podstawowe zagadnienia psychologii religii

© Wydawnictwo WAM, 2006
Recenzenci naukowi
dr hab. Stanisław Głaz, prof. WSF-P Ignatianum
prof. dr hab. Józef Król
Korekta
Barbara Cabała
Projekt okładki i stron tytułowych
Andrzej Sochacki
ISBN 83-7318-751-0
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
tel. 012 62 93 200 • faks 012 429 50 03
e-mail: [email protected]
DZIAŁ HANDLOWY
tel. 012 62 93 254, 012 62 93 255, 012 62 93 256
faks 012 430 32 10
e-mail: [email protected]
Zapraszamy do naszej
KSIĘGARNI INTERNETOWEJ
http://WydawnictwoWam.pl
tel. 012 62 93 260
Drukarnia Wydawnictwa WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
Spis treści
Stanisław Głaz
Wstęp 9
PSYCHOLOGIA RELIGII JAKO NAUKA
Stanisław Głaz
Zarys historii psychologii religii 21
Jerzy Szymołon
Koncepcje psychologii religii 35
Jerzy Szymołon
Przedmiot psychologii religii 42
Józef Król
Metody badań psychologii religii 50
RELIGIJNOŚĆ JAKO TEMAT BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH
Zdzisław Golan
Pojęcie religijności 71
Stanisław Tokarski
Zarys poszukiwań genezy religii 80
Stanisław Tokarski
Psychologiczne źródła religijności 92
ROZWÓJ RELIGIJNOŚCI CZŁOWIEKA W CIĄGU CAŁEGO ŻYCIA
Czesław Walesa
Rozwój religijności człowieka 111
Stanisław Tokarski
Dojrzałość religijna 147
Franciszek Głód
Kryzys religijny 179
6
SPIS TREŚCI
STRUKTURA RELIGIJNOŚCI
Józef Król, Stanisław Głaz
Doświadczenie religijne 203
Józef Król
Pojęcie Boga u dzieci i młodzieży w świetle dotychczasowych badań 225
Andrzej Molenda
Obraz Boga z perspektywy psychoanalitycznej teorii relacji z obiektem 244
Marek Jarosz
Relacja do Boga w psychologii religii 253
Romuald Jaworski
Typologie religijności 271
PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA
FORM ŻYCIA RELIGIJNEGO
Marian Wolicki
Metodologiczne problemy opisywania zjawisk życia religijnego 289
Dariusz Buksik
Zagadnienie sumienia 293
Marian Wolicki
Doświadczenie grzechu 317
Marian Wolicki
Doświadczenie łaski 319
Marian Wolicki
Doświadczenie przebaczenia 322
Dariusz Krok
Pojednanie 327
Dariusz Krok
Eucharystia 334
Katarzyna Wojtasik
Wiara 341
Katarzyna Wojtasik
Modlitwa 354
Dariusz Krok
Medytacja 366
Dariusz Krok
Kontemplacja 372
SPIS TREŚCI
Romuald Jaworski
Asceza 376
Borys Jacek Soiński
Nawrócenie religijne 387
ZNACZENIE ŻYCIA RELIGIJNEGO
Z PERSPEKTYWY PSYCHOLOGII RELIGII
Jacek Prusak
Religia i duchowość w psychoterapii 423
Czesław Cekiera
Poradnictwo religijne w duszpasterstwie 448
Stanisław Głaz
Logoterapia i religia 477
Władysław Szewczyk
Sumienie skrupulatne – analiza przypadku 490
Andrzej Molenda
Nerwice na tle religijnym 501
Marian Wandrasz
Choroba i cierpienie a religijność 511
Ewa Zasępa
Religijność w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną 533
Małgorzata Starzomska
Religijność i anoreksja – rola poradnictwa 546
Sławomir Ślaski
Religijność a używanie substancji psychoaktywnych 562
Dariusz Krok
Medialny przekaz treści religijnych 573
Stanisław Głaz
Summary 593
Biogramy autorów 600
Bibliografia 606
Indeks osobowy 665
7
Wstęp
Psychologia nie jest nauką wewnętrznie jednorodną. Przedstawiciele poszczególnych kierunków psychologicznych różnią się między sobą zakresem
przyjmowanych założeń odnoszących się do natury człowieka, a także zakresem opcji metodologicznych. Słusznie zauważają niektórzy psychologowie
(Frankl, Król), że nie bez znaczenia jest to, czy człowieka spostrzega się jako
jedność fizyczno-psychiczno-duchową, czy jako byt biologiczny, materialny,
który w trakcie swojego życia rozwija złożone funkcje psychiczne. Nie bez
znaczenia jest również to, czy naukowiec – psycholog religii przyjmuje istnienie wartości Ostatecznej, czy nie.
Obecne opracowania poszczególnych zagadnień dotyczą psychologii religii. Obiektem analizy psychologicznej jest religia. Określenie „psychologia
religii” zakłada, że mamy do czynienia z dwoma poniekąd różnymi zagadnieniami. Pierwsze z nich, najogólniej mówiąc, dotyczy zjawisk psychicznych,
drugie zaś odnosi się do religii i sposobu przeżywania jej przez danego człowieka, czyli religijności. Przegląd literatury ujawnia, że psychologia religii
zajmuje się szeroką gamą zagadnień dotyczących życia religijnego człowieka.
Zadaniem psychologii religii jest wyjaśnienie fenomenu religii od strony przeżyć i zachowań człowieka, subiektywnych i osobistych aspektów wierzeń religijnych. Zajmuje się ona takimi aspektami życia religijnego, jak asceza, pobożność, kryzys i nawrócenie religijne, ukazując funkcje religii w życiu psychicznym człowieka. Określa strukturę aspektów życia religijnego człowieka,
ich właściwości i związki z niektórymi elementami osobowości. Jak zauważa
Król (1999), ciągle otwarty jest problem wypracowania odpowiednich relacji
pomiędzy psychologią a religią. Przegląd literatury ujawnia, że tego rodzaju
relacja może mieć charakter konfliktowy, podporządkowania, paralelizmu bądź
integracji psychologii i religii.
Poszukiwania niektórych naukowców (Girgensohn, 1921; Fromm, 1966)
doprowadziły do cennych odkryć i dowiodły, że człowiek jest układem transgresyjnym, albo inaczej intencjonalnym, otwartym na drugiego i Absolut przekraczający jego zdolności oraz na możliwości. Ma różnorakie potrzeby, m.in.
potrzebę religijną, potrzebę orientacji i posiadania przedmiotu czci. Może on
10
WSTĘP
w swoim życiu czcić swój naród, niewidzialnego Boga czy wreszcie głosić
kult sukcesu. Pomiędzy człowiekiem a przedmiotem czci, Bogiem, może zaistnieć relacja osobowa, pozytywna, w której człowiek realizuje najistotniejsze cele własnej egzystencji. Wyraża się ona w jego postawie, wyznaniu wiary, formach świadomości. Realizuje on swoje wrodzone predyspozycje oraz
możliwości i – jak stwierdził May – „staje się człowiekiem”.
Trzeba powiedzieć, że psychologia religii nie zajmuje się wprost problematyką istnienia czy nieistnienia rzeczywistości Transcendentnej. Bada jedynie wyobrażenia, obrazy, jakie poszczególne osoby mają o tej rzeczywistości.
Tymi zagadnieniami interesuje się filozofia i teologia. Ale rodzi się pytanie,
czy psycholog, zajmując się psychologią religii, jest usprawiedliwiony z pomijania kwestii istnienia Transcendencji. Odpowiedź na to pytanie, jak zauważają niektórzy psychologowie (Jaworski, 2001), należy do obszaru tzw.
ukrytych założeń w psychologii. Świat przejawów życia religijnego człowieka, który jest przekonany o realności Transcendencji i przeświadczony o Jej
obecności w jego życiu i otaczającym go świecie, może być przez psychologa
negującego istnienie Transcendencji widziany i traktowany jako iluzje, złudzenia, urojenia, jako pewne symptomy patologii. Psycholog zaś przekonany
o realności Transcendencji, nie odważy się interpretować zjawisk życia religijnego człowieka w kategoriach patologii. Będzie on poszukiwał kryteriów
pozwalających odróżnić symptomy patologii od autentycznej religijności. Takie podejście do aspektów życia religijnego danego człowieka potwierdza literatura i zaangażowanie psychoterapeutyczne niektórych naukowców. Pytanie człowieka o rzeczy ostateczne, o sens ludzkiego życia, rozumność człowieka znajdują swoje uzasadnienie w istnieniu osobowego Boga. Sacrum,
Transcendencja, Nadsens i cała rzeczywistość religijna człowieka jest dla niego na tyle ważna, że niemal żaden z wielkich twórców antropologiczno-psychologicznych koncepcji człowieka – od Freuda do psychologów nam współczesnych – nie przechodzi obojętnie wobec tych zagadnień.
Próby interpretacji aspektów życia religijnego z psychologicznego punktu
widzenia podejmowane były przez niektórych naukowców, szczególne filozofów, jeszcze przed powstaniem psychologii jako odrębnej dyscypliny naukowej. Tego zadania podjął się już Sokrates, potem Hume, Locke, Schleiermacher, Kierkegaard. Jak słusznie zauważa Szmyd (zob. 2002, s. 14-15), jedni
z nich zmierzali do utworzenia koncepcji poznawczych, które sprzyjałyby psychologicznemu podejściu do religii, dostarczając teoretycznego zaplecza do
dalszych poszukiwań, inni zaś spełniali funkcje bezpośrednio, przez określone psychologiczne ujęcia niektórych aspektów religijności, co miało doprowadzić do utworzenia oddzielnej specjalizacji obejmującej dociekania nad religijnością człowieka.
WSTĘP
11
Zdaniem wielu naukowców ukazanie się publikacji Halla oraz Starbucka,
które dotyczyły niektórych zagadnień religijności człowieka, należy uznać za
moment narodzin nowo formującej się dziedziny naukowej, psychologii religii, i oddzielenia się jej od filozofii religii1. Pewną konkurencją dla tego wydarzenia mogłoby stać się powołanie w Genewie już 1873 r. pierwszej Katedry
Historii i Psychologii Religii, pod kierunkiem Drozda.
Prezentowana publikacja pt. Wybrane zagadnienia z psychologii religii jest
owocem wieloletnich poszukiwań teoretycznych i empirycznych wielu naukowców zajmujących się psychologią religii i religijnością współczesnego człowieka. Przedstawiona została dziedzina wiedzy, która mimo różnych ograniczeń i trudności, wyjaśnia w sposób naukowy wiele aspektów fenomenu religijności. Pomysł przygotowania do druku tego rodzaju książki zrodził się nie
tak dawno. Możemy się poszczycić kilkoma wcześniejszymi opracowaniami
tego zagadnienia w formie podręcznikowej (np.: Psychologia religii pod
redakcją Chlewińskiego, Psychologia religii autorstwa zmarłego kilka lat temu
Kuczkowskiego, tłumaczenie Psychologii religii Wulffa). Zauważa się jednak
brak nowych opracowań naukowców polskich dotyczących różnych aspektów
życia człowieka religijnego w zakresie szerszym. Celem tej pracy jest nie
tylko, jak już wspomniano, zapoznanie z problematyką psychologii religii
każdego zainteresowanego tymi zagadnieniami człowieka, ale także próba zainspirowania naukowców do nowych przemyśleń i dalszych poszukiwań oraz
głębszej refleksji nad przejawami życia religijnego współczesnego nam
człowieka.
Prezentowana książka nie jest pracą nowatorską, pewne zagadnienia dotyczące religii i religijności współczesnego człowieka zostały już wcześniej opracowane przez niektórych psychologów religii w nieco innej formie. Obecna
książka stanowi zbiór różnych artykułów naukowców zajmujących się tymi
zagadnieniami, ukazując ich złożoność. Trzeba też dodać, że publikowana praca
nie wyczerpuje wszystkich zagadnień odnoszących się do religii i religijności
człowieka. Cała praca składa się z sześciu części. W pewnym stopniu przedstawione partie materiału są ze sobą powiązane. Obejmują one niejako całość
problematyki psychologii religii. Autorzy poszczególnych artykułów odwołują się do założeń teoretycznych, jak i poszukiwań empirycznych.
Pierwsza część pracy dotyczy psychologii religii jako nauki. Psychologia
religii jako dziedzina nauki rozwija się i ma swoją historię. W artykule dotyczącym historii psychologii religii Głaz przedstawił rozwój tej dziedziny wie-
G. Hall (1882). The Moral and Religious Training of Children, Princeton Review, New
Series. IX, 26-45; E. Starbuck (1899). The Psychology of Religion. London: Walter Scott.
1
12
WSTĘP
dzy w różnych krajach świata i ośrodkach naukowych. Za kolebkę psychologii
religii uważa się Stany Zjednoczone, dlatego też prezentacje historii tej dyscypliny rozpoczęto od przedstawienia jej początków na tym terenie, aby następnie ukazać jej rozwój w poszczególnych krajach Europy. Poszukiwania naukowców doprowadziły do opracowania koncepcji psychologii religii, które
niekiedy są w opozycji ze sobą. Mimo wielu starań w tym względzie nadal
widoczne są pewne trudności w określeniu przedmiotu badań w tej dziedzinie,
które wynikają z wieloznaczności stosowanego przez naukowców terminu „religia” oraz wielości i różnorodności uwarunkowań religijności człowieka. Problematykę koncepcji psychologii religii znajdujących się w obrębie tej dziedziny ukazał Szymołon. Przedstawił on najpierw koncepcję historyczno-psychologiczną psychologii religii, a następnie koncepcje wypracowane przez
nurty: psychoanalityczny, behawiorystyczny, humanistyczny i kognitywistyczny. Każda nauka ma swój przedmiot zainteresowań. Naukowcy uprawiający
psychologię religii zajmują się podmiotową stroną religijności. Interesuje ich
jej struktura, funkcja przekonań, zachowań, postaw religijnych. Literatura
przedmiotu ujawnia nam, że życie religijne człowieka przejawia się na wiele
sposobów, ma bogatą strukturę. Ukazanie przedmiotu religii z punktu widzenia behawioryzmu, psychoanalizy, psychologii poznawczej i humanistycznej
– to zadanie, jakiego podjął się także Szymołon. Przedmiot psychologii religii
podlega analizie, objęty jest badaniami. W historii psychologii religii próbowano stosować różne punkty widzenia i metody badań, takie jak fenomenologiczne i empiryczne. Narzędzia badawcze, którymi najczęściej posługują się
współcześni badacze psychologii religii, przedstawił Król. Dotyczą one metod zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Pierwsze służą do określenia
związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy poszczególnymi zachodzącymi zjawiskami i do sformułowania zasad wyjaśniających zachowanie człowieka, drugie zaś zajmują się opisem przypadków, a więc poszukiwaniem niepowtarzalnych zasobów psychiki człowieka.
W drugiej części przedstawiono problematykę religijności człowieka jako
temat badań psychologicznych. W poglądach naukowców, najogólniej biorąc,
religijność jest rozumiana jako podmiotowe, indywidualne ustosunkowanie
się człowieka wobec Boga i nadprzyrodzoności wyrażające się w sferze przekonań, pojęć, uczuć i zachowań, które może być rozpatrywane na wiele sposobów. W dziejach badań nad religią proponowano wiele różnych, zarówno opozycyjnych, jak i komplementarnych sposobów rozumienia religii. Tokarski
w swoim artykule ukazuje szeroko ujętą problematykę genezy religii na przestrzeni ostatnich lat. Można przyjąć, że w psychologii istnieją dwa różne podstawowe założenia filozoficzne, określające zjawiska religijne. Według podejścia autonomicznego religijność jest zjawiskiem tkwiącym w dążeniach ludz-
WSTĘP
13
kich. Rozumienie redukcjonistyczne zaś zakłada, że obserwowalne zjawiska
religijności są konkretyzacjami pewnych pierwotnych procesów psychicznych.
Ukazania psychoanalitycznego, behawioralnego, humanistycznego i biologicznego nurtu rozumienia religijności podjął się Golan. Trudno jest określić, czy
u podłoża religijności człowieka znajduje się jedno jej źródło, czy jest ich
wiele, a jeśli tak, to które z nich jest podstawowe. Trzeba przyjąć, że motywy
naturalne i nadprzyrodzone religijności najczęściej wzajemnie uzupełniają się
i przenikają. Ukazanie różnorakich źródeł religijności, które tkwią w czynnikach wewnętrznych i zewnętrznych dotyczących instynktu religijnego, wynikających z doświadczenia własnej ograniczoności, motywów poznawczych,
poszukiwania sensu życia – to zadanie, jakiego podjął się Tokarski.
W części trzeciej zaprezentowano rozwój religijności człowieka w ciągu
całego życia. Życie religijne człowieka ma charakter dynamiczny, podlega
procesowi rozwoju. Religijność każdego człowieka rozwija się według własnych jej praw, kształtowana przez wiele czynników zewnętrznych oraz wewnętrznych. Proces rozwoju religijności człowieka od najmłodszych lat aż do
momentu śmierci, uwzględniając jej przebieg, dynamiczność oraz specyfikę,
ukazał Walesa. Efektem prawidłowo rozwijającej się religijność jest jej dojrzałość. Problematykę dojrzałości religijnej, odwołując się do inspiracji teologicznych, filozoficznych i psychologicznych, przedstawił Tokarski. Wyodrębnił on istotne cechy religijności, a następnie na ich podstawie ukazał wskaźniki dojrzałości religijnej. Należą do nich: centralność wartości religijnych, zaangażowanie religijne, integralny charakter religijnej postawy, uwzględniający równocześnie jej charakter personalny, dynamiczny i wspólnotowy. Rozwojowi religijności człowieka często towarzyszy kryzys religijny. Tego rodzaju kryzys przebiega nierównomiernie i ze zróżnicowanym nasileniem
w życiu człowieka. Wątpliwości z zakresu życia religijnego przysparzają często nowych problemów natury religijnej i nowych niepewności. Ale nie tylko.
Sprzyjają one także oczyszczeniu własnej religijności. Problematykę kryzysu
na tle religijnym, jego dynamikę, znaczenie i rolę w rozwoju życia religijnego
człowieka ukazał Głód.
Religijność człowieka ma swoją strukturę. W tej (czwartej) części pracy
autorzy ukazali niektóre ważniejsze jej elementy. Zdaniem naukowców, istotnym elementem religijności człowieka jest doświadczenie religijne, będące
esencją religijności (Jung, Maslow). Pełni ono ważną rolę w życiu religijnym
człowieka. Ogólne rozumienie doświadczenia religijnego na gruncie psychologii oraz dwa ważne najczęściej spotykane sposoby jego rozumienia: fenomenologiczny i heurystyczny ukazał Król. Próby analizy przeżycia religijnego w formie mistycznej podjął się Głaz. Ukazał on typy przeżyć mistycznych
znanych współczesnym psychologom, jego cechy, fazy oraz zalety w tworze-
14
WSTĘP
niu się dojrzałej religijności człowieka. Jednak nie wszyscy naukowcy przypisują pozytywną rolę tego rodzaju przeżyciom. Zdaniem niektórych z nich przyczyny tych przeżyć mogą tkwić w schorzeniach psychicznych, a nawet sprzyjającym niezwykłym przeżyciom środkom psychodelicznym.
Uznając, iż pojęcie Boga należy do ważnych i najbardziej podstawowych
kategorii pojęciowych każdej religii, Król zajął się problematyką obrazu Boga
u dzieci i młodzieży. Ukazał on w tym zakresie zarówno dorobek teoretyczny,
jak i własny empiryczny oraz wielu innych naukowców. Natomiast Molenda,
odwołując się do teorii relacji z obiektem z jej zasadniczą ideą, iż dla człowieka podstawową potrzebą jest potrzeba związku, przedstawił problematykę badań nad obrazem Boga z perspektywy psychoanalizy. Innym ważnym wymiarem religijności człowieka jest autentyczna i dojrzała relacja z Bogiem lub
relacja religijna umożliwiająca człowiekowi odkrycie swojej niepowtarzalności i wyjątkowości. Religijność nie jest tylko niezrozumiałym zachowaniem
człowieka poszukującego zaspokojenia swoich potrzeb, ale próbą zbudowania
psychologicznej więzi z osobowym Bogiem. Analizy tego zagadnienia podjął
się Jarosz. Chociaż aktualne badania międzykulturowe nad strukturą religijności człowieka zmierzają w kierunku unifikacji i wydobycia elementów wspólnych dla wszystkich form religijności niezależnie od wyznawanej wiary, to
jednak wielu psychologów uwzględnia w swych poszukiwaniach określone
typy religijności. Próby przybliżenia typologizacji religijności dokonał Jaworski, bazując na określonych aspektach charakteryzujących życie religijne człowieka. Należy do nich: poziom zaangażowania w życie religijne, intensywność oraz centralność postaw religijnych, motywacja zachowań religijnych,
typ interakcji pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Uwzględnił on również
w typologizacji religijności kontekst osobowościowy i społeczny żyjącego człowieka, wyodrębniając wskaźniki jego zdrowej religijności.
W części piątej zaprezentowano psychologiczną interpretację form życia
religijnego człowieka. Ukazania metodologicznych problemów związanych
z opisaniem zjawisk życia religijnego podjął się Wolicki. Słusznie zauważa
autor artykułu, że wielu badaczy uważa, iż tego rodzaju rzeczywistość życia
religijnego umyka wszelkim badaniom eksperymentalnym, jakimi dysponuje
współczesna psychologia. Nie mając bezpośredniego dostępu do życia nadprzyrodzonego człowieka, psychologia może zajmować się w tym wypadku
tylko tego rodzaju życiem w sposób pośredni, poprzez symptomy zewnętrzne
wynikające z postaw związanych np. ze stanem łaski. Życie to ujawnia się
najczęściej w takich formach, jak stan grzechu i łaski oraz w przebaczeniu,
nawróceniu, modlitwie itp. Decyzje i działania człowieka są kontrolowane przez
sumienie. Zagadnienie sumienia w różnych koncepcjach psychologicznych,
sposób jego funkcjonowania w strukturze osobowości oraz w odniesieniu do
WSTĘP
15
świata duchowego przedstawił Buksik. Psychologiczną analizę doświadczenia grzechu, uwzględniającą jego kontekst moralny, religijny i estetyczny, oraz
przeciwstawny stanowi grzechu stan łaski, a także zagadnienie przebaczenia
ujmowanego jako akt bezinteresownej miłości (uwzględniając jego potrójną
konieczność: teologiczną, psychologiczną i socjologiczną) przedstawił Wolicki. Ukazania elementu transcendentnego, jak i psychologicznego w sakramencie pojednania, czyli sakramencie spowiedzi, do którego należą: uświadomienie sobie grzechów, następnie ich wyznanie, żal za nie oraz postanowienie
o zmianie życia, dokonał Krok. Każdy system religijny zawiera element kultu
zwany ofiarą, który jest wyrazem czci i dziękczynienia wobec bóstwa. Jednym ze sposobów wyrażania postawy wierzącego wobec Boga jest uczestnictwo w Eucharystii. Ma ona dwojaki charakter: boski i ludzki. Oznacza to, że
tajemnica Eucharystii opiera się na treściach psychicznych głęboko zakorzenionych w duszy człowieka i oddziałujących na myślenie człowieka, uczestniczącego w tej tajemnicy. Z ludzkiego zaś punktu widzenia w trakcie Eucharystii składane są Bogu dary, symbolizujące samoofiarowanie się każdego
z uczestników – to następne zagadnienie przedstawione przez Kroka. Można
powiedzieć, że o aktywności życia religijnego człowieka decydują zarówno
zalety, jak i niedostatki wiary i modlitwy. Te dwa elementy życia religijnego
łączą się ze sobą: intensywność wiary zależy od modlitwy, modlitwa zaś jest
najbardziej podstawowym faktem wiary. Te zagadnienia zostały przedstawione przez Wojtasik. Wiara i modlitwa mają charakter relacyjny. Autorka ukazała również rodzaje i psychospołeczne uwarunkowania ich procesu rozwoju
oraz znaczenie tego rodzaju elementów życia religijnego w procesie kształtowania osobowości i dojrzałej religijności człowieka. Pogłębieniu życia religijnego i duchowego służą medytacja i kontemplacja. Te dwa zagadnienia zostały przedstawione przez Kroka. Medytacja zazwyczaj jest widziana jako włączająca dyskursywne rozumowanie, natomiast kontemplacja opiera się na percepcji przedmiotu religijnego bez użycia wyższych procesów poznawczych,
takich jak rozumowanie i wnioskowanie. Oba przejawy życia religijnego, jak
i wiele innych, mogą mieć charakter religijny bądź terapeutyczny. Pierwszy
rodzaj sprzyja nawiązaniu duchowej łączności z Absolutem i fascynacji Jego
obecnością, drugi zaś umożliwia poprawę stanu fizycznego i psychicznego
człowieka. Asceza – to następny przejaw religijnego życia człowieka dbającego o rozwój własnej religijności. Wielu naukowców uważa, że jest ona niezbędna także współczesnemu człowiekowi do jego pełniejszego i wszechstronnego rozwoju. Niektórzy z nich uważają, że tendencje ascetyczne mają swe
źródło w strukturze organizmu osoby ludzkiej. Omówienia znaczenia psychologicznego i religijnego oraz rodzaju zachowań ascetycznych podjął się Jaworski. Zdaniem wielu psychologów jednym z ważnych zagadnień dotyczą-
16
WSTĘP
cych przejawów życia religijnego człowieka jest nawrócenie. Psychologiczną
analizę tego fenomenu przeprowadził w swoim opracowaniu Soiński. Nawrócenie polega na przeobrażeniu, przemianie człowieka, na przybliżeniu go do
Boga. Autor artykułu przedstawił wybrane definicje i teorie nawrócenia religijnego, a następnie poszczególne jego elementy, takie jak motywy nawrócenia, etapy procesu nawrócenia oraz jego skutki.
W części szóstej pracy przedstawiono znaczenie niektórych zagadnień życia religijnego i ich powiązanie z wymiarem psychologicznym. Czy godne
uwagi dla psychologów i psychiatrów są religijne bądź duchowe problemy ich
pacjentów? Refleksja dotycząca relacji pomiędzy psychoterapią a religią jest
zagadnieniem, które często na przestrzeni lat budziło wiele kontrowersji,
a przyjmowane rozwiązania wynikały najczęściej z dominujących poglądów
filozoficznych, a także uwarunkowań polityczno-społecznych. Problematykę
tego zagadnienia przedstawił Prusak. Doświadczenie uczy nas, że ludzie coraz
częściej potrzebują pomocy, wsparcia oraz rzetelnej i skutecznej porady. Poszukują również poradnictwa duchowego w rozwoju osobowym oraz w dążeniu ku doskonałości. Cekiera, długoletni pracownik ośrodka psychologicznego i psychoterapeutycznego, przedstawił przydatność poradnictwa psychologicznego w duszpasterstwie w kształtowaniu postaw religijnych, jako pewnego rodzaju pomocy osobom o zaburzonej osobowości, a także osobom uzależnionym. Z pomocą człowiekowi przychodzi logoterapia. Jej celem jest pomóc
pacjentowi w odkryciu przez niego samego nie tylko sensu życia i cierpienia,
ale także nowych znaczeń tych wartości. Wypełnienie sensu ludzkiego bytowania jest podstawowym zadaniem każdego człowieka, które prowadzi do samorealizacji. Dlatego w poszukiwaniu głębszego rozumienia tych wartości
człowiek kieruje się albo ku rzeczywistości nadprzyrodzonej, albo ku naturalnej. W tym układzie religia proponuje sensowne rozumienie natury wszechświata. Problematykę tego zagadnienia przedstawił Głaz. O tym, czy dana czynność została wykonana dobrze czy źle, decyduje sumienie. Artykuł Szewczyka na temat sumienia ma podwójny charakter: teoretyczny i praktyczny. Teoretyczny wyjaśnia problematykę powstawania sumienia skrupulatnego, praktyczny zaś ukazuje jak skrupulatom pomóc. Autor posługuje się konkretnym
przypadkiem. Na jego bazie ukazuje przebieg procesu stosowanej terapii. Niektórzy badacze zadają sobie pytanie, czy religijność może mieć negatywne
oddziaływanie na zdrowie psychiczne człowieka, co więcej, czy religijność
może być przyczyną nerwic? Tego rodzaju zagadnienie przedstawił Molenda.
Ukazał on problem nerwicy eklezjogennej i jej kryteria rozpoznawcze. Skoncentrował się głównie na ukazaniu różnorakich źródeł tego rodzaju nerwic
i sposobie ich leczeniu. Nie należy przeceniać, jak i niedoceniać znaczenia
oddziaływania religijności w przeżywaniu choroby i cierpienia. Ważne zna-
WSTĘP
17
czenie w ich przeżywaniu ma przyjęta postawa samego chorego wobec tego
rodzaju stanów. Postawy chorych wobec własnej choroby i cierpienia, powiązanie religijności ze sposobem znoszenia i przeżywania choroby i bólu oraz
regulacyjną rolę religii w życiu tych osób ukazał w swoim artykule Wandrasz.
Cierpienie i choroba związane są z losem człowieka. Tym fenomenom, jak
i własnemu życiu należy nadać odpowiedni sens, wartość. Coraz więcej naukowców próbuje scharakteryzować subiektywny świat przeżyć osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dotyczy to także i ich religijności. Zasępa
podjęła próbę nakreślenia, czym jest niepełnosprawność intelektualna, aby
następnie ukazać świat religijności tych osób oraz powiązanie niepełnosprawności intelektualnej z religijnością w świetle dotychczasowych badań. Pojawienie się problemu, jakim jest anoreksja, zmusiło niejako wielu naukowców
do określenia jej związku z religijnością człowieka. Poszukiwania w tej dziedzinie ujawniają, że obok anoreksji o znaczeniu psychicznym (patologicznej)
można dostrzec w życiu niektórych osób symptomy tzw. anoreksji religijnej.
Osobom z tym problemem przychodzi z pomocą poradnictwo pastoralne i psychoterapeutyczne zorientowane na rozwój religijny – to problematyka opracowana w artykule autorstwa Starzomskiej. Ślaski ukazał charakterystykę religijności osób uzależnionych oraz jej powiązanie z innymi aspektami osobowości osób korzystających z substancji psychoaktywnych. Stabilizująca i hamująca funkcja religii przed pojawieniem się niepożądanych myśli i zachowań, co w konsekwencji może zapobiec nadużywaniu substancji psychoaktywnych – to jedno z głównych oddziaływań religii. Religia może pełnić również funkcję terapeutyczną w życiu tych osób. Tego rodzaju osoby poszukują
wsparcia, i często czynnik religijny jest dla nich jedynym motywem przewartościowania własnego życia. W kontekście rozwoju cywilizacji i bogactwa
życia społecznego pojawia się pytanie o miejsce i rolę mass mediów oraz ich
psychologiczne znaczenie w przekazie treści o charakterze religijnym. Krok,
odpowiadając na to pytanie, w swoim artykule wpierw przeprowadził psychologiczną analizę komunikacji medialnej, aby następnie ukazać sposoby nadawania i odbioru przez współczesnego człowieka różnych treści religijnych
w szeroko rozumianych mass mediach.
Serdecznie dziękuję wszystkim Autorom artykułów za podjęcie trudu związanego z powstaniem tej książki. Dziękuję im za wszelką życzliwość. Dziękuję Recenzentom naukowym, jak i tym wszystkim, którzy zasugerowali wniesienie konstruktywnych poprawek do niektórych artykułów.
Stanisław Głaz