Analiza systemowa jako instrument wspomagający identyfikację

Analiza systemowa jako instrument wspomagający identyfikację obszarów inteligentnej specjalizacji Ramy koncepcyjne analizy systemowej tworzą:  Empiryczna teoria polityki jako obszar prowadzenia analizy systemowej. 
Choć każda dyscyplina naukowa przyjmuje swoje własne rozumienie systemu, to w każdym przypadku oznacza on pewną wewnętrznie powiązaną, posiadającą określony cel, całość. Tak zdefiniowany system składa się z komponentów (wejście, procesy zachodzące w obrębie systemu i wyjście), atrybutów i relacji. Pierwsze z nich (komponenty) są działającymi częściami systemu, i dzielą się na:  komponenty statyczne (strukturalne),  komponenty operacyjne (odpowiedzialne za procesy zachodzące w obrębie systemu) i  komponenty przepływowe (materia, energia i informacja podlegająca przetworzeniu w ramach procesów wewnątrzsystemowych). 
Każdy z komponentów ma różne atrybuty, czyli właściwości charakteryzujące parametry systemu, a całość (komponenty i atrybuty) wiążą relacje. 
Cele i treści każdego systemu są pochodną obszaru, w ramach którego prowadzona jest analiza systemowa. Tym obszarem jest empiryczna teoria polityki zastosowana na gruncie ekonomiki badań i innowacji i geografii ekonomicznej:  empiryczna teoria polityki prezentuje modele pojęciowe odnoszące się do świata empirycznego, służące analizie i opisowi zjawisk i procesów politycznych,  ekonomika badań i innowacji bada warunki, możliwości i prawidłowości prowadzenia działalności badawczo‐rozwojowej i innowacyjnej,  geografia ekonomiczna bada relacje między zjawiskami społeczno‐ekonomicznymi i przestrzeniami geograficznymi, w których one zachodzą. 
System w tym przypadku jest zbiorem komponentów istotnych dla wypełnienia przez system jako całość:  funkcji alokacji, czyli rozdziału środków publicznych i innych wartości, i  funkcji pozyskiwania akceptacji dla takiej alokacji. 
Wejście do systemu obejmuje dwie kategorie:  tzw. żądania, czyli potrzeby, na które można/powinno się przeznaczyć środki publiczne, i  tzw. poparcie, czyli towarzyszące żądaniom działania, postawy, opinie itp. 
W ramach tzw. konwersji wewnątrzsystemowej obie te kategorie podlegają przetworzeniu (przekształceniu charakteryzującemu rzeczywisty przebieg zjawisk i procesów politycznych wpływających na ostateczny kształt decyzji alokacyjnych). Efektem przetworzenia są konkretne decyzje/działania kierujące określone strumienie środków publicznych na wybrane decyzje/działania kształtują wyjście z systemu. potrzeby/priorytety. Te 
Tak zdefiniowany system działa w szerszym otoczeniu. I choć jest od niego oddzielony uchwytną granicą, to dzięki wejściu do i wyjściu z systemu zachowuje wzajemne odziaływanie otoczenia na system i systemu na otoczenie (sprzężenie zwrotne). 
Celem analizy systemowej jest dostarczenie informacji ułatwiających decydentom (lokalnym, regionalnym i krajowym) udzielenia prawomocnej, sprawdzalnej, sprawdzonej, pragmatycznie kompletnej i semantycznie spójnej odpowiedzi na pytanie, dlaczego? dotyczące alokacji zasobów w sposób zwiększający trafność (wejście do systemu) i efektywność (wyjście z systemu) systemu. Przy czym alokacja zasobów dotyczy potencjału naukowego i technologicznego. W efekcie, celem analizy systemowej jest dostarczenie informacji w zakresie:  pozycjonowania krajowego potencjału naukowego i technologicznego z poziomu regionów jako głównych odbiorców funduszy strukturalnych i środków przeznaczonych na rozwój badań,  roli nauki i sektora badawczo‐rozwojowego w kreowaniu przewag konkurencyjnych kraju i regionów.  Podstawy polityki opartej na faktach. 
Misją polityki opartej na faktach jest obsługa (czyli dostarczenia wiarygodnych, opartych na faktach, argumentów) każdego z etapów cyklu tworzenia polityki publicznej), i ułatwianie w ten sposób przygotowania zindywidualizowanych, dostosowanych do potrzeb poszczególnych regionów, polityk badawczo‐
rozwojowych i innowacyjnych. Wiedza płynąca z zasobów bazy (danych i informacji) nie jest jednym czynnikiem decydującym o faktycznym kształcie polityki. Obok niej równie istotną rolę odgrywają naciski/interesy różnych grup interesariuszy, zwyczaje i tradycja, wartości, sądy i opinie, pragmatyzm, doświadczenie i dostępne aktywa. Punktem wyjścia do budowania zasobów bazy informacyjnej są zarówno foresighty, jak i wszelkie inne badania ilościowe i jakościowe, wykraczające poza to, co w literaturze nazywa się instrumentami strategicznej inteligencji, a co (najczęściej) obejmuje audyt innowacyjny, benchmarking, ocenę technologii i ewaluację.  Unijne wytyczne w sprawie wykorzystania funduszy strukturalnych i środków przeznaczonych na rozwój badań i innowacji 
Podstawowe wytyczne unijne w sprawie wykorzystania funduszy strukturalnych i środków przeznaczonych na rozwój badań i innowacji wynikają ze strategii Europa 2020, a wszystkie towarzyszące jej dokumenty wskazują, że w najbliższym czasie (okres 2014‐2020) fundusze strukturalne i środki przeznaczone na rozwój badań w całości będą dedykowane wprowadzeniu gospodarki europejskiej na ścieżkę trwałego wzrostu. W efekcie, będą skoncentrowane na osiągnięciu trwałego, inteligentnego i sprzyjającego włączeniu społecznemu wzrostu gospodarczego. 
Znaczna część tych środków będzie przeznaczona na inteligentny rozwój, oznaczający zwiększenie roli wiedzy i innowacji jako sił napędowych przyszłego rozwoju zarówno na poziomie Unii Europejskiej, jak i poszczególnych krajów i regionów. W ramach tego celu szczególny nacisk będzie położony na:  ukończenie budowy europejskiej przestrzeni badawczej i tworzenie europejskich partnerstw innowacyjnych. Efektem tych działań ma być uniknięcie kosztownego powielania i niepotrzebnego pokrywania się prac badawczych prowadzonych w różnych krajach/regionach;  reformowanie krajowych i regionalnych systemów prowadzenia działalności badawczo‐rozwojowej i innowacyjnej, tak by sprzyjały one rozwijaniu doskonałości i inteligentnej specjalizacji. Efektem tych działań ma być włączenie w cykl innowacji wszystkich regionów, przy założeniu że każdy z nich skupi się na własnych mocnych stronach (w przeciwieństwie do aktualnej sytuacji, kiedy to zbyt wiele środków przeznaczanych jest na dublujące się projekty lub priorytety, w których danemu regionowi brakuje atutów), i wdroży w życie strategię inteligentnej specjalizacji, zawierającą także szeroki komponent międzynarodowej współpracy naukowo‐badawczej i innowacyjnej. 
Te wytyczne są podstawą zdefiniowania elementów wejścia do i wyjścia z systemu. Przyjęcie powyższych ram oznacza, że analiza systemowa jest systematycznym, ustrukturyzowanym procesem pozyskiwania danych i informacji niezbędnych do wygenerowania wiedzy przydatnej w każdej fazie cyklu tworzenia polityki opartej na faktach. W tak zakreślonej analizie systemowej:  wejście do systemu w części dotyczącej żądań tworzą (regionalne) obszary inteligentnej specjalizacji. Część dotycząca poparcia (działań, postaw, opinii) jest elementem procedur pozyskiwania danych i informacji, w których uczestniczą wszyscy interesariusze, co zwiększa prawdopodobieństwo pozyskania ich późniejszego poparcia dla ostatecznego kształtu polityki;  wyjście z systemu utożsamiane jest z trwałym, inteligentnym i sprzyjającym włączeniu społecznemu wzrostem gospodarczym. Między wejściem i wyjściem zachodzi konwersja wewnątrzsystemowa. Wejście do systemu Obszary inteligentnej specjalizacji są pojęciem obejmującym priorytety badawczo‐rozwojowe i innowacyjne istotne dla wsparcia rozwoju ważnych dla danego obszaru sektorów/grup sektorów, które już wykazują pewną specjalizację, i które charakteryzują się/będą się charakteryzować w przyszłości przewagą konkurencyjną w skali krajowej i/lub międzynarodowej. Dlatego operacjonalizacja wejścia do systemu obejmuje dwa typy zmiennych:  zmienne wyznaczające ważne dla danego obszaru sektory/grupy sektorów; w przypadku wyznaczenia większej liczby ważnych dla danego obszaru sektorów/grup sektorów, operacjonalizacja wejścia do systemu definiuje dodatkowo kryteria priorytetyzacji tych sektorów/grup sektorów w celu wyłonienia (maksymalnie 3‐4) najważniejszych,  zmienne identyfikujące priorytety badawczo‐rozwojowe i innowacyjne. Wyznaczenie ważnych dla danego obszaru sektorów/grup sektorów opiera się na wskaźnikach specjalizacji:  struktury gospodarczej,  działalności naukowo‐badawczej i  działalności technologicznej, obliczanych na podstawie dostępnych, choć obarczonych określonymi niedoskonałościami , danych statystycznych. Kryteria priorytetyzacji ważnych dla danego obszaru sektorów/grup sektorów obejmują:  potencjał generowania przez dany sektor/grupę sektorów wzrostu gospodarczego regionu i  jakość sektorowego systemu badań i innowacji. Sama procedura priorytetyzacji poprzedzona jest:  oceną poziomu dojrzałości dominujących w ważnych dla danego obszaru sektorach/grupach sektorów technologii; do oceny można wykorzystać indeks gotowości technologicznej,  określeniem potrzeb technologicznych ważnych dla danego obszaru sektorów/grup sektorów. Wyjście z systemu Operacjonalizacja wyjścia z systemu obejmuje podstawowe zmienne (PKB, ilości MSP wprowadzających innowacje, ilości zatrudnionych w sektorach wiedzochłonnych oraz wielkości eksportu produktów i usług wiedzochłonnych oraz licencji i patentów) ilustrujące zakres i dynamikę wzrostu gospodarczego. Wybór tych zmiennych wynika z faktu, iż są one wykorzystywane w unijnych benchmarkingach typu Innovation Union Scoreboard czy Regiona Innovation Scoreboard oraz w (regionalnych) rocznikach statystycznych Eurostatu. Procedura pozycjonowania krajowego potencjału naukowego i technologicznego z poziomu regionów i wskazywania roli nauki i sektora badawczo‐rozwojowego w kreowaniu przewag konkurencyjnych Procedura pozycjonowania krajowego potencjału naukowego i technologicznego obejmuje:  wyznaczenie ważnych dla danego obszaru sektorów/grup sektorów,  priorytetyzację ważnych dla danego obszaru sektorów/grup sektorów i  identyfikację priorytetów badawczo‐rozwojowych i innowacyjnych. Wyznaczenie ważnych dla danego obszaru sektorów/grup sektorów opiera się na wskaźnikach specjalizacji:  struktury gospodarczej,  działalności naukowo‐badawczej i  działalności technologicznej, Wskaźniki specjalizacji wyliczane są na bazie formuł przyjętych we wskaźnikach koncentracji i/lub ujawnionej przewagi komparatywnej. Np. dla określenia specjalizacji struktury gospodarczej wykorzystywana jest wartość wskaźników lokacyjnych, które oblicza się na podstawie wzoru: X ij
LQ 
X
j
X
ij
i
ij
 X
i
ij
j
gdzie: LQ oznacza wskaźnik lokacyjny; X ij oznacza wartość wybranej charakterystyki X (np. liczby firm, zatrudnienia, wielkości produkcji, wartości dodanej) w i‐tym sektorze w  X ij
 X ij
województwie j; i oznacza wartość zmiennej X w j‐tym województwie; i oznacza  X
wartość zmiennej X w i‐tym sektorze w całej gospodarce; oznacza wartość zmiennej X w całej gospodarce. O wysokiej koncentracji przestrzennej mówi się najczęściej wtedy, gdy LQ przekracza wartość 1,25, co oznacza że udział jakiejś cechy (np. zatrudnienia) w ogólnej wartości tej cechy dla danego sektora w danym województwie jest ponad 1,25 wyższy niż podobny udział w skali całego kraju. ij
i
j
Dla określenia specjalizacji działalności technologicznej wykorzystywana jest wartość:  wskaźników specjalizacji technologicznej, określających udział patentów/zgłoszeń patentowych danego kraju (regionu, przemysłu) w pewnym obszarze technologicznym do ogólnej liczy patentów/zgłoszeń patentowych tego kraju (regionu, przemysłu) we wszystkich obszarach i/lub  wskaźników ujawnionej przewagi technologicznej (RTA). Wskaźnik ujawnionej przewagi technologicznej przyjmuje postać gdzie Pit oznacza liczbę patentów w i‐tym obszarze stworzonych w kraju t. Obszary, w których RTA przyjmuje wartości powyżej jedności są relatywnymi silnymi stronami, a obszary, w których przyjmuje on wartość poniżej 1, wskazują na słabe strony. Zmiany RTA w czasie są miarą trwałości specjalizacji technologicznej poszczególnych krajów, regionów, przemysłów. Wskaźniki RTA mogą być podstawą określenia poziomu specjalizacji technologicznej (CV). CV przyjmujący postać: gdzie dla i‐tego kraju/regionu CVi oznacza współczynnik zmienności RTA a  i  oznaczają odpowiednio odchylenie standardowe i średnią arytmetyczną RTA dla t‐ego obszaru technologicznego. Obliczenie wartości CV wymaga wcześniejszej kalkulacji wskaźników RTA dla wszystkich zidentyfikowanych obszarów technologii, którymi zajmują się porównywane kraje/regiony. Wysoka wartość CVi oznacza koncentrację danego kraju/regionu na wąskich obszarach technologii, podczas gdy niska wartość odzwierciedla rozwój wielu obszarów technologii, bez wyraźnej specjalizacji. Równanie wyliczające wskaźnik poziomu specjalizacji dla i‐tego kraju/regionu można przekształcić w równanie wyliczające wskaźnik poziomu specjalizacji dla t‐ego obszaru technologicznego (CVt). CVt jest miarą dyfuzji danej technologii/obszaru technologicznego i pokazuje, czy dana technologia/obszar technologiczny jest rozwijana w dużej liczbie krajów/regionów (niska wartość CVt), czy wprost przeciwnie, występuje tylko w obrębie jednego/niewielkiej liczby krajów/regionów (wysoka wartość CVt) i stanowi technologię niszową. Dla określenia specjalizacji działalności naukowo‐badawczej wykorzystywany jest wskaźnik aktywności publikacyjnej (AI). Wskaźnik ten jest modyfikacją wskaźnika ujawnionej przewagi komparatywnej, i przyjmuje postać AI O specjalizacji możemy mówić wtedy gdy AI > 1. Nowością w obszarze specjalizacji naukowej jest wskaźnik RII, łączący specjalizację technologiczną i naukową. Wskaźnik RII przyjmuje postać gdzie Cit oznacza udziału cytowań i‐tego kraju/regionu w t‐dziedzinie patentów i‐tego kraju w t‐dziedzinie do udziału . Do identyfikacji wyspecjalizowanych regionalnych sektorów/grup sektorów można wykorzystać każdy ze wskaźników specjalizacji (struktury gospodarczej, działalności naukowo‐badawczej i działalności technologicznej) oddzielnie (wybierając np. sektory charakteryzujące się najwyższymi wskaźnikami lokacyjnymi) lub łącznie (wybierając te sektory charakteryzujące się wysokimi wskaźnikami lokacyjnymi, które jednocześnie mają wysokie wskaźniki specjalizacji technologicznej i naukowo‐badawczej. Procedura priorytetyzacji obejmuje:  ocenę każdego ze zidentyfikowanych wcześniej sektorów/grup sektorów z punktu widzenia poszczególnych (sub)kryteriów i oszacowanie dla każdego z nich indeksów priorytetyzacji.  uporządkowanie sektorów/grup sektorów według wartości syntetycznego indeksu priorytetyzacji i wybór priorytetowych. Punktem wyjścia do szacowania indeksów priorytetyzacji są indywidualne oceny eksperckie dokonane przez każdego z ekspertów. Każdy z ekspertów dokonuje oceny w systemie zero‐
jedynkowym, przyjmując że jeden oznacza, iż dany sektor/grupa sektorów spełnia dane subkryterium w ramach poszczególnych kryteriów, zero natomiast, że nie spełnia (Tabela 1). Cząstkowy indeks priorytetyzacji (IP) danego sektora/grypy sektorów jest średnią arytmetyczną ocen poszczególnych ekspertów (Tabela 2). Tabela 1: Indywidualne oceny eksperckie – pierwszy etap Sektor/gru
pa sektorów +(S) S1 S2 … Sn Kryteria priorytetyzacji Potencjał generowania wzrostu gospodarczego (W) W1 W2 W3 W4 Suma 1 0 0 0 2 1 1 0 1 5 Jakość sektorowego systemu badań i innowacji (SSI) SSI1 SSI2 … SSIn Suma 0 0 0 1 1 0 1 1 1 3 0 1 1 1 9 0 1 1 1 3 Tabela 2: Szacowanie cząstkowych indeksów priorytetyzacji Sektor/gru
pa sektorów (S) Kryteria priorytetyzacji Potencjał generowania wzrostu gospodarczego (W) Jakość sektorowego systemu badań i innowacji (SSI) Eksper
t 1 Eksper
t 2 Eksper
t 3 Eksper
t n Cząstk
owy IP1 Eksper
t 1 Eksper
t 2 Eksper
t 3 Eksper
t n Cząstk
owy IP2 S1 2 3 3 5 1 2 2 5 S2 5 3 7 7 3 7 2 5 … Sn 9 6 10 7 suma ocen/n suma ocen/n suma ocen/n suma ocen/n 8 5 6 10 suma ocen/n suma ocen/n suma ocen/n suma ocen/n Wyniki priorytetyzacji przedstawione są w formie macierzy regionalnych sektorów/grup sektorów (Rysunek 1), a wybór priorytetów ogranicza się do sektorów/grup sektorów zlokalizowanych w polu A. W przypadku zbyt dużej liczby sektorów plasujących się w tym obszarze procedurę priorytetyzacji (ograniczoną tym razem do sektorów/grup sektorów zlokalizowanych w polu A) można powtórzyć, stosując przy ocenie każdego z subkryteriów skalę od 1 do 3, gdzie 1 oznacza w minimalnym stopniu, 2 – w umiarkowanym stopniu, 3 – w maksymalnym. Rysunek 1: Macierz wyspecjalizowanych regionalnych sektorów/grup sektorów średnia
powyżej
średniej
A średnia
D C poniżej
średniej
Wzrost gospodarczy
B poniżej
średniej powyżej
średniej
Sektorowy system badań i innowacji
Identyfikująca priorytetów badawczo‐rozwojowych i innowacyjnych oparta jest na trzech indeksach: indeksie gotowości technologicznej, gotowości produkcyjnej i indeksie trudności badań i rozwoju. Priorytetyzacja obejmuje kluczowe – dla rozwoju każdego z priorytetowych sektorów/grup sektorów – technologie, stwarzające okazje zarówno do innowacji przyrostowych, jak i radykalnych. Zobiektywizowaniu tych ocen służy zestaw szczegółowych pytań zawierających wymogi specyficzne dla każdego z poziomów gotowości technologicznej (Tabela 3). Zakwalifikowanie danej technologii do konkretnego poziomu następuje wtedy, gdy stopień realizacji wymogów określonych we właściwym dla tego poziomu zestawie pytań wynosi w opinii eksperta 100%. Tabela 3: Przykład eksperckiej ankiety oceny dla poziomu gotowości technologicznej Pytania Ocena stopnia realizacji 100% 75 <75% do 100%
Poziom 1: Odkrycia i pierwsza koncepcja technologii i/lub zastosowania Czy wyniki podstawowych badań naukowych i praw fizycznych, chemicznych, matematycznych wspierają koncepcję badań nad rozwojem i zastosowaniem tej technologii Czy programy komputerowe, procedury i inne dokumenty wspierają koncepcje badań Czy zidentyfikowane są potencjalne systemy lub komponenty, gdzie wyniki badań mogą być zastosowane Czy dostępne są studia literaturowe potwierdzające wykonalność zastosowania technologii jako technologii indywidualnych lub komponentu w systemie Czy użytkownicy zdefiniowali wzajemne oddziaływanie (interfejs) technologii Czy technologia lub komponenty systemu są przynajmniej częściowo scharakteryzowane Poziom 2: Analizy, eksperymenty, weryfikacja podstawowych założeń Czy przewidywane możliwości komponentów technologii ocenione w wyniku eksperymentów, modelowania lub symulacji potwierdzają wykonalność i efektywność Czy są studia literaturowe pozwalające na zweryfikowanie przewidywanych wyników Czy analiza prezentowanej technologii wskazuje, że technologia ta lub system wypełniają lukę w zakresie potencjału badawczego Poziom 3: Próby laboratoryjne Czy wykazano efekt przekrojowy‐ technologii (połączenia), który mógłby zwiększyć lub obniżyć rezultaty wykorzystania technologii i redukcji lub zwiększenia ryzyka realizacji projektu Czy wykazano wyniki oceny komponentów i interfejsów pomiędzy komponentami Czy wykazano i udokumentowania żądania użytkowników technologii lub systemu Czy zademonstrowana są funkcjonalności wszystkich komponentów Czy została at hoc wykazana integracja podstawowych funkcji lub modułów Czy zostały zademonstrowane w próbach laboratoryjnych funkcjonalności systemu i/lub poszczególnych komponentów Poziom 4: Testy w symulowanym i docelowym środowisku pracy Czy połączenie komponentów technologicznych zostało w pełni zidentyfikowane, przeanalizowane i udokumentowane Czy wymagania wewnętrznego system współzależności (interfejs) z innymi technologiami zostały udokumentowane Czy laboratoryjne warunki pozwalają na wysoce wiarygodne oceny Czy funkcje są zintegrowane w postaci modułów Czy integracja modułów/funkcji została zweryfikowana w warunkach laboratoryjnych Czy opracowano roboczy projekt techniczny i czy został zweryfikowany w realnych warunkach Poziom 5: Demonstracja prototypu w docelowym środowisku pracy Czy prototyp był testowany w rzeczywistych warunkach pracy poza laboratorium Czy techniczna wykonalność rozwiązania została zademonstrowana. Czy zakończono prace rozwojowe opracowano dokumentację konstrukcyjną Czy nastąpily pierwsze wdrożenia w postaci np. małych serii Czy ujawnione zostały obszary nowych zastosowań. Czy wszystkie technologie/komponenty systemu pasują i są zgodne ich funkcją. Czy opracowano dokumentację konstrukcyjną, dokonano zakończenie badania i odbiór prototypu i przygotowano do komercyjnego wdrożenia Dla umożliwienia oceny kierunków badań naukowych/t
echnologii wartości każdego z indeksów są znormalizowa
Poziom 6: Dyfuzja ne, co osiąga się przez Czy technologia? system funkcjonuje zgodnie z podzieleniu dokumentacją działania wartości Czy technologia jest w pełni skompletowana i danego demonstrowana Czy dokumentacja jest w pełni skompletowana poziomu w Czy nastąpiła pełna standaryzacja produkcji każdym z indeksów przez liczbę oznaczającą maksymalną liczbę poziomów dla danego indeksu. W przypadku indeksu gotowości technologicznej normalizacja osiągnięta jest przez podzielenie każdego poziomu przez 6, w przypadku indeksu trudności badań i rozwoju przez 5 i w przypadku indeksu gotowości produkcyjnej przez 10. Po normalizacji każdy indeks zawiera się w przedziale (0,1). Do identyfikacji priorytetów działalności badawczo‐rozwojowej i innowacyjnej można wykorzystać każdy z indeksów oddzielnie lub interpretować je łącznie, analogicznie jak w przypadku identyfikacji wyspecjalizowanych regionalnych sektorów/grup sektorów. Opracowano na podstawie:  Andersson M., Ejermo O. (2006), Technology and Trade – an analysis of technology specialization and export flows. CESIS Electronic Working Paper Series, Paper No. 65.  Antonelli C. (2002), The economics of innovation. New technologies and structural change, New York: Routledge.  Bagchi‐Sen S., Smith H.L. (red.) (2006), Economic geography. Past, present and future, Oxon: Routledge.  Baldwin R., Forslid R., Martin P., Ottaviano G., Rebert‐Nicoud F. (2003), Economic geography and public policy, Princeton: Princeton University Press.  Barkenbus J. (1998), Expertise and the Policy Cycle, http://www.gdrc.org/decision/policy‐cycle.pdf.  Bernstein R.J. (1976), The Restructuring of Social and Political Theory, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.  Bhidé A. (2010), The venturesome economy: How innovation sustains prosperity in a more connected world, Princeton NJ: Princeton University Press.  Bositis D.A. (1990), Research designs for political science: contrivance and demonstration in theory and practice, Carbondale, IL: Southern Illinois University Press.  Clar G., Acheson H., Hafner‐Zimmermann S., Sautter B., Buczek M., Allan J. (2008), Strategic policy intelligence tools. Enabling better RTDI policy‐making in Europe’s regions, Stuttgart/Berlin: Steinbeis‐Eurpa‐Zentrum, Fortas.  Coombs R., Narandren P., Richards A. (1996), A literature‐based innovation output indicator, w: Research Policy 25(3), ss. 403–413  Devenney M. (2004), Ethics and politics in contemporary theory: Between critical theory and post‐marxism, London: Routledge.  Easton D. (1965), A Systems Analysis of Political Life, New York: Wiley.  European Commission (2010a), Europe 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, COM(2010) 2020.  European Commission (2010b), Europe 2020 Flagship Initiative. Innovation Union, COM(2010) 546 final.  European Commission (2012a), Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation (RIS 3), http://s3platform.jrc.ec.europa.eu/en/c/document_library/get_file?uuid=e50397e3‐
f2b1‐4086‐8608‐7b86e69e8553&groupId=10157.  Eurostat (2011), Eurostat regional yearbook 2011, Luxembourg: Publications Office of the European Union.  Fingleton B. (red.) (2007), New directions in economic geography, Cheltenham: Edward Elgar Publishing.  Giannitsis T., Kager M. (2009),Technology and specialization: Dilemmas, options and risks?, http://ec.europa.eu/invest‐in‐
research/pdf/download_en/kfg_report_no8.pdf.  Hallet M. (2000), Regional Specialisation and Concentration in the EU, Economic Paper No 141.  Hilpert U. (red.) (2003), Regionalisation of globalised innovation: Locations for advanced industrial development and disparities in participation, New York: Routledge.  Hollanders H., Tarantola S., Loschky A. (2009), Regional Innovation Scoreboard 2009. Methodology report, http://www.proinno‐
europe.eu/sites/default/files/page/10/03/RIS_2009_Methodology_report.pdf.  Hollanders H., Tarantola S. (2011), Innovation Union Scoreboard 2010 – Methodology report, http://www.proinno‐
europe.eu/sites/default/files/page/11/IUS_2010_Methodology_report.pdf.  Hoos I.R. (1983), System analysis in public policy. A critique. Revised edition, Berkeley Los Angeles London: University of California Press.  Jones M., Jones R., Woods M. (2004), An introduction to political geography: space, place and politics. London: Routledge.  Keenan M. (2003), Identifying emerging generic technologies at the national level: The UK experience, w: Journal of Forecasting 22 (2‐3), ss. 129‐160.  Klincewicz K., Żemigała M., Mijal M. (2012), Bibliometria w zarządzaniu technologiami i badaniami naukowymi, Warszawa: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.  Larson, E.V., Brahmakulam, I.T. (2002), Building a New Foundation for Innovation: Results of a Workshop for the National Science Foundation. Santa Monica, CA: Rand.  Lewis P. (red.) (2004), Transforming economics: perspectives on the critical realist project, New York: Routledge.  Mann R. (1996), Antimarket economics: Blind logic, better science, and the diversity of economic competition, Westport CT: Praeger.  McNamara J.R. (1991), The economics of innovation in the telecommunications industry, New York: Quorum Books.  Metcalfe J.S. (1998), Evolutionary economics and creative destruction. London: Routledge.  Morton R.B. (1999), Methods and models. A guide to the empirical analysis of formal models in political science, Cambridge: Cambridge University Press.  OECD (2002c), Special issue on new science and technology indicators, STI Review No. 27, Paris: OECD Publishing  Portis E.B. (1998), Reconstructing the classics: political theory from plato to marx, Chatham, NJ: Chatham House Publishers (2nd Edition).  Sheppard E., Barnes T.J. (red.) (2000), A companion to economic geography, Oxford: Blackwell Publishers Ltd.  Stasinopoulos P., Smith M.H., Hargroves K.Ch., Desha Ch. (2009), Whole system design. An integrated approach to sustainable engineering, London: Earthscan.  Tabarrok A. (red.) (2002), Entrepreneurial economics: bright ideas from the dismal science, New York: Oxford University Press.  UNESCO (1950), Contemporary Political Science: A Survey of Methods, Research, and Teaching, Paris: Unesco Publication.  Vincent A. (2004), The nature of political theory, Oxford: Oxford University Press.  von Bertalanffy L. (1984), Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.  WIPO (2009), World intellectual property indicators, Geneva: World Intellectual Property Organization.