przedszkodnikami

P L A N TAC JA W O L N A O D S Z KO D N I KÓ W
mgr inż. Grzegorz Pruszyński
INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN – PIB W POZNANIU
OCHRONA RZEPAKU
PRZED SZKODNIKAMI
J
ednym z elementów prawidłowo prowadzonej uprawy rzepaku ozimego jest ochrona
przed owadami szkodliwymi. Rzepak atakuje kilkanaście gatunków szkodników, które
mogą powodować straty w plonie nawet do 50%,
a niekiedy być przyczyną całkowitego zniszczenia
plantacji. Na stopień zagrożenia wpływa wiele
czynników. Wśród najważniejszych należy wymienić zmiany w technologii produkcji a przede
wszystkim wprowadzane uproszczenia, wzrost
areału uprawy oraz obserwowane od kilku lat
anomalie pogodowe.
Ważnym aspektem prawidłowo prowadzonej
ochrony upraw rzepaku jest agrotechnika. Uproszczenia agrotechniczne prowadzą do wzrostu liczebności szkodników. Brak podorywek, stosownie
upraw bezorkowych oraz uproszczenia w płodozmianie roślin są czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo wystąpienia masowego pojawu
szkodników.
Przestrzeganie podstawowych zaleceń agrotechnicznych ma duże znaczenie i jest podstawą
skutecznych programów ochrony rzepaku przed
szkodnikami, chorobami i chwastami. Unikanie
uprawy rzepaku po rzepaku lub innych roślinach
kapustowatych (krzyżowych) i przestrzeganie dostatecznie dużej izolacji przestrzennej między tego
- i ubiegłoroczną plantacją rzepaku znacznie ułatwia
i zmniejsza koszty zwalczania takich szkodników
jak chowacz brukwiaczek czy pryszczarek kapustnik. Usuwanie chwastów oraz resztek pożniwnych
ogranicza występowanie tantnisia krzyżowiaczka,
a także groźnych ostatnio rolnic. Prawidłowo wykonywana orka oraz podorywka, powodują zmniejszenie zagrożenia przez szkodniki. Ze względów
fitosanitarnych rzepaku ozimego nie należy uprawiać na tym samym polu częściej, niż co 4 lata.
Zabiegi chemiczne przeciwko szkodnikom należy przeprowadzić w optymalnym terminie dobierając odpowiedni preparat, a decyzję o konieczności
wykonania zabiegu chemicznego należy podjąć na
podstawie progu ekonomicznej szkodliwości, tzn.,
gdy liczebność szkodników przekroczy określony
poziom a wykonanie zabiegu będzie ekonomicznie
uzasadnione. Należy jednak pamiętać, że progi
nie są wartością stałą. W zależności od wielu in-
76
W I O S N A /2 0 1 3
nych czynników, takich jak warunki agrometeorologiczne, faza rozwojowa oraz kondycja roślin,
obecności innych organizmów szkodliwych czy
występowania wrogów naturalnych na plantacji
ich wartość może ulegać zmianom. Progi ekonomicznej szkodliwości są zatem wsparciem, które
wraz z oceną innych czynników powinno pomóc
producentowi w podjęciu decyzji o przeprowadzeniu zabiegu chemicznego.
Optymalny termin wykonania zabiegów przeciwko szkodnikom powinien być wyznaczany na
podstawie monitoringu upraw rzepaku przez plantatora. Ze względu na czynniki środowiskowe,
tylko własne obserwacje polowe mogą nam pomóc
w ocenie rzeczywistego zagrożenia przez szkodniki. Informacji o aktywności oraz liczebności szkodników dostarcza metoda „żółtych naczyń”. Jest to
wypróbowany sposób monitorowania pierwszych
nalotów i aktywności szkodników w rzepaku. Ważne jest, aby metodą tą posługiwać się w sposób
właściwy a termin wykonania zabiegu określać
według progów ekonomicznej szkodliwości.
STOSUJĄC ŻÓŁTE NACZYNIA NALEŻY
PRZESTRZEGAĆ NASTĘPUJĄCYCH ZASAD:
44 stosować pojemniki barwy żółtej jak
najbardziej zbliżonej do koloru kwiatów
rzepaku,
44 należy pamiętać, aby pojemniki miały przy
krawędzi małe otworki, które zapobiegną,
w razie opadów, wylewaniu się z nich
wody razem z odłowionymi szkodnikami,
44 do wody znajdującej się w pojemnikach
dodawać kilka kropli płynu zmniejszającego napięcie powierzchniowe (np.: płyn
do mycia naczyń), a w czasie mrozów
naczynia można napełniać zimowymi
płynami stosowanymi do spryskiwaczy
szyb samochodowych,
44 pojemniki powinny znajdować się na wysokości roślin, a w miarę wzrostu rzepaku
należy regulować wysokość zamocowania,
44 żółte naczynia ustawia się około 20 m
w głąb, licząc od brzegu plantacji,
44 na dużej powierzchni rzepaku naczynia
należy ustawić po każdej stronie pola,
44 kontrola naczyń powinna odbywać się
regularnie o tej samej porze dnia, najlepiej
w południe.
1
Podejmując decyzję o przeprowadzeniu zabiegu zwalczania należy pamiętać o odporności
szkodników. Populacje owadów szkodliwych występują zwykle w dużej lub bardzo dużej liczebności,
co przyczynia się do łatwiejszego wykształcania
przez nie odporności. Dlatego też, dokonując
wyboru środków ochrony roślin, należy mieć na
uwadze, jakie preparaty stosowane były na danych
uprawach w latach poprzednich. Nawet jeśli stosowany przez nas środek jest skuteczny, należy
okresowo wymieniać go na inny, najlepiej z innej grupy chemicznej, aby stosowaniem jednego
preparatu nie doprowadzić do wykształcenia się
u szkodnika odporności.
Bardzo ważny jest sposób przygotowania i wykonania zabiegu oraz warunki atmosferyczne,
w których jest prowadzony. Zabieg powinien być
prowadzony w temperaturze odpowiedniej dla
danego preparatu, zgodnie z zaleceniami etykiety.
Pamiętać też należy, żeby opryskiwanie roślin wykonywać przy braku lub słabym wietrze, najlepiej
przy dużym zachmurzeniu, lecz tak by uniknąć
opadów w trakcie i jakiś czas po zabiegu. Dobór
odpowiednich dawek, prawidłowe przygotowanie
roztworu, jak i samo równomierne przeprowadzenie opryskiwania roślin, także mogą decydować
o skuteczności zabiegu.
Ze względu na możliwość wykonywania zabiegu
w okresie kwitnienia rzepaku szczególną uwagę
3
4
FOT. 1. >> Uszkodzenia –
chowacz brukwiaczek
FOT. 2. >> Uszkodzenia –
chowacz czterozębny
FOT. 3. >> Imago –
chowacz czterozębny
FOT. 4. >> Słodyszek rzepako
FOT. 5. >> Imago –
chowacz brukwiaczek
2
należy zwrócić na toksyczność preparatów dla
pszczół. Zabieg opryskiwania roślin najlepiej przeprowadzić wieczorem, po zakończeniu dziennego
lotu pszczół, przestrzegając okresu prewencji.
Plantacje rzepaku przez cały okres wegetacji
narażone są na uszkodzenia powodowane przez
różne szkodniki. Najważniejszymi szkodnikami
rzepaku wiosną są: chowacze łodygowe (chowacz
brukwiaczek, chowacz czterozębny), słodyszek
rzepakowy oraz szkodniki łuszczynowe (chowacz
podobnik, pryszczarek kapustnik). Po bardzo
wczesnym pojawieniu się chowaczy łodygowych,
chowacza brukwiaczka na plantacje nalatuje
chowacz czterozębny, z którym równocześnie
pojawiają się pierwsze chrząszcze słodyszka rzepakowego. Niekiedy już w marcu w żółtych naczyniach wystawionych na polach rzepaku obserwuje
się pierwsze chrząszcze słodyszka rzepakowego.
Natomiast w okresie nalotu słodyszka pojawiają się pierwsze chrząszcze chowacza podobnika
a następnie na plantację nalatuję pryszczarek
kapustnik.
[ CHOWACZ BRUKWIACZEK ]
Jest to chrząszcz należący do rodziny ryjkowcowatych, długość od 3,2 do 4 mm, ciało i pokrywy
jednolicie szare, bez plamek, nogi długie silnie
zbudowane. Jaja składane są do otworów wygryzionych w młodych częściach łodyg, najczęś-
5
ciej około 1 cm poniżej wierzchołka pędu. Larwa
biało-żółta z ciemniejszą głową, beznoga, długość
7 mm. Larwy żerują gromadnie, co objawia się
zahamowaniem wzrostu rośliny, a następnie wyginaniem i pękaniem łodyg. Przepoczwarczają się
w glebie na głębokości od 2 do 8 cm, a pojawiające
się po 14 do 20 dniach chrząszcze zimują tam do
wczesnej wiosny.
Żerowanie larw objawia się zahamowaniem
wzrostu rośliny, a następnie wyginaniem i pękaniem łodyg. Masowy pojaw chowacza brukwiaczka
ogranicza stosowanie izolacji przestrzennej między uprawami warzyw kapustnych a rzepakiem,
rzepikiem, i innymi roślinami krzyżowymi.
Próg ekonomicznej szkodliwości: 10 chrząszczy
w żółtym naczyniu w ciągu kolejnych 3 dni lub
2-4 chrząszczy na 25 roślinach.
[ CHOWACZ CZTEROZĘBNY ]
Postać dorosła długości od 2,5 do 3 mm, brązowa, łuskowato owłosiona, pokrywy skrzydeł
z jasną białawą plamą za tarczą szyjną, odnóża
czerwono-brunatne. Larwy długości od 4 do 5 mm,
zakrzywione do wewnątrz, białawe, bez odnóży,
głowa żółto-brązowa. Larwy żerują w ogonkach
liściowych, nerwach głównych i we wnętrzu łodyg,
w brązowych od odchodów chodnikach. Po zakończeniu żerowania przepoczwarczają się w glebie
na głębokości 2 do 4 cm.
Uszkodzenia powodowane przez chrząszcze
chowacza czterozębnego są trudne do wykrycia,
ponieważ nie występują tu skrzywienia czy zniekształcenia jak w przypadku miejsc żeru chowacza brukwiaczka. Duże zagrożenie niosą ze sobą
wtórne infekcje różnymi patogenami wnikające
przez uszkodzenia w dolnej części łodyg.
Próg ekonomicznej szkodliwości: 20 chrząszczy
w żółtym naczyniu w ciągu 3 dni lub 6 chrząszczy
na 25 roślinach.
[ SŁODYSZEK RZEPAKOWY ]
Chrząszcz z rodziny łyszczynkowatych wielkości
od 1,5 do 2,5 mm, podłużnie owalny z zielono niebieskawym połyskiem na grzbiecie. Przegryza pąki
kwiatowe chcąc dostać się do pyłku, powstałe w ten
sposób uszkodzenia powodują ich usychanie i odpadanie. Jaja składane są do wnętrza pąków, jednak
larwy odżywiające się pyłkiem kwiatowym nie czynią roślinom większych szkód. Larwa długości od
3,5 do 4 mm, żółto-biała, na górnej stronie 2 do 3
ciemne plamy na każdym segmencie ciała pokrytego
rzadkimi włoskami, trzy krótkie pary odnóży. Larwy
przepoczwarczają się w glebie, postacie dorosłe
pojawiają się w lipcu, żerując do sierpnia, kiedy to
szukają kryjówek do przezimowania. Niszczenie
chwastów z rodziny krzyżowych i stosowanie izolacji
przestrzennej między uprawami roślin krzyżowych
zmniejsza ryzyko wystąpienia gradacji liczebności.
W I O S N A /2 0 1 3
77
FOT. 6. >> Pryszczarek kapustnik
FOT. 7. >> Chowacz podobnik
FOT. 8. >> Pryszczarek kapustnik –
larwa
6
(
7
(
8
Poważnym problemem w zwalczaniu słodyszka
rzepakowego jest stwierdzona odporność na pyretroidy, występująca punktowo w Polsce. Dlatego
podejmując decyzję o zwalczaniu szczególną uwagę należy zwrócić na dobór środka ochrony roślin.
Podstawowym elementem strategii zapobiegania
wykształceniu się odporności jest przemienne stosowanie insektycydów należących do różnych grup
chemicznych o odmiennym mechanizmie działania.
Próg ekonomicznej szkodliwości: zwarty kwiatostan – 1 chrząszcz na 1 roślinie, luźny kwiatostan
– 3-5 chrząszcze na 1 roślinie.
[ CHOWACZ PODOBNIK ]
Chrząszcz długości 2,5 do 3 mm, barwy ciemnoszarej na środku przedplecza mają jaśniejszą
wąską linię. Pokryte są gęstymi białawymi łuskami
oraz mają czarnobrunatne stopy odnóży. Samice
zaczynają składać jaja, gdy pierwsze łuszczyny
osiągają długość 1 do 3 cm. Samica wygryza mały
otworek i do środka składa tylko jedno jajo. Wylęgająca się po 8 do 9 dniach larwa żeruje wewnątrz
łuszczyny na zalążkach nasion, jedna w łuszczynie.
Larwa długości około 5 mm, biała z brunatną głową zjada 3 do 7 nasion. Na zewnątrz uszkodzone
łuszczyny można rozpoznać po lekkim zgięciu
w miejscu, gdzie złożone zostało jajo oraz po wygryzionym otworze o średnicy około 0,8 mm, przez
który dorosła larwa opuściła łuszczynę. Larwy
przepoczwarczają się w glebie. W lipcu i sierpniu
wylęgają się młode chrząszcze przemieszczające
się z plantacji na sąsiadujące żywopłoty lub na
78
Najgroźniejsze
dla rzepaku jest
występowanie na
polu jednocześnie
chowacza podobnika
i pryszczarka
kapustnika.
W I O S N A /2 0 1 3
skraj lasu. Chrząszcze zimują w warstwie ściółki.
Chowacz podobnik wydaje tylko jedno pokolenie
rocznie. Duże znaczenie mają pośrednie skutki
żerowania – przygotowanie warunków dla dużo
groźniejszego pryszczarka kapustnika.
Próg ekonomicznej szkodliwości: 4 chrząszcze
na 25 roślinach.
[ PRYSZCZAREK KAPUSTNIK ]
Muchówka wielkości około 1,5 mm, ma barwę brunatną z żółtoczerwonym odwłokiem, długie czułki
i odnóża. Larwy są początkowo przezroczyste,
później białe a następnie stopniowo żółkną, są
beznogie i wysmukłe o długości do 2 mm.
Pryszczarek kapustnik zimuje w stadium larwy w kokonach na głębokości od 5 do 10 cm, na
polu, na którym uprawiano rzepak. Muchówki
nalatują na rzepak od początku kwitnienia roślin.
Nalot pryszczarka kapustnika trwa około 1 miesiąc. Samice składają grupowo jaja do młodych
wykształcających się łuszczyn, wybierają miejsca
uszkodzone np. przez chowacza podobnika lub
grad. Do młodych łuszczyn do długości 1 cm samica może również sama złożyć jaja. Rozwój jaja
trwa od 3 do 4 dni, natomiast larwy potrzebują
na rozwój 7-10 dni. Larwy występujące zwykle
po kilkadziesiąt w jednej łuszczynie, wysysają
soki z młodych nasion oraz ze ścian łuszczyn. Na
brzegu niektórych plantacji w najbardziej uszkodzonych łuszczynach można znaleźć nawet ponad
100 larw w jednej łuszczynie. Łuszczyny przed
dojrzewaniem nabrzmiewają, skręcają się i żółk-
ną. Po upływie około 3 tygodni od złożenia przez
samice jaj łuszczyna pęka, skutkiem czego reszta
nasion osypuje się.
W zależności od warunków termicznych w Polsce występuje od 2 do 3 pokoleń pryszczarka
kapustnika. Upały majowo-czerwcowe oraz brak
ulewnych opadów deszczów sprzyjają powstawaniu większej liczby pokoleń pryszczarka. Całkowity
rozwój jednego pokolenia trwa około jednego
miesiąca. Rzepak ozimy zagrożony jest przez
pierwsze i drugie pokolenie, natomiast rzepak
jary i gorczyca atakowane są głównie przez drugie
i trzecie pokolenie pryszczarka.
Próg ekonomicznej szkodliwości: 1 owad dorosły
na 4 rośliny
Najgroźniejsze dla rzepaku jest występowanie
na polu jednocześnie chowacza podobnika i pryszczarka kapustnika. Uszkodzenia łuszczyn spowodowane przez chrząszcza są dla samic pryszczarka
dużym ułatwieniem w składaniu jaj. Powoduje to
bardzo duży procent zarażonych przez szkodniki
łuszczyn. Ostatnie obserwacje wskazują jednak,
że nowe odmiany rzepaku charakteryzują się
między innymi cieńszą okrywą łuszczyn. Może
się to przyczynić do uniezależnienia się pryszczarka kapustnika od uszkodzeń spowodowanych
przez chowacza podobnika i w związku z tym dużo
większej szkodliwości tej muchówki. Należy więc
wyciągnąć wniosek, że w najbliższych latach zagrożenie upraw rzepaku przez pryszczarka kapustnika może wzrosnąć. ◀