Helena Krasowska Górale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium

Helena Krasowska
Górale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne
W pracy zostały opisane zjawiska socjolingwistyczne i językowe polskiej grupy górali
bukowińskich zamieszkałych dziś na pograniczu rumuńsko-ukraińskim. Z jednej strony
mamy tu do czynienia z mniejszością narodową, którą są Polacy żyjący na terenie
historycznej Bukowiny Karpackiej, z drugiej zaś pogranicze różnych kultur i języków:
słowiańskich i romańskiego (rumuńskiego).
Status, zasięg geograficzny i społeczny języka polskiego górali bukowińskich oraz
charakterystyka wybranego zestawu słownictwa to najważniejsze zagadnienia opisane w tej
pracy. Znalazły się tu także informacje o tematyce historycznej, osadniczej poświęcone
Polakom. Istotne miejsce zajęła kwestia migracji górali bukowińskich, wreszcie opisy
badanych punktów terenowych: Stara Huta, Dolne Piotrowce i Tereblecze (Bukowina
północna) oraz Pojana Mikuli, nowy Sołoniec i Plesza (Bukowina południowa).
Region Bukowiny zasiedla różnorodna ludność, mówiąca różnymi językami. Zmieniał
on swą przynależność polityczną i państwową, nie był i nie jest do dziś jednolity i
jednokulturowy. Górale, osiedlając się tu na początku XIX wieku, byli „skazani” na
zapożyczenia leksykalne, a także na naukę innych, dominujących języków. Przybywali
bowiem z okręgu Czadeckiego na Słowacji, który - jak potwierdzają wcześniejsze prace
językoznawcze - nie był jednolity językowo ze względu na kontakty słowacko-polskie.
Górale przybywali tu od 1803 roku, a zakładając wsie, wybierali tereny podgórskie.
Ta stosunkowo uboga ludność, która wraz z przeludnieniem swych osad szukała nowych i
lepszych miejsc życia, nie zaniechała rodzimego języka. Ślady górali bukowińskich znaleźć
można do dziś nie tylko na Bukowinie, ale także w Bośni, na Słowacji, w Polsce na Ziemiach
Zachodnich oraz w Ameryce Północnej. W swej długiej i wielokierunkowej wędrówce starali
się zawsze zachowywać odrębność kulturową i językową. Wszędzie jednak stanowią
mniejszość, a otoczenie innojęzyczne wpływa coraz silniej na ich asymilację. Tak np.
znikoma liczba górali pozostała w Bośni, choć język ich podany został wpływom serbskim, w
Ameryce są dziś niemal całkowicie zasymilowani.
Zachowanie pierwotnej kultury i języka można śledzić obecnie jeszcze na Bukowinie,
w jej północnej i południowej części, gdzie do dziś górale mieszkają w zwartych osadach: w
Pojanie Mikuli, Nowym Sołońcu i Pleszy, a także w Starej Hucie, Dolnych Piotrowcach i
Terebleczu. Język polskojęzycznych mieszkańców tych właśnie wsi, tj. górali bukowińskich,
został zbadany i poddany analizie w rozdziałach tej pracy.
Uwagę skoncentrowano na szeregu specyficznych czynników. Dotyczą one historii
samego
regionu
oraz
wpływów
kolejnych
języków
państwowych:
niemieckiego,
rumuńskiego, rosyjskiego i ukraińskiego. Przemiany demograficzne i społeczne po II wojnie
światowej doprowadziły do zmian w substancji społecznej i zasięgu geograficznym, a także w
hierarchii i dystrybucji funkcjonalnej języka Polaków bukowińskich, w tym jego odmiany
gwarowej. Zmieniła się także sytuacja języków rumuńskiego i ukraińskiego. Osiedlenie się
górali w środowisku wielojęzycznym i wielokulturowym wpłynęło na podział i
funkcjonowanie sfer, w jakich używali oni swego języka, na konieczność przełączania kodów
(rodzima gwara→ język rumuński, r odzima gwara→ język ukrai ński) w zależności od
kontekstu sytuacyjnego.
Języki, którymi posługują się górale, znajdują się względem siebie w zależności
funkcjonalnej. We wszystkich zbadanych przez autorkę wsiach, górale w rodzinie posługują
się przeważnie polską gwarą. Komunikacja przebiega tu na płaszczyźnie prywatnej i
nieoficjalnej. Kod językowy, który wychodzi poza krąg domowy – jest również językiem
nieoficjalnym. W Pleszy wszyscy sąsiedzi (cała wieś) posługują się gwarą polską. W Nowym
Sołońcu Polacy sąsiadują z Ukraińcami mieszkającymi w ukraińskiej części wsi, z tego
względu częsty jest tu kontakt językowy polsko-ukraiński. W Pojanie Mikuli Polacy sąsiadują
z Rumunami, zaś przed II wojną światową sąsiadowali też z Niemcami. W Starej Hucie z
sąsiadami często rozmawia się gwarą polską, nawet jeżeli są oni Rumunami lub Ukraińcami.
W Terebleczu stopień użycia gwary w środowisku lokalnym jest bardzo zróżnicowany.
Wynika to z rozmieszczenia domów Polaków, którzy nie mieszkają tutaj w zwartym
skupisku, lecz są rozproszeni. W Dolnych Piotrowcach komunikacja językowa, wychodząca
poza obręb języka domowego i pełniąca funkcję języka nieoficjalnego – to komunikacja w
języku rumuńskim, rzadziej ukraińskim. Przyczyną jest dominacja ludności rumuńskiej w tej
wsi. W skupiskach mieszanych częste są sytuacje zmiany kodu językowego u informatorów
na polski, rumuński lub ukraiński w zależności od rozmówcy; czasami zależy to także od
tematu rozmowy.
W komunikacji religijnej – oficjalnej - przeważa język polski, który cieszy się u
wyznawców wysokim prestiżem. Kościół rzymskokatolicki jest na Bukowinie dla Polaków
Kościołem polskim, stanowiąc podstawę ich ideologicznej ojczyzny. Zdarza się czasami, że
we wsiach położonych w granicach Rumunii, msze odprawiane są w języku rumuńskim a we
wsiach położonych na Ukrainie – po ukraińsku. W wersji oficjalnej język polski wychodzi
poza obręb języka domowego i sąsiedzkiego.
W języku szkoły przeważają języki państwowe: rumuński w Rumunii, ukraiński w
Ukrainie. Języka polskiego dzieci uczą się – w różnym zakresie - we wszystkich wsiach
oprócz Tereblecza. Język polski bywa w szkole językiem obowiązkowym lub językiem
dodatkowym.
Używanie języka w administracji państwowej i lokalnej zależy przede wszystkim od
polityki językowej państwa. Oficjalnie urzędowymi językami są: rumuński na Bukowinie
południowej i ukraiński na Bukowinie północnej.
Język ogólnopolski, tzn. kontynuacja języka południowo-wschodnich Kresów, był i do
dziś pozostał przede wszystkim symbolem tożsamości (jako sacrum), wychodzącym poza
krąg rodzinny i sąsiedzki. Wartość języka polskiego pozostaje nadal wysoka – uważany jest
za symbol wyższej kultury, literatury i historii.
Słownictwo gwary górali bukowińskich charakteryzuje zebrany przez autorkę materiał
leksykalny, uzyskany na podstawie odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu
Ogólnokarpackiego Atlasu Dialektologicznego. Materiał ten został podzielony na 5 grup
tematycznych dotyczących człowieka:
1. Człowiek i jego cechy (części ciała, choroby i cechy fizyczne).
2. Człowiek w domu (mieszkanie i wyposażenie; naczynia i przyrządzanie pokarmów;
ubranie, obuwie, ozdoby).
3. Człowiek w pracy (rolnictwo; praca w lesie; pasterstwo; hodowla i pomieszczenia
gospodarcze).
4. Kultura społeczna i duchowa (nazwy pokrewieństwa; wierzenia i zwyczaje).
5. Świat zewnętrzny człowieka (natura).
Zebrane słownictwo porównane zostało ze słownictwem ogólnopolskim, głównie w
oparciu o Słownik Języka Polskiego Witolda Doroszewskiego. Następnie ustalono związek
występowania części leksemów z dialektami południowego Śląska i Podkarpacia. Ustalone
zostały też zapożyczenia słowackie, a następnie kolejno rumuńskie i ukraińskie.
W rezultacie okazało się, że słownictwo Polaków – górali bukowińskich – to mozaika
leksyki różnego pochodzenia: polskiego (w tym także w góralskiej odmianie gwarowej),
słowackiego, rumuńskiego, ukraińskiego, w mniejszej części także niemieckiego i
rosyjskiego. Proporcje pomiędzy leksyką polską a zapożyczeniami są bardzo różne w
zależności od działu tematycznego opracowywanego słownictwa. Podstawowy zbiór
słownictwa pochodzi z języka ogólnopolskiego - są to z reguły nazwy ogólne.
Część słownictwa ma zasięg tylko południowo-śląski: wyrazy te często są pożyczkami
z języka słowackiego. W zebranym materiale liczne też są tzw. karpatyzmy. Na uwagę
zasługują zwłaszcza zapożyczenia, z języka rumuńskiego. Pojawiają się też liczne wpływy
języka ukraińskiego, zwłaszcza we wsiach położonych dzisiaj na Ukrainie. Znaczna część
zebranej leksyki „własnej” w zasobie słownikowym górali wyróżnia tę grupę kulturową i
językową spośród innych grup etnicznych i językowych na terenie Bukowiny.
Penetracje dialektologiczne i socjolingwistyczne dowiodły, że mieszkańcy każdej ze
zbadanych wsi zachowali własny, istotny wyznacznik tożsamości i więzi narodowej, jakim
jest język – w tym wypadku ich własna, polska gwara.