Poziom spożycia wybranych składników mineralnych, a wrażliwość

788
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 788-791
Poziom spożycia wybranych składników mineralnych,
a wrażliwość na insulinę w grupie otyłych kobiet po
menopauzie
Intake of selected minerals vs. insulin sensitivity in the group of obese postmenopausal women
Bogna Grygiel-Górniak 1/, Juliusz Przysławski 1/, Marta Stelmach-Mardas 1/, Marek Chuchracki 2/,
Maria Mosor 3/
Katedra i Zakład Bromatologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Centralne Laboratorium Ginekologiczno-Położniczego Szpitala Klinicznego Uniwersytetu Medycznego im. Karola
Marcinkowskiego w Poznaniu
3/
Zakład Patologii Molekularnej, Instytut Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu
1/
2/
Cel pracy. Ocena wybranych wskaźników wrażliwości na insulinę w badanej
grupie otyłych kobiet po menopauzie ze szczególnym uwzględnieniem
poziomu spożycia biopierwiastków.
Materiał. W grupie 61 kobiet, u których rozpoznano otyłość brzuszną,
przeprowadzono ocenę stanu odżywienia i sposobu żywienia oraz oznaczono
glukozę, insulinę, kwas moczowy i określono wartości wskaźników HOMAIR i HOMA-b.
Wyniki. Przeprowadzone badania wykazały, że pomimo drugiego stopnia
otyłości (BMI=36,2±5,23 kg/m2) oraz brzusznego rozmieszczenia tkanki
tłuszczowej (WHR=0,87±0,05) nie zaobserwowano istotnych zaburzeń
gospodarki węglowodanowej, o czym świadczą prawidłowe stężenia
glukozy (94,7±12,4 mg/dl) i insuliny na czczo (10,6±6,62 mU/ml).
Wartości wskaźnika HOMA-IR były nieco podwyższone (2,54±1,76
mU/mmol), a wskaźnika HOMA-b osiągnęły wartość 127±85,6 mmol ×
mU/l2. Stężenie kwasu moczowego oscylowało wokół górnej granicy normy
(5,05±1,22 mg/dl). Podaż energii była prawidłowa, jednak całodzienne
racje pokarmowe były źle zbilansowane i dostarczały nadmiaru białka
(15,5±2,29% energii), tłuszczu (34,2±5,74% energii) i fosforu (1287±290
mg) oraz zaobserwowano stosukowo niski poziom energii pochodzącej
z węglowodanów (51,2±5,74% energii) i niedostateczną podaż wapnia
(663±227 mg). Poziom spożycia cynku, miedzi i selenu był prawidłowy.
Wnioski. Należy dążyć do zmiany sposobu żywienia badanej grupy
otyłych kobiet celem uzyskania optymalnych wartości wskaźników
HOMA-IR i HOMA-b, a tym samym zmniejszenia ryzyka rozwoju cukrzycy
w przyszłości.
Aim. The assessment of insulin resistance factors in the group of obese
postmenopausal women with the focus on mineral intake.
Material & Methods. Nutritional status and dietary habits were assessed
in the group of 61 women with diagnosed visceral obesity. Glucose, insulin
and uric acid concentrations were measured and the HOMA-IR and HOMAb indices were calculated.
Results. The study revealed that despite the second degree of obesity
(36.2±5.23 kg/m2) and visceral deposition of fat tissue (WHR =
0.87±0.05) the vital disturbances of carbohydrate metabolism were not
observed in the studied group, which was confirmed by proper fasting
glucose level (94.7±12.4 mg/dl) and insulin concentrations (10.6±6.62
mU/ml). The value of HOMA-IR index was a bit increased (2.54±1.76
mU/mmol), and HOMA-b reached the value of 127±85.6 mmol x mU/l2.
The uric acid concentrations fluctuated near the upper values of normal
range (5.05±1.22 mg/dl). The intake of energy was proper; however the
daily food rations were improperly balanced and the excess intake of
protein (15.5±2.29 % energy), fat (34.2±5.74% energy) and phosphorus
(1287±290 mg) were found with a relatively low intake of carbohydrates
(51.2±5.74% energy) and insufficient calcium supply (663±227 mg).
The intake of zinc, copper and selenium were proper.
Conclusions. The changes of nutritional habits should be implemented
in the group of obese women to pursue the optimal values HOMA-IR and
HOMA-b indices in the process of decreasing the risk of diabetes mellitus
development in the future.
Key words: Postmenopausal obesity, insulin resistance, nutritional habits
Słowa kluczowe: otyłość pomenopauzalna, insulinooporność, sposób
żywienia
© Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 788-791
www.phie.pl
Nadesłano: 10.06.2011
Zakwalifikowano do druku: 10.10.2011
Wstęp
Dane epidemiologiczne – poparte badaniami obserwacyjnymi oraz klinicznymi – wskazują, że częstość
występowania otyłości we współczesnym społeczeństwie wykazuje tendencję wzrostową [1]. Wśród oty-
Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Bogna Grygiel-Górniak
Katedra i Zakład Bromatologii, Uniwersytet Medyczny, Poznań
e-mail: [email protected]
łych osób na świecie dominują kobiety, które stanowią
300 milionów populacji ogólnej (dane WHO) [2].
Problem zwiększonej masy ciała dotyczy również kobiet w Polsce, o czym świadczą badania Pol-Monica Bis,
w których stwierdzono zwiększoną masę ciała u 50%
Grygiel-Górniak B i wsp. Poziom spożycia wybranych składników mineralnych, a wrażliwość na insulinę w grupie otyłych ...
ogółu badanych kobiet. Tendencja do wzrostu masy
ciała nasila się wraz z wiekiem i dotyczy szczególnie
kobiet po 50 roku życia [3]. Stąd w prewencji otyłości
podkreśla się rolę prawidłowo zbilansowanej diety
oraz odpowiedniej do wieku aktywności fizycznej,
zmniejszającej ryzyko nie tylko rozwoju otyłości, ale
i osteoporozy [4]. Biorąc pod uwagę powyższe fakty
przeprowadzono ocenę sposobu żywienia w grupie
otyłych kobiet po menopauzie z uwzględnieniem
wskaźników wrażliwości na insulinę.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w grupie 133 otyłych
kobiet po menopauzie nie stosujących hormonalnej
terapii zastępczej oraz leczenia hipolipemizującego.
Z badanej grupy wybrano 71 kobiet, u których nie
stwierdzono cukrzycy, endokrynopatii, dusznicy bolesnej niestabilnej, zaburzeń zakrzepowo-zatorowych oraz
choroby nowotworowej. Ocenę sposobu żywienia przeprowadzono metodą wywiadu o spożyciu z ostatnich 24
godzin przez 7 kolejnych dni [5]. Do analizy wyników
badań ankietowych dotyczących składu jakościowego
i ilościowego całodziennych racji pokarmowych, wykorzystano komputerowe bazy danych przygotowane
w programie Microsoft Access 2000 [6] na podstawie
tabel składu i wartości odżywczej produktów spożywczych [7]. Ocenę sposobu żywienia dokonano obliczając stopień realizacji norm na poziomie zalecanym,
przyjmując jako podstawę obliczeń, należną masę ciała
i niską aktywność fizyczną deklarowaną przez badane
kobiety [8]. Wyniki wyrażono pod postacią wartości
średniej i odchylenia standardowego (X±SD), które
uzupełniono wartościami mediany i odchylenia kwartylowego (Me±QD). Dokonano oceny gospodarki
węglowodanowej oznaczająć stężenie glukozy i insuliny
na czczo oraz obliczając wskaźnik insulinooporności
HOMA-IR (homeostatic model assessment of insulin
resistance) oraz wskaźnika komórki β HOMA-b (homeostasic model assessment of β-cell function). Badania były
prowadzone w ramach projektu finansowanego przez
Ministerstwo Nauki i Informatyzacji N 404 504 638.
Wyniki
Wiek badanych kobiet wynosił 59,5±6,75 lat,
wysokość ciała 162±6,15 cm, a masa ciała 95,6±15,7
kg (tab. I). Obwód pasa był równy 104±10,6 cm
(WHR=0,87±0,05), tkanka tłuszczowa osiągnęła
49,9% całkowitej masy ciała, co odpowiadała wartościom bezwzględnym 48±11,5 kg. Wyliczone
średnie wartości wskaźnika masy ciała (BMI) były
równe 36,2±5,23 kg/m2, a wskaźnika talia-biodra
0,87±0,05. Stężenie glukozy na czczo osiągnęło wartość 94,7±12,4 mg/dl, a insuliny 10,6±6,62 mU/ml.
Obliczone wartości wskaźnika HOMA-IR oscylowały
wokół 2,54±1,76 mU/mmol, a wskaźnika HOMA-b
127±85,6 mmol × mU/l2. Stężenie kwasu moczowego osiągnęło wartość 5,05±1,22 mg/dl.
789
Tabela I. Charakterystyka antropometryczna oraz wybrane parametry biochemiczne badanej grupy otyłych kobiet po menopauzie
Table I. Anthropometric characteristics and selected biochemical parameters
in the group of obese postmenopausal women
Badana grupa otyłych kobiet
Wskaźniki oceny statystycznej, n=71
Analizowany parametr
X
SD
Me
QD
Wiek [lata]
59,5
6,75
58,0
4
Wzrost [cm]
Masa ciała [kg]
Obwód pasa [cm]
Tkanka tłuszczowa [%]
Tkanka tłuszczowa [kg]
BMI [kg/m2]
WHR
Glukoza [mg/dl]
Insulina [mU/ml]
HOMA-IR [mmol x mU/l2]
HOMA-b [mU/mmol]
Kwas moczowy [mg/dl]
162
95,6
104
49,9
48,0
36,2
0,87
94,7
10,6
2,54
127
5,05
6,15
15,7
10,6
5,09
11,5
5,23
0,05
12,4
6,62
1,76
85,6
1,22
162
92,5
102
49,0
45,3
35,3
0,88
93,2
8,65
3,20
151
4,80
5
10,5
7
3,35
6,75
3,5
0,035
6,7
3,49
0,87
31,5
0,5
n – liczba kobiet, X - średnia, SD - odchylenie standardowe, Me – mediana,
QD – odchylenie kwartylowe BMI – wskaźnik masy ciała, WHR – wskaźnika
talia/biodra, HOMA-IR – wskaźnik insulinooporności, HOMA-b – wskaźnik
wrażliwości komórki b na insulinę
Tabela II. Ocena poziomu spożycia wybranych składników pokarmowych
w grupie otyłych kobiet po menopauzie
Table II. Assessment of selected nutritional components in the group of obese
postmenopausal women
Badana grupa otyłych kobiet
Analizowany parametr
Wskaźniki oceny statystycznej, n=71
X
SD
Mediana
QD
Energia [kcal]
2041
399
1951
234
Białko [%en]
Tłuszcz [%en]
Węglowodany [%en]
Wapń [mg]
Fosfor [mg]
Magnez [mg]
Cynk [mg]
Mied [mg]
Selen [mg]
15,5
34,2
51,2
663
1287
319
10,9
1,39
65,6
2,29
5,74
6,42
227
290
80,4
2,23
0,45
18,8
15,4
34,5
50,5
614
1214
308
10,9
1,31
61,9
1,59
4,27
4,67
134
199
57,9
1,38
0,24
11,7
n – liczba kobiet, X - średnia, SD - odchylenie standardowe, Me – mediana,
QD – odchylenie kwartylowe
W tabeli II przedstawiono ocenę sposobu żywienia.
Wartość energetyczna diety wynosiła 2041±399 kcal,
udział energii z białka wynosił 15,5±2,29%, tłuszczu
34,2±5,74%, a węglowodanów 51,2±6,42%. Podaż
wapnia była równa 663±227 mg, fosforu 1287±290
mg, a magnezu 319±80,4 mg/dzień. Poziom spożycia
cynku wynosił 10,9±2,23 mg, miedzi 1,39±0,45 mg,
a selenu 65,6±18,8 µg/dzień.
Dyskusja
Analizując wyniki zawarte w tabeli I można stwierdzić, że badane kobiety były w okresie pomenopauzalnym, o czym świadczy ich wiek oraz oznaczone stężenia
folikulotropiny (FSH). Wysoka masa ciała badanych
kobiet oraz duża zawartości tkanki tłuszczowej, zde-
790
cydowanie przekraczająca 30% całkowitej masy ciała,
są czynnikami predysponującymi do rozwoju zaburzeń
metabolicznych [9]. Występujący w tym okresie hipoestrogenizm prowadzi do zmniejszenia podstawowej
przemiany materii [10]. Dodatkowo złe nawyki żywieniowe oraz mała aktywność fizyczna zwiększają ryzyko
otyłości i utrudniają jej leczenie [11].
Obwód pasa powyżej 88 cm według kryteriów
NCEP ATP III jest czynnikiem zwiększającym ryzyko
rozwoju insulinooporności [12]. Wartości rekomendowane przez ekspertów International Diabetes Federation (IDF) są jeszcze bardziej restrykcyjne i wskazują
na zmniejszenie tego ryzyka przy wartościach poniżej
80 cm [13]. Ponadto w wielu badaniach udowodniono, że wartości wskaźnika WHR powyżej 0,85 silnie
zwiększają zachorowalność i umieralność z powodu
chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy [1, 2].
Pomimo występowania otyłości brzusznej zarówno
stężenie glukozy jak i insuliny na czczo pozostawało w
granicach prawidłowych, jednak wartości wskaźnika
HOMA-IR były podwyższone, a w zakresie mediany
przekroczyły wartość 3,0 mmol × mU/l2 w badanej
grupie kobiet. Wartości te mogą sugerować tendencję
do zwiększonej oporności na insulinę oraz podwyższone ryzyko rozwoju cukrzycy i zespołu metabolicznego
u badanych kobiet w przyszłości [14].
Podobnie wartości wskaźnika HOMA-b, osiągające wartość około 127 mU/mmol, wydają się wskazywać na zmniejszoną wrażliwość komórek β na insulinę
[15]. Występująca insulinooporność jest podłożem
rozwoju wielu jednostek chorobowych takich jak
otyłość, choroby sercowo-naczyniowe oraz metaboliczne. Dodatkowo insulinooporność jest jednym ze
wskaźników, które często współistnieją z zaburzeniami lipidowymi oraz zwiększonym ryzykiem rozwoju
stresu oksydacyjnego [16]. W ostatnich doniesieniach
podkreśla się również rolę kwasu moczowego, jako
czynnika proaterogennego jak i prozapalnego nawet
w stężeniach pozostających w zakresie wartości prawidłowych [17]. W przeprowadzonych badaniach
stężenie tego kwasu osiągnęło górną granicę normy,
co może sugerować zwiększone ryzyko aterogenezy
oraz powstawania wolnych rodników.
Analizując racje pokarmowe badanych kobiet
można stwierdzić, że pomimo prawidłowej wartości
energetycznej racje te były źle zbilansowane. Konsekwencją nadmiaru białka i tłuszczu był niedobór
węglowodanów w diecie [8]. Wysokiemu poziomowi
spożycia białka towarzyszy kwasica oraz hiperkalcynuria, co w przypadku kobiet po menopauzie ma szczególnie istotne znaczenie ze względu na zwiększone
ryzyko osteoporozy [18]. Z kolei tłuszcz spożywany
w nadmiarze jest jedną z głównych przyczyn rozwoju
otyłości [2]. W patogenezie tej choroby nie tylko
wartość energetyczna czy poziom spożycia składników podstawowych istotnie wpływają na jej rozwój,
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 788-791
ale coraz częściej podkreśla się rolę biopierwiastków,
których zarówno niedobór jak i nadmiar ma istotny
wpływ na powstawanie otyłości [19- 30].
Poziom spożycia wapnia przez otyłe pacjentki był
dwukrotnie niższy, aniżeli wartości zalecane. Biorąc
pod uwagę fakt, że w okresie pomenopauzalnym
wzrasta ryzyko rozwoju osteoporozy [22], niska podaż tego pierwiastka może zwiększać zachorowalność
na osteoporozę. Warto także podkreślić, że wapń ma
również korzystne działanie w przypadku otyłości
[19, 20]. Bierze on udział w przemianach lipidów
w adipocytach, a wewnątrzkomórkowe stężenia kationów wapniowych (Ca2+) odgrywają kluczową rolę
w regulacji metabolizmu lipidowego i magazynowaniu
triacylogliceroli [21]. Duże stężenia tych kationów
prowadzą do zwiększenia lipogenezy oraz wzrostu
syntetazy kwasów tłuszczowych – enzymu, którego
działanie jest uzależnione od podaży wapnia z dietą
[20]. Udowodniono, że zastosowanie diety niskoenergetycznej, wysoko-wapniowej powoduje zmniejszenie
masy ciała o dodatkowe 26% w stosunku do diety nisko-wapniowej [20, 21]. Ponadto istnieją doniesienia
wskazujące na odwrotną zależność pomiędzy spożyciem produktów mlecznych, a insulinoopornością
[23, 24].
Analizując racje pokarmowe badanych kobiet
zauważono również wysoki poziom spożycia fosforu,
który powszechnie występuje w wielu produktach spożywczych [22, 25]. Konsekwencją tego był wysoki stosunek P:Ca wynoszący około 2,0, który może utrudniać
wchłanianie wapnia, a tym samym zwiększać ryzyko
rozwoju osteoporozy i utrudniać leczenie otyłości.
Uwagę zwraca prawidłowe spożycie magnezu,
który bierze udział w wielu procesach metabolicznych
oraz ma pozytywny wpływ na przewodnictwo tkanki
nerwowej [25]. Udowodniono również, że niska podaż
magnezu zwiększa ryzyko rozwoju cukrzycy [26]. Oceniając poziom spożycia mikropierwiastków można zauważyć prawidłową ich podaż. Może to mieć pozytywny
wpływ na procesy metaboliczne oraz procesy stresu
oksydacyjnego. Brak właściwości oksydoredukcyjnych
cynku sprawia, że jest on dobrym antyoksydantem
chroniącym organizm przed wolnymi rodnikami [27,
28]. Jako składnik dysmutazy ponadtlenkowej (SOD),
która stanowi pierwszą linię obronę przed reaktywnymi formami tlenu, ma istotne znaczenie w prewencji
procesów wolnorodnikowych, towarzyszących otyłości.
Wykazano, że suplementacja cynkiem może zwiększyć
wrażliwość na insulinę u osób chorych na cukrzycę
stosujących doustne leki przeciwcukrzycowe [28].
Wydaje się, że prawidłowy poziom spożycia cynku może
zmniejszać dalszy rozwój insulinooporności w badanej
grupie otyłych kobiet. W skład dysmutazy ponadtlenkowej wchodzi również miedź, która jest składnikiem
oksydazy cytochromowej biorącej udział w procesach
metabolicznych. Zatem prawidłowa podaż w tego
Grygiel-Górniak B i wsp. Poziom spożycia wybranych składników mineralnych, a wrażliwość na insulinę w grupie otyłych ...
pierwiastka może mieć korzystny wpływ na przebieg
procesów metabolicznych [29]. Dodatkowe zabezpieczenie antyoksydacyjne w przypadku badanych kobiet
stanowi selen, który jako składnik peroksydazy glutationu wpływa na szybkość reakcji peroksydacji. Bierze
on udział w syntezie glutationu, białek ustrojowych
i hormonów tarczycy, a jako składnik selenoprotein
zmniejsza toksyczność wielu ksenobiotyków – w tym
metali ciężkich [22]. Przypuszcza się, że głównym
czynnikiem wiążącym się z rozwojem takich chorób jak:
cukrzyca, choroba niedokrwienna serca, nowotwory,
udar mózgu są niedobory selenu, które prowadzą do
stresu oksydacyjnego. Prawdopodobnie deficyt tego
pierwiastka w organizmie powoduje także do wzrost
791
zapadalności na reumatoidalne zapalenie stawów, mukowiscydozę oraz sprzyja obniżeniu odporności [30].
Wnioski
W postępowaniu dietetycznym wspomagającym
leczenie otyłości i zmniejszającym insulinooporność
wśród kobiet otyłych należy:
1. zmniejszyć wartość energetyczną całodziennych
racji pokarmowych
2. ograniczyć udział białka i tłuszczu z jednoczesnym zbilansowaniem podaży węglowodanów
złożonych
3. zbilansować całodzienne racje pokarmowe biorąc
pod uwagę podaż mikro- i makropierwiastków
Piśmiennictwo / References
1. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report
of the Joint WHO/FAO expert consultation. WHO, Genewa,
2002.
2. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report
of a WHO Study Group. Technical Report Series 916, WHO,
Geneva, chapter 5, 2003.
3. Rywik S, Pająk A i wsp. Częstość występowania nadwagi
i otyłości w wybranych populacjach Polski – Pol-Monica Bis
projekt. Med Metabol 2003, 7: 8-15.
4. Milewicz A, Demissie M, et al. Influence of dietary and
genetic factors on metabolic status in obese and lean
postmenopausal women. Gynecol Endocrinol 2003, 17(4):
333-338.
5. Charzewska J. Instrukcja przeprowadzania wywiadu
o spożyciu z 24 godzin. IŻŻ, Warszawa 1997.
6. Przysławski J, Walkowiak J i wsp. Wartość odżywcza
całodziennych racji pokarmowych dzieci chorych na
mukowiscydozę. Pediatr Pol 1998, 5: 399-403.
7. Kunachowicz H, Nadolna I i wsp. Tabele wartości odżywczej
produktów spożywczych. IŻŻ, Warszawa 1998.
8. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka.
PZWL, Warszawa 2008.
9. Norgan NG. Laboratory and field measurements of body
composition. Publ Health Nutr 2005, 8: 1108‑1122.
10. Pertyński T, Łukaszek M i wsp. Specyfika otyłości w wieku
menopauzalnym. Med po Dypl 2000, 3/4: 105-108.
11. Kirchengast S, Gruber D i wsp. The impact of nutritional status
on body fat distribution patterns in pre- and postmenopausal
females. J Biosoc Sci 1998, 30(2): 145‑154.
12. Executive Summary of The Third Report of The National
Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel
on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood
Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III), JAMA
2001, 285: 2486-2497.
13. International Diabetes Federation: The IDF consensus
worldwide definition of the metabolic syndrome. [article
online], 2005. http: //www.idf.org/webdata/docs/metac_
syndrome_def.pdf (28.03.2011).
14. Matthews DR, Hosker JP, et al. Homeostasis model
assessment: insulin esistance and Bcell function from
fasting plasma glucose and insulin concentrations in man.
Diabetologia 1985, 28: 412-419.
15. Cobelli C, Toffolo GM, et al. Assessment of b-cell function
in humans, simultaneously with insulin sensitivity and
hepatic extraction, from intravenous and oral glucose tests.
Am J Physiol Endocrinol Metab 2007, 293: E1-E15.
16. Levy JC, Matthews DR, et al. Correct Homeostasis Model
Assessment (HOMA) Evaluation uses the computer
program. Diabetes Care 1998, 21, 2191-2192.
17. Hayden M, Tyagi S. Uric acid: a new look at an old risk marker
for cardiovascular disease, metabolic syndrome, and type 2
diabetes mellitus: the urate redox shuttle. Nutr Metab 2004,
19: 10-25.
18. Metges CC, Barth C. Metabolic consequences of a high
dietary-protein intake in adulthood: Assessment of the
available evidence. J Nutr 2000, 130: 86-889.
19. Zemel M. Mechanisms of dairy modulation of adiposity.
J Nutr 2003, 133(1): 252-256.
20. Zemel M, Thompson W, et al. Calcium and dairy acceleration
of weight and fat loss during energy restriction in obese
adults. Obes Res 2004, 12(4): 582-590.
21. Zemel M. Role of dietary calcium and dairy products in
modulating adiposity. Lipids 2003, 38(2): 139-146.
22. Sanchez A, Maffei L, et al. Nutrients and bone. Rev Arg
Endocrinol Metab 2001, 38(4): 205-221.
23. Mennen LI, Lafay L, et al. Possible protective effect of bread
and dairy products on the risk of the metabolic syndrome.
Nutr Res 2000, 20: 335-347.
24. Pereira MA, Jacobs DR, et al. Dairy consumption, obesity,
and the insulin resistance syndrome in young adults: The
CARDIA study. JAMA 2002, 287: 2081-2089.
25. Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka. PZWL, Warszawa
2000.
26. Song Y, Manson JE, et al. Dietary magnesium intake in
relation to plasma insulin levels and risk of type 2 diabetes
in women. Diabetes Care 2004, 27: 59-65.
27. Ho E. Zinc deficiency, DNA damage and cancer risk. J Nutr
Biochem 2004, 15: 572-578.
28. Hughes S, Samman S. The Effect of Zinc Supplementation
in Humans on Plasma Lipids, Antioxidant Status and
Thrombogenesis. J Am Coll Nutr 2006, 25: 285-291.
29. Wlaźlak E, Dunicz-Sokolowska A, Radomska K i wsp.
Analiza stężenia miedzi we włosach kobiet w okresie około­
menopauzalnym. Prz Menopauzal 2007, 5: 303‑305.
30. Gertig H, Przysławski J. Bromatologia. Zarys nauki o żywności
i żywieniu. PZWL, Warszawa 2006.