o k o r z e n i e . [...] W Przemianie u p o k o r z e n i e s k o n c e n t r o w a ł o się
w c i e l e , które go d o ś w i a d c z a " (s. 4 9 3 - 4 9 4 ) .
f
6
F. Kafka, Listy..., t. I, s. 2 3 8 .
75
KAJETAN
MOJSAK
g ł ó w n e ź r ó d ł o s w o i c h p r o b l e m ó w . W liście d o M a k s a B r o d a d o n o s i : „ M a m
g ł u p i pomysł, żeby postarać się przytyć i od tego p o c z y n a j ą c , w y l e c z y ć się
też ze w s z y s t k i c h i n n y c h d o l e g l i w o ś c i , tak jakby to drugie, lub nawet tylko to
p i e r w s z e , b y ł o rzeczą m o ż l i w ą " .
Chudość staje się przeszkodą w relacjach z k o b i e t a m i , a m o ż e raczej - w przyp a d k u Kafki trudno o j e d n o z n a c z n o ś ć - w y j ś c i e m e w a k u a c y j n y m , u s p r a w i e d l i w i e n i e m , d o którego m o ż e się o n o d w o ł a ć , b y u c i e c z e z w i ą z k u . „Jestem
n a j c h u d s z y m c z ł o w i e k i e m z e w s z y s t k i c h l u d z i , j a k i c h z n a m , a t o coś m ó w i ,
bo d u ż o j u ż p r z e b y w a ł e m w s a n a t o r i a c h . . . " - p i s z e do n a r z e c z o n e j , Felicji
Bauer. Komentując te s ł o w a , Canetti s t w i e r d z a :
7
8
Człowiek
człowiekiem
ubiegający
się
na
świecie!
konieczne,
jest
czymś
zręczność,
odwaga,
w
każdej
chwili
o
miłość
[...]
Do
[...]
który
miłości
należy
śmiesznym,
energia
obiecujące
mogą
gdy
zastąpić
o
od
razu
ciężar,
miłość
ciężar.
mówi,
w grę
zabiega
Ale
muszą
że
wchodzą
jakieś
być
jest
najchudszym
ciała.
Są
one
nie-ciało.
Wielka
widoczne,
niejako
9
.
Tej u w a d z e , jaką Kafka poświęca własnej posturze, t o w a r z y s z y p o z y t y w n a w a loryzacja tego co grube, tłuste - a to z n a c z y też: z d r o w e , solidne, stojące po
stronie życia. W j e d n y m z listów do Felicji pisarz w s p o m i n a o lekarzu budząc y m zaufanie „masą swego c i a ł a " i dodaje: „jak ty mogłaś nabrać z a u f a n i a do
czegoś tak c h u d e g o i długiego jak j a, pozostanie d l a m n i e z a w s z e niepojęte".
W innym liście czytamy: „ P o w i n i e n e m był j u ż o w i e l e wcześniej zawierzyć s w o jemu instynktowi, który mi m ó w i , że ludzie najgrubsi są również naj m ądr z ej s i" .
A l e ten stosunek do chudości i tuszy nie jest j e d n o z n a c z n y - w d z i e n n i k a c h
i listach z n a j d z i e m y świadectwa o d r a z y do tuszy, mięsa i mięsności, a także rodzaj z a d o w o l e n i a pojawiający się tam, g d z i e Kafka pisze o z d r o w e j d i e c i e , którą
stosuje w e d ł u g zaleceń p r z y r o d o l e c z n i c t w a , c z y o s w o i c h „ p o t ę ż n y c h skłonnościach a s c e t y c z n y c h " . W analitycznej u w a d z e , z jaką pisarz bada własne ciało,
o b o k wstydu i lęku, daje się w i ę c w y c z u ć także rodzaj fascynacji własną - być
m o ż e n i e c o w y o l b r z y m i o n ą - odmiennością. Co najważniejsze jednak, autor
Przemiany posługuje się - n i e p r z y p a d k o w o - metaforyką głodu i sytości, przeciwstawiając sytość (zadowolenie) o t o c z e n i a własnej n i e m o ż l i w o ś c i z n a l e z i e n i a
„ w ł a ś c i w e g o p o k a r m u " . D l a niego j e d y n y m z a s p o k o j e n i e m , j e d y n y m p o k a r m e m
jest literatura. Chudość, p o j m o w a n a nie tylko jako ź r ó d ł o p r o b l e m ó w z d r o w o t nych i m e n t a l n y c h , niemal ułomność, ale także rodzaj w y j ą t k o w o ś c i - urasta do
rangi kategorii egzystencjalnej. Ten b r a k c i a ł a i p o k a r m u staje się figurą
n i e p r z y s t o s o w a n i a , jest z n a k i e m „ n i e m o ż l i w o ś c i ż y c i a " ( U n m ö g l i c h k e i t zu leben) i n i e u l e c z a l n e j m e l a n c h o l i i . D o ś w i a d c z e n i e ciała, którego ślady z n a j d u j e m y w notatnikach i w listach o r a z z n a c z e n i a w p i s a n e p r z e z Kafkę we własną
cielesność, znajdują pełny w y r a z artystyczny w kreacji g ł o d o m o r a .
10
7
8
9
10
76
T a m ż e , t. II, s. 4 4 6 .
T a m ż e , t. I, s. 3 6 .
E. Canetti, Drugi proces..., s. 4 4 5 .
F. Kafka Listy..., t. II, s. 5 1 6 .
ARTYŚCI
GŁODOWANIA...
Artyści głodowania
W
ostatnich
niej
sowicie
dzisiaj jest
całego
dziesięcioleciach
się
to
zupełnie
miasta;
czyć głodomora
którzy
w
całymi
nocy,
klatkę
był
zdumione,
z
dział,
co
raz
najmniej
i
wtedy
często
ustami,
z
nym
uśmiechem
odpowiadał
było
dotknięciem
przekonać
cie
w myślach,
zegara,
niemal
który
oczami,
potężnie
nie zwracając
kosztując
i
o jego
na
czasem
wody
pochodni;
również
brali
dla
udział
pewności
bądź
chudości,
bądź
uwagi,
klatki,
z
też
i
maleńkiej
klatką;
pokazy
w
pogodne
dzieciom;
uwagi
za
ręce,
blady,
skinieniem
ramię
też
przez
potem
by
zoba-
abonenci,
trwały
także
wynoszono
podczas
na
gdy
modę,
patrzyły,
jak
głowy
i
kratę,
by
siebie
dla
dzieci,
czarnym
ważne
patrzył przed
szklaneczki,
się
znowu
tak
uwagę
chcieli
dni
w
daw-
rachunek,
zaprzątał
wszyscy
zjawiali
z
Gdy
własny
dniach
nawet na
tylko
na
głodomór
słomie,
uprzejmym
wyciągając
nikogo
meblem
okratowaną
rozrzuconej
pytania,
się
był jedynym
się
na
żebrami,
Wtedy
głodówki;
świetle
której
trzymając
na
inne.
dniem
głodomora
w
krzesłem,
cie,
całkiem
wystającymi
rozrywką,
nawet
małą
głodomorami.
pokazy
w późniejszych
przy
pokazywano
tylko
otwartymi
wzgardziwszy
przed
wielkie
były
każdym
dziennie;
wrażenia
zainteresowanie
rodzaju
Czasy
z
wysiadywali
większego
osłabło
tego
niemożliwe.
rosło
dwór
dorosłych
bardzo
urządzać
zaciekawienie
dniami
dla
na
opłacało
sietryko-
zmęczomożna
pogrążał
dla
niego
się
bi-
przymkniętymi
zwilżyć
11
wargi .
Postać g ł o d o m o r a , a w ł a ś c i w i e - „artysty g ł o d o w a n i a " {Hungerkünstler) u z y skała j u ż status literackiego a r c h e t y p u . Z a r ó w n o sama postać, jak i sytuacja
p u b l i c z n e g o aktu g ł o d o w a n i a z d a j e się tak a b s u r d a l n y m i n i e z w y k ł y m p o m y s ł e m , kreacja s t w o r z o n a p r z e z Kafkę jest tak sugestywna i doskonała artystycznie, a o b r a z g ł o d o m o r a tak d o s k o n a l e w p i s u j e się w świat jego p r o z y , że b e z
z a s t a n o w i e n i a u z n a j e m y ją za w y t w ó r n i e z w y k ł e j w y o b r a ź n i p i s a r z a . Kafka literacki g e n i u s z i Kafka - c z ł o w i e k , na stałe z w i ą z a ł ze sobą postać artysty
g ł o d o w a n i a , czyniąc ją s w o i m alter ego, a o p o w i a d a n i e - s w o i m d u c h o w y m
t e s t a m e n t e m . T y m c z a s e m (jak p r z y p o m i n a d w ó c h z a l e d w i e z grona l i c z n y c h interpretatorów o p o w i a d a n i a ) realia tekstu oparte są w z n a c z n e j m i e r z e
n a r z e c z y w i s t y m z j a w i s k u „profesjonalnego g ł o d o w a n i a " , którego największy
r o z k w i t ( 1 8 8 0 - 1 9 2 2 ) p r z y p a d a m n i e j w i ę c e j n a lata ż y c i a p i s a r z a . Przyjrzyj12
13
11
12
13
F. Kafka, Głodomór, [w:] tegoż, Noweie i miniatury, przeł. R. Karst, A. K o w a l k o w s k i ,
Atext, Gdańsk 1 9 9 3 , s. 1 6 6 .
W a r t o w s p o m n i e ć , że Głodomór, o b o k trzech i n n y c h o p o w i a d a ń w c h o d z ą c y c h
w skład c y k l u {Pierwsze cierpienie, Mała kobieta, Śpiewaczka Józefina czyli naród
myszy) był j e d n y m z n i e w i e l u o p o w i a d a ń które autor przezna czył do d r u k u , p o d c z a s g d y w i ę k s z a część jego d o r o b k u m i a ł a , z g o d n i e z je go w o l ą , zostać z n i s z c z o n a .
W c z a s i e korekty tego c y k l u , n i e d ł u g o p r z e d śmiercią, Kafka z p o w o d u b ó l u w krtani,
przyjmował pokarmy jedynie z w i e l k i m trudem, po uprzednim z n i e c z u l e n i u .
O historycznych artystach głodowania przypomniał jako pierwszy M e n o Spann (Franz Kafkas Leopard, „Germanie R e v i e w " 1959 nr 34, s. 8 5 - 1 0 4 ) . Breon Mitchell w tekście Franz
Kafka and the Hunger Artists wskazuje na fakt, że „niemal każdy szczegół" utworu Kafki o d p o w i a d a realiom: „Zgodność z rzeczywistością jest tak dokładna, że Kafka nie mógł
napisać o p o w i a d a n i a bez bezpośredniej lub pośredniej w i e d z y na temat najsłynniejszych
artystów głodowania s w o i c h czasów". Cyt. za P. Made iras, Cannibalism and Starvation:
the Parameters of Eating Disorders in Literature, [w:] Disorderly Eaters: Texts in Self-Empowerment, red. L.R. Fürst, P . W . G r a h a m , The Pennsylvania State University Press, University
Park 1992. Interpretacja o p o w i a d a n i a może rzecz jasna z n a k o m i c i e obejść się bez odniesienia do historycznych realiów. D l a interesującego mni e tu zagadnienia prezentacji ciała
ascetycznego kontekst historycznych pokazów osobliwości jest jednak kluczowy.
77
KAJETAN MOJSAK
my się z a t e m n i e c o bliżej h i s t o r y c z n y m artystom g ł o d o w a n i a i ich n i e c o d z i e n nej s z t u c e .
Najstarsze w i a d o m o ś c i o p u b l i c z n y c h k o m e r c y j n y c h p o k a z a c h g ł o d o w a n i a
w Europie p o c h o d z ą z XVI w i e k u . W 1595 roku m o ż n a b y ł o p o d z i w i a ć głodującą p u b l i c z n i e trzynastoletnią Margarethe W e i s s z K o l o n i i . W następnym
stuleciu sławę z d o b y ł y kolejne kobiety, tak z w a n e W u n d e r m ä d c h e n : m.in. Eva
V l i e g e n , d w i e H o l e n d e r k i - M a r i a van D i j c k , Barbara Kremers, M a r t h a T a y l o r
o r a z S z w a j c a r k a A p o l l o n i a Schreiert, która z a g ł o d z i ł a się na śmierć. Pięćdziesięcioletni stolarz W o l f g a n g G s c h a i d t e r g ł o d o w a ł p o d o b n o p r z e z piętnaście lat.
Z kolei Bernard C a v a n a u g h t r w a ł w a s c e z i e p o n a d pięć lat, z a n i m został z d e k o n s p i r o w a n y i s k a z a n y jako oszust i w ł ó c z ę g a . Strażnicy w i ę z i e n n i p o d p i s a l i
jednak o ś w i a d c z e n i e , że p r z e z d z i e w i ę ć dni nie tknął o n j e d z e n i a ani p i c i a ,
a m i m o to pozostawał z d r o w y na c i e l e i umyśle.
14
W p o ł o w i e XIX w i e k u p o k a z y g ł o d o w a n i a , dzięki prasie i reklamie, p r z y b r a ły charakter m a s o w y i z n a l a z ł y się w o r b i c i e przemysłu r o z r y w k o w e g o . Do
najsłynniejszych g ł o d o m o r ó w XIX stulecia należeli A n n M o o r e , Engeltje v a n
der V l i e s , Sarah Jacob z W a l i i , W ł o s i : Stefano Merlatti, G i o v a n n i S u c c i i R i c a r d o S a c c o , a we Francji: A l e x a n d e r Jacques, Jeanne Bałam, a także Papus
(właśc. G e r a r d A n a c l e t V i n c e n t Encausse) - lekarz, m a g i autor p i s m okultys t y c z n y c h , propagator kabały i tarota, c z ł o n e k T o w a r z y s t w a T e o z o f i c z n e g o .
W Stanach Z j e d n o c z o n y c h karierę z r o b i ł doktor H e n r i Tanner; w 1 8 8 0 roku
podjął się c z t e r d z i e s t o d n i o w e j g ł o d ó w k i p o d p u b l i c z n y m n a d z o r e m , j e s z c z e
w tym s a m y m roku p r o w a d z i ł w N o w y m Jorku w y k ł a d y na temat zalet głod o w a n i a i m a n k a m e n t ó w tradycyjnej m e d y c y n y . Tanner z a p o c z ą t k o w a ł m o d ę
na g ł o d o w a n i e - w jego ślady poszedł m.in. bogaty m i e s z k a n i e c B r o o k l y n u
- A u s t i n S h a w . Z p o c z ą t k i e m XX w i e k u p o k a z y g ł o d o m o r ó w zaczęły o d c h o d z i ć w przeszłość, ale j e s z c z e w latach d w u d z i e s t y c h M a x M i c h e l l y miał p o bić rekord 5 4 - d n i o w ą g ł o d ó w k ą . J e s z c z e w p o ł o w i e ubiegłego stulecia m o ż na b y ł o obejrzeć rekordzistę głodującego p r z e z 56 dni - W i l l y ' e g o S c h m i t z a
o p s e u d o n i m i e H e r o s , w y s t a w i o n e g o na w i d o k p u b l i c z n y w szklanej klatce we
frankfurckim z o o .
15
1 6
W i e l k i e z n a c z e n i e w tych p o k a z a c h m i a ł a o p r a w a s c e n i c z n a , tak d r o b i a z g o wo o p i s a n a w o p o w i a d a n i u Kafki. W w i e l u p r z y p a d k a c h g ł o d u j ą c y leżał półp r z y t o m n y , ale n i e k i e d y m i a ł z a z a d a n i e zająć p u b l i c z n o ś ć o p o w i a d a n i e m
14
Informacje na temat w y s t ę p ó w artystów g ł o d o w a n i a podaj ę m.in. za a r t y k u ł a m i :
R. De S o m e r , Fasting Wonders: The Hunger Artist From the 17th Through 20th
Century (www.showhistory.com/hungerartists.html); o r a z E. D a n i e l i , w w w . s a e z . c h /
p d f / 2 0 0 4 / 2 0 0 4 - 0 4 / 2 0 0 4 - 0 4 - 1 1 . 5 6 . P D F ; J. B r a u e n l e i n , Fastenwunder, Magesucht und
Hungerstreik.
Eine Kulturgeschichte eine
Nahrungsverweigerung,
„Bayerischer
Rundfunk" z 6 k w i e t n i a 2 0 0 3 (http://www.juergen-braeunlein.de/journalist_kultur_alltagsgeschichte_hungerkunst.htm).
15
W 1893 roku Papus został k o n s e k r o w a n y na b i s k u p a l'Eglise G n o s t i q u e de France Francuskiego Kościoła G n o s t y c k i e g o , dążącego do w s k r z e s z e n i a religii ś r e d n i o w i e c z n y c h katarów. J e d n y m z r y t u a ł ó w w ruchu katarów był a e n d u r a - d o b r o w o l n a głod ó w k a , p r o w a d z ą c a d o śmierci.
M o ż l i w o ś ć o b e j r z e n i a T a n n e r a kosztowała 2 5 c e n t ó w , miał o n p o d o b n o zarobić
w s u m i e 137 6 4 0 d o l a r ó w .
16
78
ARTYŚCI
GŁODOWANIA...
o sobie. P o k a z y z w i ą z a n e były także z reklamą: tak na przykład G i o v a n n i S u c ci w y s t a w i a n y na j a r m a r k a c h w specjalnej b u d c e r e k l a m o w a ł p i w o marki L i n dener-PiIsener i w o d ę sodową B e c k e r a , które - jak ś w i a d c z y o tym w i d o k ó w ka z 1915 roku - pił w c z a s i e g ł o d ó w k i . P o d o b n i e jak w p r z y p a d k u i n n y c h
p o k a z ó w d z i w o l ą g ó w , c u d ó w natury c z y „ d z i k i c h " - waż ną rolę mieli d o o d e grania lekarze. Z a p e w n i a l i autorytet świata n a u k i , p o t w i e r d z a l i autentyczność
f e n o m e n u , lub - jak w p r z y p a d k u Engeltje van der V l i e s - w y r a ż a l i zupełną
bezradność, pozostawiając z j a w i s k o w y j a ś n i e n i o m n a d p r z y r o d z o n y m . N i e j e d n o k r o t n i e spełniali także - za ż y c i a , bądź d o p i e r o po śmierci g ł o d o m o r a
- rolę d e m a s k a t o r ó w .
Istotną f unkcj ę w p o k a z a c h g ł o d o m o r ó w pełnili także strażnicy-obserwatorzy,
p o w o ł a n i d o p i l n o w a n i a , b y artysta p o kryjomu nie p r z y j m o w a ł p o k a r m ó w .
P o d o b n i e jak w p r z y p a d k u w i e l u i n n y c h p o k a z ó w o s o b l i w o ś c i , w i e l u artystów
z d e m a s k o w a n o jako oszustów. Tak b y ł o w p r z y p a d k u Cettiego, gdy okazało
się, że w trakcie p u b l i c z n e j sesji g ł o d o w a n i a przybrał na w a d z e , także S u c c i
17
i Papus zostali po długiej karierze oskarżeni o o s z u s t w o . Mieszkająca w Pynacker k o ł o Delft Engeltje van der V l i e s miała j a k o b y g ł o d o w a ć p r z e z p o n a d
35 lat; została z d e m a s k o w a n a d o p i e r o po śmierci - w c z a s i e sekcji z w ł o k
w górnej części jelita z n a l e z i o n o resztki p o k a r m u . (W c z a s i e k i l k u t y g o d n i o w y c h obserwacji którym ją p o d d a w a ł y „cztery w i a r y g o d n e o s o b y " Engeltje najp r a w d o p o d o b n i e j p r z y j m o w a ł a p o ż y w i e n i e p r z e z ukrytą za ł ó ż k i e m szparę.)
N a j p e w n i e j s z e ś w i a d e c t w o rzetelności w y s t a w i l i sobie ci z artystów, którzy - p o d o b n i e jak g ł o d o m ó r Kafki - z m a r l i w c z a s i e p o k a z ó w . W 1 8 8 6 roku
B r u k s e l c z y k , m o n s i e u r S i m o n zmarł po d w u n a s t u d n i a c h , a wy s t ępuj ąc y rok
p ó ź n i e j w Berlinie F r a n c i s c o Cetti - po jedenastu d n i a c h p u b l i c z n e j g ł o d ó w k i .
Z kolei D u ń c z y k Christ ensen, który zamierzał g ł o d o w a ć pełny miesiąc, z m u s z o n y był opuścić L o n d o n Royal A q u a r i u m , w którym go oglądano, j u ż po siedemnastu d n i a c h .
Jeśli c h o d z i o p r z y c z y n y p o d e j m o w a n e j p u b l i c z n i e g ł o d ó w k i - m a m y do
c z y n i e n i a ze splotem m o t y w a c j i natury religijnej z (jawnymi bądź ukrytymi)
p o b u d k a m i o charakterze f i n a n s o w y m . Jednak w XIX w i e k u niektórzy z głod o m o r ó w w s k a z y w a l i n a inne p o w o d y : T a n n e r pragnął d o w i e ś ć o g r o m n y c h
m o ż l i w o ś c i ludzkiej w o l i , S i m o n wyjaśniał z k o l e i , ' ż e c h c e dać przykład
g ó r n i k o m n a r a ż o n y m n a z a s y p a n i e p o d ziemią, ż e prze trwanie b e z j e d z e n i a
p r z e z dłuższy c z a s jest m o ż l i w e .
N i e z w y k ł o ś ć oglądanych o s o b l i w o ś c i
cji, które jednak nie o d a r ł y b y ich do
jaśnienia takie f o r m u ł o w a n o w kilku
k o m e r c y j n a h i p e r b o l i z a c j a napędzała
w a n y c h j ę z y k ó w r ó ż n i ł y się m i ę d z y
17
18
domagała się p r ó b y o p i s u i interpretakońca z t a j e m n i c z e j atrakcyjności. W y przeplatających się d y s k u r s a c h . Choć
w s z y s t k i e typy narracji, o d m i a n y stososobą . W o d n i e s i e n i u do artystów gło18
„Gazette v a n G e n t " d o n o s i w z w i ą z k u z Engeltje van der V l i e s : „ W z y w a n o lekarzy
z całego kraju. Żaden z n i c h nie b y ł w stanie w y j a ś n i ć , skąd b i e r z e się z n a k o m i t y
stan f i z y c z n y kobiety; nikt nie mógł w y j a ś n i ć z m i a n , jakie zaszły w jej o r g a n i z m i e "
(16 września 1853). C y t . z a : R. de S o m e r , Fasting Wonders....
R . G . T h o m p s o n , Freakery..., s. 7.
79
KAJETAN
MOJSAK
d o w a n i a n a j o d p o w i e d n i e j s z e o k a z a ł y się d w a dyskursy: m e d y c z n y i - c h o ć b y
z racji a s c e t y c z n e g o elem ent u p o k a z u - religijny; pr z y c z y m nie w y k l u c z a ł y
się o n e w z a j e m n i e , l e c z raczej d o p e ł n i a ł y . Tak np. p r z y p a d e k Engeltje van der
V l i e s t ł u m a c z o n o w kategoriach n a d p r z y r o d z o n y c h , o d w o ł u j ą c się do boskiej
interwencji, ale p r z y w o ł y w a n o także r o z p o w s z e c h n i o n ą w ó w c z a s eksplikację
o charakterze n a u k o w y m : szok jakiego d o z n a ł a matka Engeltje miał w y w o ł a ć
z m i a n y f i z j o l o g i c z n e w c i e l e d z i e c k a , u n i e m o ż l i w i a j ą c e p r z y j m o w a n i e pokarmów.
Paradoks nieprzedstawialności
K r e o w a n i u i p r o m o w a n i u l u d z k i e j o s o b l i w o ś c i służyło k i l k a form n a r r a c y j n y c h .
Jedną z n i c h była prezentacja s c e n i c z n a , do której należały takie e l e m e n ty jak kost ium, choreograf ia, spektakl i przestrzenna relacja m i ę d z y freakiem
a w i d o w n i ą — prezentacja będąca r ó w n i e istotnym e l e m e n t e m w i d o w i s k a , jak
s a m o o s o b l i w e c i a ł o . „ K o n d y c j a f i z y c z n a stanowi j e d n a k tylko punkt wyjścia
do s c e n i c z n i e o p r a c o w a n e j roli. [...] Z a s a d n i c z e z n a c z e n i e ma sposób, w jaki
aranżuje się w i d o w i s k o , ze z w y k ł e g o w y d o b y w a j ą c n i e z w y k ł o ś ć , a n i e z w y kłości nadając w y r a z i s t y c h a r a k t e r " . O d w o ł u j ą c się do z a p r o p o n o w a n e g o
p r z e z Roberta B o g d a n a p o d z i a ł u na d z i w o l ą g i z u r o d z e n i a , d z i w o l ą g i sfabryk o w a n e i posiadające n i e z w y k ł e umiejętności (born freaks, made freaks, novelty acts) , artystów g ł o d o w a n i a w y p a d a z a l i c z y ć do ostatniej grupy. O ile
jednak p o ł y k a c z m i e c z y c z y akrobata prezentują p r z e d e w s z y s t k i m szczególną
umiejętność, w p r z y p a d k u artysty g ł o d o w a n i a u w a g a p u b l i c z n o ś c i z k o n i e c z ności k o n c e n t r o w a ł a się na c i e l e . Z p o k a z e m g ł o d o w a n i a w i ą ż e się b o w i e m
szczególny paradoks, który w o p o w i a d a n i u Kafki został o d d a n y ze w s z y s t k i m i
d e t a l a m i : akt będący w centrum z a i n t e r e s o w a n i a jest czymś z gruntu n i e w i d o w i s k o w y m , w ł a ś c i w i e n i e w i z u a l n y m . S z t u k a artysty g ł o d o w a n i a to akt negatywny, o charakterze c a ł k o w i c i e p a s y w n y m . T y m , co b u d z i z d u m i e n i e , i co
każe postrzegać Głodomora jako o p o w i a d a n i e „ k a f k o w s k i e " , jest p o k a z y w a n i e
nie-działania i, w p e w n y m sensie, nie-ciała.
19
20
A b y w p e ł n i p r z e k o n a ć się o k u n s z c i e g ł o d o m o r a , w i d z m u s i a ł b y c z u w a ć p r z y
n i m w d z i e ń i w n o c y - i n n y c h w p e ł n i p r z e k o n u j ą c y c h d o w o d ó w na jego
rzetelność nie m a . D l a t e g o s p e k t a k l o w i g ł o d o m o r a p o t r z e b n a jest - by p o s ł u ż y ć się kategorią G o f f m a n n a
- f a s a d a , dostarczająca w i d z o m d e f i n i c j i syt u a cj i . W u t w o r z e Kafki organizacją w i z u a l n e j fasady, mającej u w i e r z y t e l n i ć
akt g ł o d o w a n i a i p r z e ł o ż y ć n i e z w y k ł ą „ s z t u k ę " na f o r m y dostępne p e r c e p c j i ,
2 1
19
20
21
80
A. W i e c z o r k i e w i c z ,
Powrót człowieka-słonia.
O problemach z doświadczaniem obcości, [w:] Nowoczesność jako doświadczenie, red. R. N y c z , A. Z e i d l e r - J a n i s z e w s k a ,
Universitas, Kraków 2 0 0 6 , s. 1 4 7 , 1 4 9 .
R. B o g d a n , Freak Show: Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, U n i versity o f C h i c a g o Press, C h i c a g o - L o n d o n 1 9 9 0 . Cyt. z a A . W i e c z o r k i e w i c z , O s o b n y
s'wiat o s o b l i w o ś c i , „ K u l t u r a i S p o ł e c z e ń s t w o " 2 0 0 6 nr 4, s. 6.
Por. E. C o f f m a n n , Człowiek w teatrze życia codziennego, przeł. H. i P. Ś p i e w a k o w i e ,
PIW, W a r s z a w a 1981, s. 5 9 - 6 9 .
ARTYŚCI
GŁODOWANIA...
z a j m u j e się i m p r e s a r i o p o ś r e d n i c z ą c y m i ę d z y artystą a p u b l i c z n o ś c i ą . D b a on
o s c e n i c z n e „ d e k o r a c j e " , takie jak t a b l i c z k a z ilością p r z e g ł o d o w a n y c h d n i ,
klatka, z e g a r o d m i e r z a j ą c y c z a s , p o c h o d n i e . Z k o l e i na „osobistą fasadę" z e s t a w o s o b i s t y c h ś r o d k ó w w y r a z u artysty, składa się strój (czarny trykot),
postura („kościste r a m i o n a " , „ c i e n k a t a l i a " , c i a ł o które w y g l ą d a „ j a k w y d r ą ż o n e " ) , m i m i k a i gesty ( z m ę c z o n y u ś m i e c h , p r z y m k n i ę t e o c z y ) . J e d y n y m
atrybutem ściśle z w i ą z a n y m z jego sztuką jest n i e z w y k ł a c h u d o ś ć ; m o ż n a się
o niej p r z e k o n a ć , d o t y k a j ą c jego r a m i e n i a i oglądając „ p o t ę ż n i e wystające
ż e b r a " . C i a ł o jest t u w i ę c t y l k o j e d n y m z e s c e n i c z n y c h r e k w i z y t ó w . Impresario potrafi sprytnie obejść t r u d n o ś ć z w i ą z a n ą z n i e p r z e d s t a w i a l n o ś c i ą aktu
g ł o d o w a n i a i - p a r a d o k s a l n i e - w ł a ś n i e j e d z e n i e , p i e r w s z y posiłek g ł o d o m o ra po o k r e s i e g ł o d ó w k i , c z y n i okazją do n a j w i ę k s z e g o s p e k t a k l u , z orkiestrą
w o j s k o w ą , u r o c z y s t y m i p o m i a r a m i c i a ł a artysty, p o d t r z y m u j ą c y m i g o m ł o d y mi dziewczętami...
Spektakl g ł o d o m o r a jest z a t e m spektaklem - w p o d w ó j n y m sensie - w z n i o s ł y m : jest po p i e r w s z e patetyczną, pełną taniego d r a m a t y z m u prezentacją e g z o t y c z n e j cielesności w s z m i r o w a t e j o p r a w i e s c e n i c z n e j , nastawioną na ekscytację t ł u m ó w . Po drugie zaś negatywny akt g ł o d o m o r a i s a m o ciało artysty w k t ó r y m interesujące jest to właśnie, co stanowi z a p r z e c z e n i e ciała - n a z n a c z o n e są piętnem nieprzedstawialności: w y m y k a j ą się s c e n i c z n y m z a b i e g o m ,
domagają się c h w y t ó w p o k r y w a j ą c y c h ich n i e p u b l i c z n y , n i e k o m u n i k o w a l n y ,
aspołeczny charakter.
Głodomór jako Inny
K i m jest g ł o d o m ó r z o p o w i a d a n i a Kafki, z e s w o i m o s o b l i w y m , w y d r ą ż o n y m
i w y s c h n i ę t y m ciałem? Artystą? Ascetą? C y r k o w c e m ? W jego postaci m o ż n a
w i d z i e ć „ w c i e l e n i e dążeń d u c h o w y c h w w y o b c o w a n y m ś w i e c i e " , m ę c z e n n i k a , który s w o i m s a m o o f i a r o w a n i e m w a l c z y z siłami b e z d u s z n e g o ś w i a t a ;
m o ż n a z kolei postrzegać go jako o s z u s t a lub ofiarę s a m o o s z u s t w a , „pustego
s z a r l a t a n a " , „perwersyjnego a s c e t ę " , p r z y p a d e k n e u r o z y c z y też c h o r o b l i wej niezdolności do p r z y s t o s o w a n i a . M o ż n a też d o p a t r y w a ć się w tej postaci „ s a m o k r y t y k i " p i s a r z a c z y w y r a z u w ą t p l i w o ś c i samego Kafki w stosunku
do s z t u k i . D l a większości interpretatorów g ł o d o m ó r t o artysta lub ś w i ę t y .
22
23
24
25
26
27
28
29
22
23
24
25
26
27
28
29
30
30
B. v o n W i e s e , Ein Hungerkünstler, [w:] Die deutsche Novelle von Goethe bis Kafka,
A . B a g e l , Düsseldorf 1 9 6 3 , s . 3 2 5 .
F. B a u m e r , Franz Kafka, C o l l o q u i u m , Berlin 1 9 6 0 , s. 1 2 6 - 1 3 1 .
I. H e n e l , Ein Hungerkünstler, „ D e u t s c h e Vierteljahrsschrift" 1964 nr 3 8 , s. 2 4 3 .
H. T a u b e r , Franz Kafka. Eine Deutung seiner Werke, O p r e c h t , Z ü r i c h
1941,
s. 1 8 1 - 1 8 3 .
H. Pongs, Franz Kafka. Dichter des Labirynths, Rothe V e r l a g , H e i d e l b e r g 1 9 6 0 , s. 8 8 .
A . P . F o u l k e s , The Reluctant Pessimist, M o u n t o n , H a g u e 1 9 6 7 , s. 9 0 - 9 7 .
H.
Richter,
Franz Kafka.
Werk und Entwurf,
Rutten&Loening,
Berlin
1962,
s. 2 3 7 - 2 5 1 .
I. H e n e l , Ein Hungerkünstler, B. N a g e l , Franz Kafka. Aspekte zur Interpretation und
Wertung, E. S c h m i d t , Berlin 1 9 7 4 , s. 2 0 8 .
Por. E. Frey, Franz Kafkas Erzählstil, Herbert Lang, B e r n - F r a n k f u r t / M . 1 9 7 4 , s. 3 1 4 .
81
KAJETAN
MOJSAK
„Artysta g ł o d o w a n i a łączy w sobie l u d z k i e aspiracje ze sfery sztuki i r e l i g i i " podsumowuje W a i d s o n .
P r z e d e w s z y s t k i m j e d n a k jest on - jak każda l u d z k a o s o b l i w o ś ć - bytem z a m i e s z k u j ą c y m obrzeża c z ł o w i e c z e ń s t w a , figurą radykalnej o d m i e n n o ś c i . Kafka
r a d y k a l i z u j e p r z y tym jego inność, przypisując m u , p o z a n i e z w y k ł ą c i e l e s n o ścią, także c e c h y szaleńca - f a n a t y c z n i e o d d a n y g ł o d o w a n i u , artysta z a j m u j e
miejsce p o z a w s z e l k i m i k a n o n a m i n o r m a l n o ś c i .
3 1
Przerzucono
drążkami
- Wciąż jeszcze
- Wybaczcie
łożył
ucho
- Oczywiście
mienia,
co
mi
do
się
słomę
głodujesz?
wszyscy
i
-
-
znaleziono
zapytał
szepnął
w
dozorca
głodomór;
niej
-
głodomora.
kiedy
zrozumiał
wreszcie
go
tylko
przestaniesz?
dozorca,
który
przy-
do
zrozu-
klatki.
rzekł
dzieje
dozorca
i
dotknął
z głodomorem
-
palcem
czoła,
wybaczamy
aby
dać personelowi
32
ci .
J e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h w ą t k ó w o p o w i a d a n i a jest n i e p o r o z u m i e n i e m i ę d z y
publicznością, która d a w n o j u ż przestała traktować wy stępy artysty g ł o d o w a nia jako g o d n e u w a g i , a s a m y m b o h a t e r e m , który u p i e r a się prz y p o w a ż n y m
traktowaniu swej profesji. G ł o d o m ó r o d w r a c a przyjętą p r z e z o t o c z e n i e hierarchię w a r t o ś c i , z a b u r z a p o d z i a ł m i ę d z y t y m , c o p o w a ż n e , i t y m , c o przynależy do d z i e d z i n y r o z r y w k i , stając się kimś w rodzaju „ p o p s u j - z a b a w y " .
W j a k i m ś sensie jego historia o b r a z u j e proces p r z e c h o d z e n i a „ o d c u d u do błęd u " , o k t ó r y m p i s z e T h o m s o n , proces, w k t ó r y m to, co d a w n i e j p o j m o w a n o
jako n i e z w y k ł e , c u d o w n e , n a d p r z y r o d z o n e , z a c z y n a być traktowane j a k o w y p a c z e n i e , o d c h y l e n i e od n o r m y . (Już na początku XIX w i e k u g ł o d u j ą c e kobiety
d i a g n o z o w a n o jako histeryczki. W 1873 roku p o j a w i ł o się określenie anorexia
nervosa, w miejsce d o t y c h c z a s o w e g o anorexia miserabilis).
R a d y k a l n a o d m i e n n o ś ć K a f k o w s k i e g o g ł o d o m o r a z a s a d z a się także na s p e c y fice m o t y w a c j i jego g ł o d o w a n i a : p r z y c h o d z i mu o n o z łatwością, jako że nie
z n a j d u j e on p o k a r m u , który by mu s m a k o w a ł . Jego „asceza" nie jest p o p i s e m
w y r z e c z e n i a c z y s a m o k o n t r o l i , d ą ż e n i e m d o świętości, ale negacją u t r z y m a 33
82
31
H . M . W a i d s o n , The Starvation - Artist and the Leopard, „ G e r m a n i e R e v i e w " 1 9 6 0
nr 3 5 , s. 2 6 2 - 2 6 9 . T r u d n o przystać na z b y t j e d n o z n a c z n e , a l e g o r y c z n e o d c z y t a n i a
n o w e l i , np. Kurta W e i n b e r g a , który w i d z i w g ł o d o m o r z e figurę „ z d e t r o n i z o w a n e g o
J a h w e " (entthronte jahvefigur), lub H a r r y ' e g o Steinhauera, który dopatruje się w n i m
alegorii h i s t o r y c z n e g o r o z w o j u religii i „tragedii a s c e t y c z n e g o i d e a l i z m u " .
32
33
Franz Kafka, Głodomór..., s. 1 74.
G ł o d o m ó r d o m a g a się u z n a n i a , c i e r p l i w o ś c i i u w a g i ze strony w i d z ó w , którzy traktują
jego w y s t ę p y w kategoriach r o z r y w k i . W i d z o w i e są w stanie w y b a c z y ć mu o s z u s t w o ,
ale p o w a g a , z jaką traktuje on s w o j e zajęcie, jest ź r ó d ł e m n i e p o r o z u m i e n i a i w y k l u c z e n i a g ł o d o m o r a j a k o p s y c h i c z n e j a n o m a l i i . O d w r a c a j ą c hierarchię p o w a g i i z a b a w y , g ł o d o m ó r jest w i ę c w p e w n y m sensie „ p o p s u j - z a b a w ą " , o k t ó r y m p i s z e H u i z i n g a :
„ R ó w n i e ż w świecie pełnej p o w a g i fałszywi g r a c z e , o b ł u d n i c y i oszuści z a w s z e m i e li łatwiejsze ż y c i e od « p o p s u j - z a b a w y » : od apostatów, k a c e r z y , n o w i n k a r z y i l u d z i
u w i k ł a n y c h w sprawy własnego s u m i e n i a " . J. H u i z i n g a , Homo ludens. Zabawa jako
źródło kultury, przeł. M . K u r e c k a , W . W i r p s z a , C z y t e l n i k , W a r s z a w a 1 9 8 7 , s . 2 6 . N a
ten temat z o b . też: R. C a i l l o i s , Ludzie a gry i zabawy, [w:] tegoż, Żywioł i ład, przeł.
A. Tatarkiewicz, PIW, Warszawa 1973, s. 3 0 2 - 3 0 5 .
ARTYŚCI
GŁODOWANIA...
34
ną w d u c h u g n o s t y c k i m , m a n i c h e j s k i m - negacją cielesności jako takiej,
połączoną z postawą skrajnego k w i e t y z m u , polegającą na r e d u k o w a n i u akt y w n o ś c i d o m i n i m u m . A s c e t y c z n e ciało g ł o d o m o r a jest w i ę c gestem sprzec i w u w o b e c świata m i ę s o ż e r c ó w i „ r z e i n i k ó w " - oskarżeniem w y m i e r z o n y m
w skrzętną z a p o b i e g l i w o ś ć skupioną na c i e l e , w kult tężyzny, siły i sprawności
f i z y c z n e j . G ł o d o m ó r jest n i e - c i a ł e m , a jego sztuka jest negacją mięsa - j e d z e nia - ciała, w k o ń c u - „ z w y k ł e g o " ż y c i a .
M i e j s c e , które zajmuje monstrum: bestia lub l u d z k a osobliwość, miejsce p o z a
granicami wyobrażałnego, stwarza podstawę d l a krytyki, margines, z którego m o ż n a na n o w o odczytać d o m i n u j ą c y paradygmat patrzenia na c i a ł o .
W jego historii m o ż e m y w i d z i e ć potępienie opresyjnej kultury operującej kategorią freaka, kultury, która rozdzielając społeczne role, marginalizuje ludzką
osobliwość, lokując ją p o z a granicami n o r m y . Spójna tożsamość i p o c z u c i e
bezpieczeństwa w i d z ó w potrzebuje b o w i e m spektakli z istotami takimi jak głod o m ó r w roli d z i w a d ł a , by m ó c precyzyjnie w y z n a c z y ć granice normalności
i tego co l u d z k i e . Desperacki akt g ł o d o m o r a i sama jego p u b l i c z n a obecność
stawia w stan oskarżenia otaczający go „świat niedorzeczności". Oskarżeniu
podlega c o d z i e n n a zapobiegliwość, (cielesna i d u c h o w a ) sytość i zdolność do
z a s p o k o j e n i a głodu „ z w y k ł y m " p o ż y w i e n i e m , w końcu - mięsna cielesność.
(W 1905 w czasie Oktoberfest w M o n a c h i u m doszło do specyficznego aktu z b i o rowej agresji na g ł o d o m o r z e : w y s t a w i o n y na w i d o k p u b l i c z n y w n a m i o c i e , w
którym p o d a w a n o p i w o , w y c i e ń c z o n y artysta tak irytował publiczność nastawioną na u c i e c h y związane z j e d z e n i e m i p i c i e m , że t ł u m w d a r ł się do jego gabloty
i siłą przeniósł go do pobliskiej piekarni, gdzie następnie nakarmiono go ciastem.)
O p o w i a d a n i e Kafki nie w y c z e r p u j e się w s z a k w oskarżeniu instytucji p o k a z ó w
o s o b l i w o ś c i . O p a n o w a n y ton i p s e u d o - n a u k o w y styl narracji, podszyty ironią
35
36
34
A s c e t y z m g n o s t y c k i , jak np. ten z a l e c a n y p r z e z M a r c j o n a jest, jak p i s z e H a n s Jonas,
nie tyle sprawą etyki, co n a s t a w i e n i a m e t a f i z y c z n e g o . Ciągła abstynencja, gdy c h o d z i o p o ż y w i e n i e „ m a na c e l u z n i s z c z e n i e i w y r a ż e n i e pogardy i o d r a z y ż y w i o n e j
w z g l ę d e m dzieł stwórcy. [...] Tak w i ę c w p r z e c i w i e ń s t w i e do a s c e t y z m u esseńczyków
c z y p ó ź n i e j chrześcijańskiego m o n a s t y c y z m u , a s c e t y z m M a r c j o n a nie m i a ł n a c e l u
w s p o m a g a n i a uświęcenia ludzkiej egzystencji, l e c z był w z a m i e r z e n i u ideą negatywną, częścią gnostyckiego buntu p r z e c i w k o s m o s o w i " ^ H. Jonas, Religia gnozy, przeł.
M . K l i m o w i c z , W y d . Platan, K r a k ó w 1 9 9 4 , s . 1 5 9 - 1 6 0 .
35
36
T e z a J. Butlera z a : J.J. C o h e n , Monster Culture..., s. 2 0 .
P o d o b n i e u p r z y w i l e j o w a n ą pozycję n a marginesie c z ł o w i e c z e ń s t w a z a j m u j e i n n a
postać Kafki - u c z ł o w i e c z o n y s z y m p a n s - narrator Sprawozdania dla akademii. P o r w a n y i przetransportowany do Europy p r z e z ekspedycję ł o w i e c k ą t o w a r z y s t w a H a g e n b e c k , specjalizującego się w p o k a z a c h o s o b l i w o ś c i , dzięki s w y m n i e z w y k ł y m
u m i e j ę t n o ś c i o m u n i k a z a m k n i ę c i a w o g r o d z i e z o o l o g i c z n y m i z y s k u j e sławę na scenach k a b a r e t o w y c h całego świata. Jego n i e w i n n o ś ć i p o z y c j a na granicy ludzkiej społeczności p o z w a l a w i d z i e ć w n i m w c i e l e n i e toposu mądrego błazna, a o p o w i a d a n i e
o d c z y t y w a ć jako krytykę i d e o l o g i i postępu, parodię c y w i l i z a c j i c z y nawet „satyrę n a
l u d z k o ś ć " . Swoją obecnością w świecie l u d z i p r z y p o m i n a on o aspektach c z ł o w i e czeństwa z e p c h n i ę t y c h w s t y d l i w i e w z b i o r o w ą n ie ś wia d o m o ś ć : „ . . . m ó w i ą c s z c z e r z e :
w a s z a m a ł p i a egzystencja, p a n o w i e , jeżeli m a c i e coś takiego w swej przeszłości, nie
m o ż e być bardziej odległa od w a s niż m o j a jest o d e m n i e . L e c z łechce o n a w pięty
każdego, kto t u c h o d z i p o z i e m i : z a r ó w n o małego s z y m p a n s a , jak w i e l k i e g o A c h i l l a " .
Sprawozdanie dla akademii, [w:] Kafka, Nowele i miniatury..., s. 1 0 5 .
83
KAJETAN
MOJSAK
i s u b t e l n y m h u m o r e m s p r a w i a , że nie sposób z a p o m n i e ć o a m b i w a l e n c j i p o staci g ł o d o m o r a . Ten w y a l i e n o w a n y , s k r z y w d z o n y Inny jest przecież także
rozkapryszoną, żądną p o d z i w u gwiazdą. G ł o d o m ó r
jest
bez
wątpienia
charakter
świadomie
dzów,
by
własny
użytek
mów,
podjąć
od
nie
orkiestry
wirtuozem,
gwiazdą
emocjonalny.
[...}
się
swego
głodowania,
Jest
niesłychanego
zadowoliłoby
wojskowej,
go.
Jest
także
wyczynu.
więc
młodych
a
jego
i
który
Głodowanie
zależny
panien
oddziaływanie
showmanem,
od
całej
w
rozgłosu,
reszty
[...]
ma
potrzebuje
wi-
samotności,
na
podniecenia
tłu-
rytualnych
rekwizytów
37
popularności .
Inność g ł o d o m o r a jest w i ę c innością w p o d w ó j n y m sensie - alienacją, ale
i w y w y ż s z e n i e m bohatera m a s o w e j w y o b r a ź n i ; pręty klatki oddzielają go od
t ł u m u w i d z ó w jako d z i w o l ą g a i - p r z y n a j m n i e j w p o c z ą t k o w e j fazie jego k a riery - jako i d o l a .
Fascynacja postacią g ł o d o m o r a p o z w a l a d o m n i e m y w a ć , że - w c a ł y m s w y m
f a n a t y z m i e - w y r a ż a on jakąś cząstkę u n i w e r s a l n e g o d o ś w i a d c z e n i a c i e l e s ności. Po p i e r w s z e , jak każde m o n s t r u m , odsyła do tego, co n i e l u d z k i e , a to
z n a c z y także - p o c h o d z ą c e z Z e w n ą t r z . Z d a j e się w c i e l a ć - tak etyczną, jak
estetyczną - odrazę w o b e c mięsności zawartej w o d ż y w i a n i u się i w s a m y m
f akcie b i o l o g i c z n e g o istnienia. Eksperyment podjęty p r z e z g ł o d o m o r a / K a f k ę gest buntu w o b e c cielesności - m o ż n a w i d z i e ć jako ekspresję p r a g n i e n i a b e z cielesności i próbę s p r o w o k o w a n i a tego, co transcendentne. W tym w y z w a n i u
r z u c o n y m ciału nie m a jednak punktu d o c e l o w e g o , n i c z e g o u c h w y t n e g o p o z a
d ą ż e n i e m do u w o l n i e n i a się od balastu ciała - j e d z e n i a , n i c z e g o p o z a niem o ż l i w o ś c i ą z n a l e z i e n i a o d p o w i e d n i e j strawy. ( „ G d y b y m j ą znalazł, w i e r z a j
m i , n a j a d ł b y m się do syta jak ty i w s z y s c y " - s z e p c z e p r z e d śmiercią g ł o d o m ó r
w u c h o dyrektora cyrku.)
Z a k o ń c z e n i e o p o w i a d a n i a d o p i s u j e i r o n i c z n y k o m e n t a r z do s ł ó w o pragnieniu
w o l n o ś c i , które artysta g ł o d o w a n i a z d a j e się realiz ować w s w y m a k c i e negacji. Pantera, która z a j m u j e miejsce w klatce po z m a r ł y m g ł o d o m o r z e , nosi tę
wolność właśnie w ciele:
Zwierzęciu
nic
który
smakował;
mu
naprężone
się
do
obnosić z
nie
brakowało.
nie
ostateczności
sobą
nawet
Strażnicy
odczuwało
ciało,
wolność;
przynosili
nawet,
zdaje
wyposażone
tkwiła
ona
mu
bez
się,
braku
we
chyba
długiego
namysłu
wolności;
wszystko,
co
gdzieś
kłach...
w
to
potrzeba,
pokarm,
szlachetne,
zdawało
38
W p u b l i c z n y m a k c i e artysty g ł o d o w a n i a , w jego e k s p e r y m e n c i e z c i a ł e m ,
p o t r z e b a u c i e c z k i p o z a o g r a n i c z e n i a cielesności łączy się z p r a g n i e n i e m p o d z i w u i w z n i o s ł e j o d m i e n n o ś c i . G ł o d o m ó r , jak każdy d z i w o l ą g , jest z a r a z e m
o d p y c h a j ą c y i pociągający w swej i n n o ś c i , a jego p o z y c j a stanowi z a r a z e m
p r z y w i l e j w y j ą t k o w o ś c i . Jak p i s z e C o h e n , m o n s t r u m przyciąga i b u d z i fanta37
38
84
H. Politzer, Franz Kafka. Parable und Paradox, C o r n e l l University Press, Ithaca 1 9 6 2 ,
s. 3 0 4 .
F. Kafka, Nowele i miniatury..., s. 1 7 4 .
ARTYŚCI
GŁODOWANIA...
39
zje e s k a p i s t y c z n e ; z a z d r o ś c i m y mu jego w o l n o ś c i i w z n i o s ł e j r o z p a c z y . N i e p r z e d s t a w i a l n e ciało freaka-ascety, zamieszkujące obrzeża c z ł o w i e c z e ń s t w a
i tego, co u z n a w a n e za z g o d n e z naturą, j a w i się ja ko - w p o d w ó j n y m sensie
- wzniosłe.
Pragnienie absolutnego o d r ó ż n i e n i a się od i n n y c h - także za cenę b y c i a freakiem - to u c z u c i e , któremu podlegają także w i d z o w i e - c z y t e l n i c y . „ Z w i ą z a ni ze sobą p r z e z p o c z u c i e p e w n o ś c i , że nie są o d m i e ń c a m i , z a f a s c y n o w a n i
w i d z o w i e być m o ż e w j a k i m ś sensie tęsknią z a t y m , b y być n i e z w y k ł y m i c u d a k a m i , a nie p r z y z i e m n y m i , w r ę c z b a n a l n y m i d e m o k r a t a m i . . . " . P o t r z e b a
p o d z i w u i z a k o m u n i k o w a n i a swej n i e z w y k ł e j tożsamości i n n y m , skazuje na
cielesność jako j e d y n e m o ż l i w e ź r ó d ł o i podstawę k o m u n i k a c j i . G ł o d o m ó r ,
w c i e l a j ą c y z a r ó w n o potrzebę p o d z i w u , jak i pragnienie n i e o g r a n i c z o n e g o głod o w a n i a , pozostaje postacią a m b i w a l e n t n ą , a jego cielesność - n i e r o z w i ą z y w a l n y m p a r a d o k s e m . S k a z a n e na w y s c h n i ę c i e i w y p r z ą t n i ę c i e r a z e m ze słomą, c i a ł o artysty g ł o d o w a n i a i jego negatywny akt w s k a z u j e na n i e w y r a ż o n e
pragnienie. Jednak s c e n i c z n o - n a r r a c y j n a sytuacja, p r e c y z y j n i e odgradzając
artystę g ł o d o w a n i a od p u b l i c z n o ś c i - jako c u d i j a k o p o m y ł k ę z a r a z e m - w y z n a c z a temu pragnieniu ścisłe g r a n i c e : w y k l u c z a je z c o d z i e n n o ś c i , jako fascynujące, ale n i e b e z p i e c z n e , a w k o ń c u - n i e m o ż l i w e do spełnienia.
40
41
Postscriptum
H i s t o r i a g ł o d o m o r a z n a j d u j e i r o n i c z n e postscriptum po latach - w pośmiertnej karierze Kafki jako atrakcji turystycznej Pragi. Jego c h u d e , cierpiące, „ w y g r z e b a n e ze ś m i e t n i k a " c i a ł o , o k a z a ł o się przydatne i atrakcyjne po przekształc e n i u w o b r a z . T w a r z i sylwetka Kafki są na tyle charakterystyczne, że jego
w i z e r u n e k - nawet m i n i a t u r o w y i z a m a z a n y - jest ł a t w o r o z p o z n a w a l n y na
k o s z u l k a c h , k u b k a c h , k a w i a r n i a n y c h saszetkach z c u k r e m . . . Kafka, g ł o d o m ó r ,
m ę c z e n n i k literatury, jako z n e u t r a l i z o w a n a , zagłaskana o s o b l i w o ś ć spełnia
dziś f u n k c j ę d o c h o d o w e j c i e k a w o s t k i ; „ ś w i a t n i e d o r z e c z n o ś c i " znalazł d l a
niego stałe miejsce - o b o k w i e l u i n n y c h b y ł y c h m o n s t r ó w - w świecie turys t y c z n y c h atrakcji.
39
40
41
J.J. C o h e n , Monster Culture..., s. 17.
G ł o d o m ó r to z a r ó w n o o s o b l i w o ś ć , jak i d o b r o w o l n y outsider. Spotykają się tu d w a
aspekty z j a w i s k a i d w a p o l a s e m a n t y c z n e terminu ^eak: „ Z n a m i e n n e , że s a m o słowo freak c z y l i d z i w o l ą g , u p r z e d n i o u ż y w a n e w o d n i e s i e n i u do p o k a z ó w o s o b l i w o ś c i ,
zostało potem z a a n e k t o w a n e p r z e z środowisko kontrkultury, o b e j m u j ą c e t y c h , którzy
c h c i e l i d r y f o w a ć na marginesach n o r m a l n e g o , u s t a b i l i z o w a n e g o ż y c i a i w y k r a c z a ć
p o z a mieszczańskie w a r t o ś c i " . A. W i e c z o r k i e w i c z , Powrót człowieka-słonia..., s. 1 5 0 .
R . G . T h o m s o n , Freakery..., s. 10.
85
KAJETAN
ARTISTS OF STARVING
T h e text is an i n t e r p r e t a t i o n of a f i g u r e of K a f k i a n s t a r v e l i n g a n d , at t h e
s a m e t i m e , a r e m i n d e r o f a real h i s t o r i c p h e n o m e n o n o f p u b l i c s h o w s o f
starving, p o p u l a r e s p e c i a l l y at the turn of 19
th
century. In the creation of
t h e "artist o f s t a r v i n g " there f i n d s its r e a l i s a t i o n p e r s o n a l c a r n a l e x p e r i e n c e
o f F r a n z K a f k a . I n his notes a n d letters l e a n n e s s p l a y s a n i m p o r t a n t r o l e .
C o n c e i v e d as p h y s i c a l a n d p s y c h i c disability, but also as a k i n d of u n i q u e ness - it a m o u n t s to t h e rank of t h e e x i s t e n t i a l c a t e g o r y . It is b e i n g p l a c e d
under the sign of an i n c u r a b l e m e l a n c h o l y , m i s a d a p t a t i o n , " i m p o s s i b i l i t y
to l i v e . " T h e f i g u r e of s t a r v e l i n g is a f i g u r e of r a d i c a l o t h e r n e s s b u t a l s o , it
e x p r e s s e s a s m a l l part of u n i v e r s a l c a r n a l e x p e r i e n c e . It i n c a r n a t e s - b o t h
ethical a n d aesthetic - disgust towards corporality of b i o l o g i c a l existence;
it is an e x p r e s s i o n of t h e d e s i r e for b o d i l e s s n e s s a n d an a t t e m p t at p r o v o k i n g that w h i c h i s t r a n s c e n d e n t a l . A t t h e s a m e t i m e , i t p o i n t s t o t h e b o d y a s
t h e o n l y s o u r c e for a n d a b a s i s o f c o m m u n i c a t i o n .
86
MOJSAK