Pobierz dokument - Stowarzyszenie Techników Cukrowników

90 lat Stowarzyszenia Techników Cukrowników
Zmiany strukturalno-organizacyjne w przemyśle cukrowniczym
w Polsce w ostatnich 15 latach.
Ostatnie 15 lat historii cukrownictwa na ziemiach polskich to jeden z najwaŜniejszych
okresów w dziejach tej branŜy. To czas nader istotnych i intensywnych zmian podyktowanych
przede wszystkim transformacją ustrojową i związanym z tym przekształceniom
organizacyjno-strukturalnym, a później wejściem Polski do Unii Europejskiej i reformą
wspólnotowego rynku cukru. Niemniej obecny kształt i układ sił w przemyśle zawdzięczamy
temu co działa się w drugiej połowie poprzedniej dekady oraz w pierwszych latach po roku
2000. Kontynuacja procesów zapoczątkowanych w latach 90.-tych jest naturalną
konsekwencją zmian jakie towarzyszyły całej polskiej gospodarce wraz ze zmianą ustroju
polityczno-gospodarczego. Dlatego, aby zrozumieć ostatnie kilkanaście lat trzeba się cofnąć
jeszcze bardziej w przeszłość, aby dotrzeć do początku i poznać choć powierzchownie genezę
tych przeobraŜeń. Przełomowe zmiany, jakie zaszły w Polsce w 1989 roku miały bowiem
znaczący wpływ na kształt, strukturę i działalność całej branŜy.
Proces przeobraŜeń rozpoczął się na początku 1990 roku, kiedy to pierwszy
demokratycznie wybrany rząd podjął decyzję o podziale państwowych przedsiębiorstw
przemysłu cukrowniczego. W wyniku tego podziału 11 wielozakładowych przedsiębiorstw
zostało przekształconych w 74 cukrowni działających jako przedsiębiorstwa państwowe.
Doliczając do tego 4 samodzielnie działające cukrownie (Chybie, Łapy, Ropczyce i ChełmŜa)
w Polsce działało wtedy w sumie 78 odrębnych podmiotów prawnych zajmujących się
produkcją cukru oraz przedsiębiorstwo usługowo-rozwojowe Cukropol. Jak się szybko
okazało taka sytuacja pociągnęła za sobą nieprzewidziane negatywne konsekwencje. Wysokie
oprocentowanie kredytów, narastająca konkurencja cenowa, brak odpowiednio
dostosowanych do nowej sytuacji regulacji prawnych oraz nadmiar cukru na rynku
doprowadziły do pogarszania sytuacji ekonomicznej większości cukrowni1. Z tego powodu
wystąpiło realne zagroŜenie dla całej branŜy, która okazała się niezdolna do funkcjonowania
w takim rozdrobnieniu. Z związku z tym, w 1991 roku samodzielne cukrownie powołały
Radę Cukrownictwa, a potem 3 banki cukrownicze. Kilka lat później powstało równieŜ
Konsorcjum Polskich Cukrowni, skupiające cukrownie z rejonu dolno-śląskiego, które miało
na celu prywatyzację i restrukturyzację cukrowni oraz modernizację ich sfery handlowofinasowej. JuŜ wtedy podjęto równieŜ działania w celu utworzenia spółki „Polski Cukier”,
które jednak zostały uznane przez rząd za działania monopolistyczne. W późniejszych latach
(1996) utworzono Cukrowniczą Izbę Gospodarczą, której zadaniem była reprezentacja branŜy
wobec władz państwowych. ZałoŜycielami było 106 podmiotów, do których naleŜały
zarówno same cukrownie, jak i inne firmy działające na rzecz cukrownictwa (np. hodowle
buraków czy banki cukrownicze).
Pierwsze regulacje zmierzające do przeprowadzenia zmian strukturalnych i
własnościowych pojawiły się w 1990 roku wraz z przyjęciem Ustawy o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych. Zgodnie z zawartymi w niej przepisami 5 największych
cukrowni: ChełmŜa. Glinojeck, Krasnystaw, Lublin i Ropczyce przekształcono w
jednoosobowe Spółki Skarbu Państwa. Niestety rok później Sejm podjął uchwałę o
wstrzymaniu prywatyzacji przemysłu cukrowniczego, czego ujemne konsekwencje (w postaci
chociaŜby upolitycznienia tego procesu) będą odczuwalne jeszcze przez wiele lat.
W celu przygotowania rozsądnych działań zmierzających do uregulowania sytuacji
powstało kilka projektów i programów prywatyzacji przemysłu cukrowniczego. Efektem tego
1
Zob. Cezary Iwan, „The Impact of Privatization With Foreign Involvement on the Restructuring Process of the
Sugar Industry in Poland”, Peter Lang Pub Inc, 2006.
była uchwalona w 1994 roku Ustawa o regulacji rynku cukru i przekształceniach
własnościowych w przemyśle cukrowniczym2 zwana „Ustawą Cukrową”, która pozwoliła na
rozpoczęcie tego procesu. Na podstawie przepisów wskazanej ustawy ówczesne Ministerstwo
Rolnictwa i Przekształceń Własnościowych zostało zobowiązane do powołania czterech
spółek cukrowych: Poznańsko-Pomorskiej Spółki Cukrowej, Mazowiecko-Kujawskiej Spółki
Cukrowej, Śląskiej Spółki Cukrowej oraz Lubelsko-Małopolskiej Spółki Cukrowej. Kapitał
akcyjny Spółek Cukrowych Skarb Państwa miał pokryć wkładami niepienięŜnymi w postaci
51% akcji jednoosobowych spółek Skarbu Państwa powstałych w wyniku przekształcenia
przedsiębiorstw państwowych. To właśnie dzięki przepisom Ustawy Cukrowej moŜliwe było
otwarcie polskiego rynku na inwestorów zagranicznych. Warto jednak przy tym zaznaczyć, Ŝe
zgodnie z później przyjętymi przepisami3 zarówno pracownicy jak i rolnicy dostarczający
surowiec do poszczególnego zakładu otrzymali nieodpłatnie po 15% akcji cukrowni. Jednak
nie wszystkie fabryki znalazły się w składzie mających powstać Spółek. Spośród pozostałych
zakładów, Chełmica i Klecina upadły i zostały zlikwidowane w 1995 roku, natomiast inne
(Głogów, Ropczyce, Włostów, StrzyŜów, Glinojeck, Michałów, Ciechanów i Pelplin) zostały
sprywatyzowane w trybie indywidualnym jeszcze przed powołaniem Spółek. Formowanie i
rejestracja wszystkich Spółek Cukrowych zakończyła się w 1996 roku, natomiast sam proces
komercjalizacji przedłuŜył się w czasie i prawie wszystkie podmioty (za wyjątkiem cukrowni
Szczecin i Wieluń) zostały wcielone dopiero w 1998 roku. Taka sytuacja była spowodowana
przede wszystkim opóźnieniami wynikającymi z niemoŜności spełnienia wymagań ustawy
przez poszczególne zakłady z uwagi na ich sytuację ekonomiczną, ale równieŜ obawami
przed utratą samodzielności przez zakłady oraz naciskami politycznymi. W pierwotnych
zamierzeniach rządu prywatyzacja Spółek Cukrowych miała nastąpić w drodze udostępnienia
osobom trzecim akcji holdingów naleŜących do Skarbu Państwa lub w drodze podwyŜszenia
kapitału akcyjnego przez emisję nowych akcji i ich obejmowanie przez osoby trzecie4.
Niemniej w 1999 r. zmieniono zasady programu prywatyzacji Spółek Cukrowych zezwalając
na sprzedaŜ nie całych holdingów, ale takŜe pojedynczych zakładów oraz grup cukrowni5.
Uznano, Ŝe sprzedaŜ grup cukrowni podzielonych według kryterium lokalizacji uprości i
przyspieszy proces prywatyzacji. Strategia ta dotyczyła jednak tylko 3 Spółek Cukrowych,
które w sumie podzieliły skupione u siebie cukrownie na 11 grup regionalnych. Jedynym
holdingiem, gdzie taki scenariusz nie został zrealizowany była Śląska Spółka Cukrowa (16
cukrowni). Ofertę zakupu tej ostatniej Spółki złoŜyła francuską firma Saint Louis Sucre, która
później została spółką córką Grupy Suedzucker.
Pomimo, Ŝe przepisy Ustawy Cukrowej dały zielone światło inwestorom
zagranicznym, ich obecność na polskim rynku nie była nowością. W 1989 r. angielska firma
British Sugar, wespół z Cukrowniami Toruńskimi i firmą Rolimpex, utworzyły pierwszą w
Polsce (jak równieŜ w tej części Europy) spółkę joint-venture pod nazwą SugarPol, w skład
której weszły 2 cukrownie. W kolejnych latach grupa BSO zwiększała swój udział na rynku
przejmując jeszcze 4 zakłady, jednocześnie podejmując znaczne kroki w celu koncentracji
produkcji. Biorąc pod uwagę wiele róŜnorodnych czynników strategicznym celem dla firmy
okazała się cukrownia Glinojeck, która w chwili obecnej jest największym zakładem
produkującym cukier w Polsce, mogącym się pochwalić dziennym przerobem buraków na
poziomie ponad 12 000 korzeni oraz roczną produkcją blisko 200 000 ton cukru. W 2000 r.
2
Dz.U. 1994 nr 98 poz. 473 z późn. zm.
Ustawa z dn. 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz.U. 1996 nr 118 poz. 561 z późn. zm.),
art. 36 i 37.
4
Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 20 czerwca 1995 r. w sprawie określenia zasad i harmonogramu
programu prywatyzacji Spółek Cukrowych (Dz.U. 1995 nr 75 poz. 375), §1.
5
Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 3 listopada 1999 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie określenia
zasad i harmonogramu programu prywatyzacji Spółek Cukrowych (Dz.U. 1999 nr 93 poz. 1069), § 1 pkt 1.
3
BSO Polska przejęła od Danisco i Rolimpeksu jeszcze 4 cukrownie tworząc z 3 z nich firmę
SugarTor. W wyniku przeprowadzonej restrukturyzacji od kampanii 2008/2009 BSO Polska
przerabia buraki wyłącznie w cukrowni Glinojeck.
Kolejnym producentem cukru, który zdecydował się zainwestować na polskim rynku
była niemiecka firma Pfeifer & Langen. Koncern rozpoczął działania od zakupu w 1995 r.
cukrowni w Środzie Wielkopolskiej. W latach 1996-1999 przejął jeszcze 5 cukrowni, w tym
zakład w Głogowie, który pierwotnie był częścią Śląskiej Spółki Cukrowej, ale ostatecznie
został sprywatyzowany w trybie indywidualnym. W 2001 roku kupił kolejne 5 zakładów, co
w sumie dało 11 fabryk, z których utworzono dwa podmioty: Pfeifer & Langen Polska S.A.
oraz Cukrownię Gniezno S.A. W dalszej fazie restrukturyzacji obie firmy zostały połączone
w roku 2004 r. w jedną o nazwie Pfeifer & Langen Polska S.A. W trakcie tych przekształceń
trwało zamykanie niedochodowych zakładów i koncentracja produkcji w 4 strategicznych
cukrowniach. Reforma wspólnotowego rynku cukru, która wymusiła ograniczenie produkcji
w całej Wspólnocie, w tym takŜe w Polsce, spowodowała, Ŝe w 2008 roku firma Pfeifer &
Langen wygasiła cukrownię Gosławice. Od kampanii 2008/2009 przerób buraków odbywa się
w 3 pozostałych zakładach: Gostyń, Miejska Górka i Środa.
Następnym koncernem z udziałem kapitału zagranicznego, który zdecydował się na
działania na rynku polskim był największy w Europie producent cukru – Suedzucker. JuŜ na
początku lat 90.-tych firma zdecydowała się na zakup akcji w kilku cukrowniach, jednak
dopiero w 1997 r. weszła w posiadanie pierwszych 2 zakładów (Łubna i Ropczyce). W
następnych latach udało mu się zakupić kolejne 4 cukrownie. NajwaŜniejszą inwestycją firmy
okazał się jednak zakup Śląskiej Spółki Cukrowej, w skład której wchodziło 16 zakładów
(później 15, przed ostatecznym przejęciem zbankrutowała cukrownia Ziębice). Pierwotnie
holding miał zostać sprywatyzowany i oddany w ręce francuskiej firmy Saint Louis Sucre,
jednak w 2002 r. stała się ona częścią Grupy Suedzucker. Sprawa ta wywołała pewne
kontrowersje, jednak sąd prawomocnym wyrokiem potwierdził, Ŝe zakup Śląskiej Spółki
Cukrowej odbył się w zgodnie z prawem. W ten sposób w 2003 r. niemiecki inwestor skupił
w swoich rękach 21 cukrowni, co dało mu 25% udziału w polskim rynku. Od tamtego
momentu nasilił się proces reorganizacji, który doprowadził do stopniowego wygaszania
produkcji w nierentownych zakładach. Ostatnie 3 cukrownie (Wrocław, Wróblin oraz
Racibórz) zostały zamknięte w 2008 r. juŜ po zakończeniu decydującej fazy procesu
restrukturyzacyjnego przewidzianego w ramach reformy regulacji wspólnotowego rynku
cukru. Obecnie Suedzucker S.A. przerabia buraki w 6 zakładach.
Działania na polskim rynku kolejnego niemieckiego koncernu produkującego cukier,
Nordzucker, rozpoczęły się od zakupu akcji cukrowni Opalenica, które firma nabyła w
1999 r. od Banku Gospodarki śywnościowej i Rolimpeksu stając się udziałowcem
większościowym. W kolejnych latach drugi pod względem wielkości producent cukru w Unii
Europejskiej przejął jeszcze 5 fabryk i był przygotowany do zakupu kolejnych 6 skupionych
w dwóch grupach: Szczecińskiej i Gdańskiej, co pozwoliłoby mu osiągnąć zakładany udział
w polskim rynku na poziomie 20%. Pomimo pozytywnych rozmów z Ministerstwem Skarbu
Państwa i spełnieniu wymogów formalnych dotyczących prywatyzacji, nigdy do tego nie
doszło. W efekcie powołania Krajowej Spółki Cukrowej decyzja o ich sprzedaŜy została
wstrzymana, a w ostateczności, po rozpatrzeniu sprawy przez sąd, wszystkie te cukrownie
zostały włączone do KSC. W chwili pisania niniejszego tekstu sprawa ma dalszy ciąg w
Międzynarodowym Trybunale ArbitraŜowym. NiezaleŜnie od niej w ciągu kilku lat firma
przeprowadziła intensywny proces restrukturyzacji zmniejszając liczbę aktywnych zakładów i
w ostateczności koncentrując produkcje w 2 z nich: w ChełmŜy i w Opalenicy.
Postępujący proces prywatyzacji polskich cukrowni przybrał niespodziewany obrót
pod koniec lat 90.-tych. Mimo wcześniejszych planów, które zakładały prywatyzację
wszystkich zakładów, postanowiono o utworzeniu narodowej spółki zajmującej się produkcją
i handlem cukrem. Pomysł powołania do Ŝycia spółki „Polski Cukier” był juŜ wcześniej
prezentowany, jednak spotykał się on z silnym sprzeciwem ze strony elit politycznych.
Niemniej w 2001 roku, wskutek działań niektórych przedstawicieli branŜy cukrowniczej oraz
grupy posłów, po licznych i burzliwych przejściach w Sejmie, uchwalono ustawę, która
powoływała do Ŝycia Krajową Spółkę Cukrową6. W skład KSC miały wejście wszystkie
cukrownie, które w chwili jej powstania (2002) nie zostały sprywatyzowane. 15% akcji spółki
zostało zagwarantowane nieodpłatnie dla plantatorów buraka cukrowego oraz pracowników
cukrowni. W skład spółki weszły 22 cukrownie, do których potem dołączono jeszcze pięć
(jako ostatnia została włączona cukrownia Szczecin). Jedynym zakładem, który pozostał poza
obrębem KSC była do niedawna cukrownia Leśmierz, której plantatorzy i pracownicy
sprzeciwili się włączeniu. Niemniej z uwagi na restrukturyzację przeprowadzoną w związku z
reformą wspólnotowego rynku cukru zostanie ona inkorporowana do KSC w 2009 r.
Powołanie KSC spowodowało równieŜ zawirowania w postępującym procesie
prywatyzacyjnym Spółek Cukrowych, o czym była mowa powyŜej. Proces restrukturyzacji
spółki, który objął przede wszystkim wyłączanie najmniej efektywnych zakładów zaczął się
od samego początku istnienia firmy. Do chwili obecnej KSC wyłączyło z produkcji 20 swoich
fabryk koncentrując produkcję jedynie w siedmiu (Dobrzelin, Kluczewo, Krasnystaw,
Kruszwica, Malbork, Nakło, Werbkowice). Pomimo wielu przeszkód (czynniki polityczne,
protesty społeczne) udało się podjąć skuteczne i racjonalne działania, które pozwalają KSC
realizować swój nadrzędny cel, jakim jest moŜliwość konkurowania z innymi producentami w
Polsce.
Przy okazji warto zwrócić uwagę, Ŝe pomimo działania pięciu niezaleŜnych
podmiotów na rynku, udało się skonsolidować przemysł na tyle, by w sprawach, gdzie
najistotniejsze są wspólne interesy potrafiła wypowiadać się jednomyślnie. Było to moŜliwe
dzięki powołaniu do Ŝycia w 2003 r., w miejsce rozwiązanej Cukrowniczej Izby
Gospodarczej, Związku Producentów Cukru w Polsce, jedynej organizacji skupiającej
wszystkich producentów cukru w kraju, a tym samym jedynej uprawnionej do występowania
w imieniu całego przemysłu cukrowniczego.
Na uwagę w procesie przeobraŜeń rynku cukru w Polsce zasługuje nadal trwająca
reforma wspólnotowego rynku cukru. W wyniku czynników zewnętrznych Unia Europejska
została zmuszona do podjęcia działań zmierzających do ograniczenia produkcji w całej
Wspólnocie o 6 mln ton cukru. Pierwsze lata reformy nie przyniosły zadawalających efektów,
dlatego przepisy zostały zmodyfikowane, aby osiągnąć zamierzony przez UE poziom. W
efekcie doprowadziło to do sytuacji, w której producenci cukru, nawet w krajach takich jak
Polska, zostali zmuszeni do ograniczenia swojej produkcji, co oczywiście wiązało się równieŜ
z zamknięciem kilku zakładów (dokładnie ośmiu). W efekcie tych działań proces
restrukturyzacji nabrał jeszcze tempa i w kampanii 2008/2009 na terenie kraju buraki
cukrowe przerabia juŜ tylko 19 zakładów produkcyjnych. Oznacza to, Ŝe odsetek
wyłączonych cukrowni w ramach restrukturyzacji w Polsce od lat 90. osiągnął poziom 75%.
PrzeobraŜenia organizacyjno-strukturalne, jakie zaszły przez ostatnie 15 lat były
wynikiem procesu prywatyzacji oraz związanej z nim reorganizacji, którą wymusiła specyfika
polskiego rynku. Jego cechą charakterystyczną, oprócz duŜej liczby cukrowni i ich
rozdrobnienia, była równieŜ mała zdolność produkcyjna i zacofanie technologiczne zakładów.
Stąd naczelnym celem restrukturyzacji było i jest zwiększenie konkurencyjności poprzez
unowocześnianie przejmowanych zakładów (zwiększanie produkcyjności, modernizacja
procesu technologicznego, zracjonalizowane wykorzystanie energii itd.) przy jednoczesnym
wyłączaniu tych najmniej efektywnych. Do tego dochodziły równieŜ i inne czynniki takie jak
zmniejszenie kosztów administracyjnych czy poprawa jakości i struktury bazy surowcowej
6
Zob. Gabriel Janowski, „Walka o polski cukier”, Warszawa 2007.
(wysoka jakość upraw, odległość plantacji od fabryki, sieć infrastruktury itd.), a w wielu
przypadkach brano pod uwagę równieŜ i inne kwestie (np. wejście Polski do Unii
Europejskiej i związane z tym dostosowanie do standardów chociaŜby środowiskowych). Nie
naleŜy przy tym zapominać, Ŝe powyŜsze zmiany organizacyjno-strukturalne natrafiły w
Polsce na wiele przeciwności, z których moŜna chociaŜby wymienić niechęć polityków do
szybkiej prywatyzacji czy sam sposób zarządzania poszczególnymi Spółkami Cukrowymi, a
nawet zakładami. Mimo tego, proces restrukturyzacji nasilił się od początku 2001 roku i trwa
aŜ do dzisiejszego dnia, choć większość obecnych na rynku producentów juŜ go zakończyła.
A efekt wszystkich działań podjętych w celu ulepszenia produkcji cukru w pozostałych
aktywnych cukrowniach są wyraźnie widoczne, jeśli prześledzi się osiągane obecnie wyniki
techniczno-produkcyjne.