Wstęp

Michał Wierzbicki
Termodynamika
i
Fizyka Statystyczna
w zadaniach
Autor nie ponosi odpowiedzialności za ewentualne straty poniesione przez Czytelnika
wskutek praktycznego zastosowania wiadomości zawartych w tej książce.
Klasycy marksizmu a termodynamika
Warto wiedzieć do czego może zostać zmuszony autor aby wydać swoją książkę z fizyki statystycznej. Wszystkie cytaty pochodzą z podręcznika A.G. Samojłowicza Termodynamika i Fizyka
Statystyczna, państwowe wydawnictwo literatury techniczno-teoretycznej, Moskwa (1953).
Rozdział I, Podstawowe zasady termodynamiki
§ 6, O pojęciach energii, pracy i ilości ciepła Z powodu wielkiej ważności dla termodynamiki
pojęć energii i pracy, przytoczymy analizę znaczenia tych pojęć najbardziej jasno wykonaną
przez Engelsa. . . Wielką zasługą Engelsa jest głęboka analiza znaczenia prawa zachowania
energii. Engels jako pierwszy wskazał na to, że zasada zachowania energii ma dwie strony:
ilościową i jakościową. Ilościowa strona wyraża niezniszczalność ruchu materii, jakościowa —
możliwość przekształceń różnych form ruchu w siebie, ich wzajemny związek. Engels także
jako pierwszy nazwał w pełni to prawo prawem zachowania i przekształcenia energii.
Niemiecki fizyk Helmholtz tłumaczył prawo zachowania energii jako możliwość redukcji wszystkich rodzajów ruchu do najprostszego przypadku — ruchu mechanicznego. . . . Światopogląd
mechanistyczny ograniczał myślenie fizyków, przedstawiając w zniekształconej formie rozwój
fizyki i był niezgodny z rozwojem nauki. W szeregu wybitnych artykułów (patrz „Dialektyka przyrody”) Engels wykazał pełną bezsensowność mechanicyzmu i uogólnił wyniki nauk
przyrodniczych XIX wieku.
Engels w genialny sposób wyprzedził rozwój nauki w wielu kierunkach.
§ 35, Klasyczne sformułowanie drugiej zasady termodynamiki i procesy niestacjonarne. Krytyka reakcyjnej teorii śmierci cieplnej Wszechświata Reakcyjne poglądy Clausiusa poddał
krytyce F. Engels. Wychodząc z ogólnych założeń materializmu dialektycznego wykazał pełną
bezsensowność ”teorii” cieplnej śmierci Wszechświata1 . Engels pisał2 . . . Engels pisał3 . . . Antynaukowe wymysły o „śmierci cieplnej” są w obecnym czasie rozpowszechnione; celują w ich
propagandzie reakcjoniści w typie Jeansa i Eddingtona. W walce materializmu z idealistyczną
„teorią” dużą rolę odegrały prace wybitnego fizyka-materialisty Ludwiga Boltzmanna4 . . . Przy
tym należy jednak zaznaczyć, że matrializm Boltzmanna miał metafizyczny, mechanistyczny
1
w oryginale autor pisze wszechświat i bóg z małej litery
strona przepisana z Engelsa
3
następna strona z Engelsa
4
dalej autor chwali Boltzmanna
2
1
charakter . Według Boltzmanna, rozwój świata ma charakter przypadkowych fluktuacji cieplnych5 na tle ogólnej „śmierci cieplnej”, natomiast materializm dialektyczny rozpatruje rozwój
świata „jako ruch po linii wschodzącej, jako przejście od starego jakościowo stanu do nowego,
jako rozwój od prostoty do złożoności, od niższego do wyższego” (I.W. Stalin, „O dialektycznym i historycznym materializmie”)
Rozdział II, Podstawowe zasady Fizyki Statycznej
§ 37, Łomonosow i podstawowe idee kinetyczne teorii ciepła Podstawy kinetycznej teorii
ciepła zostały stworzone przez wielkiego rosyjskiego uczonego M.W. Łomonosowa około 200
lat temu.
§ 38, O niemożliwości zredukowania termodynamiki do mechaniki. Pogląd Engelsa na ciepło
jako szczególną formę ruchu Jak i wielu innych przypadkach, przewodnią ideę prawidłowego
rozpatrzenia problemu wzajemnej relacji ruchu cieplnego i mechanicznego znaleźć można w
pracach Engelsa, poświęconych teorii ciepła i opublikowanych w „Dialektyce przyrody”. Boltzmann rozwijał swoje poglądy w okolicznościach ostrej walki ideologicznej ze szkołą energetyków, pod kierownictwem niemieckiego chemika Ostwalda, reakcyjna istota której została
zdemaskowana przez W.I. Lenina w jego „Materializmie i empiriokrytycyzmie”.
§39, O prawidłowościach dynamicznych i statystycznych Aby rozwiązać ten i szereg innych
problemów metodologicznych fizyki statystycznej niezbędne jest marksistowskie rozumienie
praw nauki. Towarzysz Stalin w pracy „Ekonomiczne problemu socjalizmu w SSSR” na str.
4 pisze: „Marksizm rozumie prawa nauki — bez względu na to czy są to prawa nauk przyrodniczych czy ekonomii politycznej — jako odbicie obiektywnych procesów zachodzących
niezależnie od woli ludzi. Ludzie mogą odkryć te prawa, zrozumieć je, zbadać, uwzględniać w
ich działaniach, ale nie mogą ich zmienić ani unieważnić. Tym bardziej nie mogą sformułować
ani stworzyć nowych praw nauki6 ”.
U podstaw nauki materializmu dialektycznego o przyczynowości leży wyobrażenie o wzajemnym związku, wzajemnej zależności wszystkich zjawisk przyrody. „Pierwsze co rzuca się w
oczy przy rozpatrywaniu poruszającej się materii — to wzajemny związek poszczególnych ru5
6
nie przewidział przewodniej roli Partii
czyli ustrój komunistyczny jest nie do obalenia
2
chów poszczególnych ciał pomiędzy sobą, ich wzajemna zależność”. (F. Engels, „Dialektyka
przyrody”, Gospolitizdat7 1949, str. 184).
Charakteryzując postawowe cechy metody marksistowsko-dialektycznej, I.W. Stalin pisze („Zagadnienia leninizmu”, wyd. 11, Gospolitizdat 1952, str. 574): „W przeciwieństwie do metafizyki
dialektyka rozpatruje przyrodę nie jako przypadkowy zlepek przedmiotów, zjawisk, oderwanych, odizolowanych i nie zależących od siebie, — ale jako związaną jedność, w której przedmioty, zjawiska organicznie są ze sobą związane, zależą od siebie i warunkują swoje istnienie”.
Kazualność, zwykle przez nas rozumiana, to tylko mała cząstka wszechświatowego związku,
ale (dodatek materialistyczny) to cząstka nie subiektywnego, ale obiektywnie realnego związku
(W.I.Lenin, „Zeszyty filozoficzne”, Gospolitizdat 1951, str. 136).
Dla poznania przyrody jako całości niezbędne jest poznanie jej części. Jak wskazywał Engels,
„Aby zrozumieć poszczególne zjawiska, powinniśmy wyrwać je z ich ogólnego związku i
rozpatrywać w sposób izolowany, a w tym wypadku zmieniające się ruchy przedstawiają się
nam — jeden jako przyczyna, drugi jako skutek”.
Rozdział IV, Statystyka kwantowa
§ 80, Fluktuacje promieniowania i teoria fotonów Sprzeczność własności falowych i korpuskularnych ma tą samą naturę, co sprzeczność pomiędzy ciągłością i dyskretnością. W związku
z tym wydaje się właściwe przytoczyć następującą uwagę Lenina, która co prawda została napisana bez jakiegokolwiek związku z powyższym zagadnieniem8 , ale ma jednak do niego
bezpośredni stosunek: „Rozważając Kanta bardzo złośliwie i sprytnie, Hegel otrzymuje wniosek, że Kant po prostu powtarza we wnioskach to co zostało powiedziane w przesłankach,
mianowicie powtarza to, co oznacza kategoria Kontinuitat i kategoria Diskretion. Stąd wynika
tylko to, że prawda nie jest związana z jednym z tych określeń wziętym oddzielnie, ale tylko
z ich jednością. Taki jest prawdziwie dialektyczny pogląd jak i ich prawdziwy rezultat”.
§ 83, Kwantowa synteza fal i cząstek Niewątpliwie dla prawidłowego poznania natury cząstek
elementarnych niezbędne jest dokładne zrozumienie materialistyczno-dialektycznego podejścia
do problemu materii i ruchu. W szczególności wydaje mi się nadzwyczaj ważne następujące
stwierdzenie Engelsa z „Anty-Duhringa”: „Ruch jest formą istnienia materii, a więc czymś
więcej niż tylko jej własnością”.
7
Gospolitizdat = Gosudarstvennoe izdatelstwo politicheskoi literatury = państwowe wydawnictwo literatury
politycznej
8
autor robi sobie wyraźnie żarty
3
***
A tak poza tym bełkotem to całkiem dobrze napisana książka. Co ciekawe w analogicznym podręczniku M.A. Leontowicza Wprowadzenie do termodynamiki z 1952 roku (rok przed śmiercią
Stalina) nie ma ani jednego cytatu z „klasyków marksizmu-leninizmu”. Dlaczego Samojłowicz
musiał cytować , a Leontowicz nie?
4