Positionen and Begriffe Carl Schmitts

Helmut Qua r its c h, Positionen und BegrifJe Carl Schmitts, Berlin 1991,
Dunker und H umblot, ss. 130
ia
ud
St
Zycie Carla Schmitta - autora mi~dzy innymi eseju Der Begriff des Politischen stanowi~cego jedn~
z najbardziej dyskutowanych prac politologicznych XX w. - bylo z wielu wzgl~dow niezwykle. Rzecznik
dyktatury, zaniepokojony destrukcj~ panstwa, do pocz~tkow 1933 r. wyst~powal jako zaci~ty przeciwnik
partii narodowosocjalistycznej, jednakie 1 maja legoi roku wst~pil do NSDAP, aby jui lrzy lata poiniej
zakollczyC karier~ i zejsc na margines iycia publicznego Trzeciej Rzeszy. Po wojnie iaden uniwersylet
niemiecki nie powierzyl mu katedry, ale jego slawa rosla, chociai wielu chcialo, aby popadl w zapomnienie. Dziela prawnicze i politologiczne Schmitla nie dawaly si~ jednak pomin~c milczeniem - jednych
pobudzaly do prolestow, innych wprowadzaly w zachwyt. Mysliciel ten mial po wojnie zawsze swych
zaprzysi~ionych wrogow i sojusznikow.
Po smierci Schmitta w 1985 r. pojawila si~ istna lawina publikacji dotycz~cych stworzonej przez
niego ftIozofll politycznej, a takie prac analizuj~ych biografi~ !ego uczonego. Trudno uwierzyc, ale
Po
yc
lit
14
15
16
17
18
19
20
E. D u r a c z y ti ski, Kontrowersje i konj1ikty 1939-1941, Warszawa 1977, s. 192-195.
Armia Krajowa w dokwnentach 1939-1945, t. III, Londyn 1976, s. 417-422.
Armia Krajowa ... , t. II, Londyn 1973, s. 302.
Tamie, s. 303.
Armia Krajowa ... , t. Ill, s. 418.
Tamie, s. 419.
Armia Krajowa ... , T . 11 , s. 304.
T. B i e 1 e c k i, Podziemna walka 0 Polsk{ niepodleglq, Filadelfia 1977, s. 354.
e
zn
13
202
PRZEGLf{DY I RECENZJE
PRZEGLf/DY
ia
ud
St
w drugiej polowie lat osiemdziesi~tych ukazalo silt
sif( w Niemczech Idlkanascie
kilkanascie ksi~iek na owe tematy, zas
liczba artykul6w
artyku!6w "idzie" w dziesi~tki.
dziesi~tki .
Helmut Quaritsch, profesor prawa w Hochschule fUr
fiir Verwaltungswissenschaften w Speyer, nie
opublikowal dotychczas iadnej samodzielnej pracy 0 osobie czy ideach Schmitta, lecz wydal w 1988 r.
szesciusetstronicowy tom zatytu!owany
OppositorulII. Oher Carl Schmitt, zawieraj<lcy
zawierajllcy referaty
zatytulowany Complexio OppositorulIl.
kt6re odby!o silt
i glosy
g!osy w dyskusji z seminarium, ktore
sif( w 1986 r. w Speyer. Nie jes1
jest wi€(c
wif(c nieznany wsrOd
badaczy zain1eresowanych
zainteresowanych osob"l
osob~ i dzie!em autora Der Begriff des Politischen.
Politischen.
Ksi~i:ka Positionen und Begriffe Carl Schmitts ukazala silt
Ksi~Zka
sif( po raz pierwszy w 1989 r. Obecnie
pojawi!o
pojawilo sif(
si€( jej drugie poprawione i rozszerzone wydanie. Fakt
Fakl ten wskazuje, ii jes1
jest to pozycja znacz~ca,
przyci~gnf(!a
przycillgn€(la bowiem uwag€(
uwagf( czytelnik6w. Tytu!
Tytul nawi~uje
nawi<lzuje do znanej ksi~Zki
ksi"li:ki Schmitta Positionen und
Begriffe im Kampfmit
Kampf mit Weimar - Genf - Versailles ., 1923-1939,
1923 - 1939, kt6ra
ktora zawiera artykuly
artyku!y 1ego
tego mysliciela
z wzmiankowanego okresu, a wydana zosla!a
zostala po raz pierwszy w 1940 r. (w 1988 r. opublikowano jej
reprint). Jest to lorn
tom wai:ny z wielu wzgl¢6w dla schmittolog6w
schmiltologow (to
(10 okreslenie jest jui dzisiaj jak
najbardziej uprawnione), gdyi zawiera zar6wno prace istotne dla zrozumienia 1iI0zolii
filozofii politycznej
decyzjonizmu rozwijanego przez Schmitta w lalach
la1ach dwudziestych, ewolucji jego swiata ideowego
w nastlCPnej
nastf(pnej dekadzie, a takie
lakie stanowi znacz<lce
znacz~ce irOdlo
zrOdlo do badan nad biografi~
biograli~ tego intelektualisty,
intelektualis1y,
zwlaszcza w latach trzydziestych, Idedy
napisa! wiele kompromituj~cych go po wojnie tekst6w, legitymizw!aszcza
kiedy napisal
zuj~cych system w!adzy
wladzy Trzeciej Rzeszy.
zujllcych
Uczonych wielokrotnie zastanawia!a
Schmi1la. Zrozumieniu owej ewolucji nie
zastanawiala ewolucja postaw Schmitta.
sluiylo dllienie
s!uiylo
diizenie do zdezawuowania tego
lego czlowieka,
cz!owieka. czynione nierzadko za wszelk~ cenf(,
cen€(, bez ogl~ania
ogl~dania sif(
si~
na fakty
fakty.. Jeszcze w drugiej polowie lat osiemdziesi~tych
osiemdziesi~lych ukazywaly silt
sif( prace przenikni€(te
przeniknif(le tego rodzaju
zamiarami (szczeg6lnie
(szczegolnie symptomatyczne Sll
s~ tu analizy B.
B. Riithersa, zawarte w ksi~ice Entartetes Recht,
Recht.
Rechtslehren und
lind Kronjuristen illl Drillen
Dritten Reich, Miinchen 1989). Coraz cZl;scieJ
cZf(ScieJ jednak pojawiaj~ sif(
si~
publikacje wnikliwie omawiaj~ce szereg kwestii.
kwestii . Praca Quaritscha - zaliczanego do konserwa1ywnych
konserwalywnych
zwo1ennikow Schmitta - niew~tpliwie do nich naleiy, aczkolwiek nie jes1
zwolennik6w
jest to opracowanie wyczerpuj~ce
lema!.
temat. Jest
Jes1 to bowiem zbi6r
zbior szkic6w,
szkicow, podejmuj~cych
podejmuj¥ych kilka, wai:nych dla schmittolog6w, kweslii.
kwestii.
Quaritsch nie poswif(cil
Quari1sch
poswi€(cil swej uwagi wy!~cznie
wyl~cznie samej ksi~ice Positionen und Begriffe. Jest ona jakby
pretekstem do anaJizy
analizy w szerszym kontekScie pozycji zajmowanych przez Schmitta
Schmilta w konkretnych
syluacjach, w jakich przyszlo olu
mu si~
sif( znaleic.
znaleic, i poj~c,
pojf(c, kt6re
ktore stworzyl rozwijaj!lc
rozwijajiic wlasn!l
wlasn<llilozofif(
filozofil; poli1yczn!l.
polilyczn~.
Te ostatnie Olialy
mialy zawsze ogromne znaczenie dla autora Der BegrifJ
Begnff des Politischen, jak czy1amy
czytamy
w recenzowanej ksi!li:ce;
ksi<lice; by!y
byly one dla niego narz€(dziami
narzf(dziami slui!lcymi
srui<lcymi do prowadzenia walki przeciwko temu,
co krylo sif(
si~ w wymienionych w tytule
tylule wspomnianej pracy z 1940 r.
r. nazwach miejscowosci
m.iejscowosci:: Weimar,
Genewa, Wersal, symbolizuj<lcych
symbolizuj!lcych punkty zwrolne w najnowszej historii Niemiec.
Quarilsch podj<ll
pr6bf( wyjasnienia ogromnego zr6i:nicowania pogl<ld6w
pogl!ld6w na osobf(
osob~ i dzielo Schmitta.
Quaritsch
podjlll pr6b€(
Kweslia la,
ta, stanowi'lca
wai:niejszych i ciekawszych Wiilkow
w!ltk6w tomu Positionen lind
und Begriffe Carl
slanowi<lca jed en z wainiejszych
Schmitts, moie pobudzac do relleksji po leklurze
SchmiltS,
lekturze opracowan dotycz!lcych
dotycz<lcych lego
tego tematu
temalu.. Vilmos
VilOlos HolczHolczoslatnio wydanej ksi!lZki
hauser, autor ostatnio
ksi<li:ki 0 poj~ciach
pojf(ciach tego, co polityczne u Schmitta, napisal nawet, ii na
tym polu moi:liwe jest wyrai:anie
wyraianie dowolnych opinii. Nic nie zoslalo praktycznie jednoznacznie us1alone
ustalone
przez uczonych.
uczonych. To samo konstatuje Quaritsch pisz~c
pisz!lc:: kaidej opinii jest przeciwstawiana
przeciws1awiana inna, ktorej
uzasadnienie daje silt
sif( dosc !atwo
latwo znaleic.
Przyczyny tego zjawiska upatruje on mif(dzy
mi€(dzy innymi w tym,
tyOl, ii Schmitt nie byl tylko prawnikieOl,
prawnikiem, ale
smialo wkraczal
wkracza! na teren innych dziedzin wiedzy:
wiedzy: historiogralii,
h.istoriografii, historii filozofii
lilozolii i socjologii literatury. Byl
tei krytykiem kultury i zajOlowa!
zajmowal silt
sif( 1iI0zoli<l
filozoli~ dziejow, a przede wszystkim byl politoiogiem.
polilologiem. Schmitt
oprocz tego prowadzil podwojne iycie jako mysliciel polityczny
polilyczny i jako uczony. Napisal
Napisa! wai:ne
waine traktaty
naukowe, lecz jako mysliciel nie zajmowal jednoznacznego stanowiska, by!
byl katolikiem, etatyst~
etatysl~ i nacjonalist~
jonalist!l.. S~ to, zdaniem Quaritscha, trzy podslawowe
podstawowe cechy oblicza intelektualnego i politycznego tego
autora, kt6re
ktore przewai:aly
przewaialy kolejno w roi:nych
roinych okresach jego iycia.
Katolikiem z przekonania Schmitt by!
byl stale, lecz odszedl od KOScioia
KOSciola w po!owie
polowie lat
Jat dwudziestych,
gdy nie otrzymal
otrzyma! zgody na rozwi~zanie swego pierwszego malienstwa. Za elatyst€(
etatystf( uwai:a go Quaritsch
-' i srusznie
slusznie - gdyi w jego 1iI0zofii
mozorLi politycznej najwai:niejsz~ rol€(
rolf( odgrywa poj~ie
pojf(cie panstwa jako
instytucji pierwotnej wobec prawa, samodzielnie utrzymuj~cej lad spoleczny. Schmitt, uznawany przez
tworcf( idei panstwa totalitarnego, postulowal istnienie mOcnego
wielu za tworc€(
mocnego panstwa,
pans twa, lecz nie bylo
by!o to
panstwo maj¥e
maj~ce cokolwiek wspolnego z systemem Trzeciej Rzeszy. W 1932 r. opowiedzial sif(
si~ on
jednoznacznie za konstytucj~ weimarsk~, jego koncepcja "pal1stwa lolalnego"
to1alnego" byla natomiast wizj~
sif( w konllikt poli1yczny,
polityczny, do rozroi:niania
rozroiniania przyjaciela i wroga.
wroga.
silnego panstwa, zdolnego do angai:owania silt
Co wi€(cej,
wif(cej, Quari1sch
Quaritsch przylacza
przytacza oeeny
oceny czolowego ideologa
ideo10ga NSDAP, Alfreda Rosenberga, k16ry
ktory od
poez~tku
pocz!llku wyraial w~lpliwosci
w~tp1iwosci wobec zawarlej
zawar1ej w pracach Schmitta koncepcji pallstwa 10talnego,
totalnego, gdyi
w tym uj€(ciu
ujf(ciu partia zoslaje
zostaje zepchnif(ta
zepchni€(ta na drugi plan. Autor Der Begriff des Politischen nigdy zreszt~ nie
byl w pelni akceptowany
akcep10wany w kr€(gach
krf(gach NSDAP, ' poniewai faszysci nie zapomnieli 0 jego zwi~zkach
z katolicyzmem
ka10licyzmem i obronie Republiki Weimarskiej.
ne
cz
y
lit
Po
PRZEGL,.fDY 1
PRZEGL,-fVY
I RECENZJE
203
ia
ud
St
Nalomiasl opinia Quaritscha, ii
ii: Schmitt
Schmill nie byl oportunislll
oportunisl~ w czasach Republiki Weimarskiej, moie
mo;i;e
wzbudzae dyskusje. Mysliciel len bowiem z jOOnej
jednej slrony rozwijal skrajnie anlydemokralycznll
anlydemokralyczn~ filozofit<
filozofi~
politycznll, wOOle
polityczn~,
wedle klorej lad panslwowy jesl calkowicie zalei:ny od decyzji suwerena, z drugiej zaS strony
slrony
opowiadal si~
sit< za konslytucjll
konslylucj~ weimarskll,
weimarsk~ , wyposa;i;ajllCll,
wyposai:aj¥~, jego zdaniem, prezydenla we wszyslko, co jest
konslylucji.. Oporlunislll
Schmilllulaj nie byl, ale jego zwrol wydaje si\!
Oporlunisl~ Schmililulaj
si~ bye na lyle
polrzebne slrai:nikowi konslylucji
niezwykly, ii
ii: przez wielu badaczy byl po proslu dezinlerprelowany. Dzisiaj nierzadko sugeruje si\!,
si~, ie
i:e nie
rozumial on po proslu zbyl wiele z realnej polilyki, zamkni\!ly
zamkni~ly w swiecie wlasnych leorii.
Poslaw SchmiUa z okresu Republiki Weimarskiej nie powinno si\!
si~ oceniae w lak ekslremalnych
leori~ , a poslawami, klore wowczas zajmowal, istnieje niepokojllca
niepokoj~ca przepaSe,
kalegoriach. Pomi¢zy jego leorill,
klorej
ktorej nie da si\!
si~ wyjasnie slosujllc
Slosuj~c lego rodzaju skrajne opinie. Czy, aby po proslu, nie byl on
konsekwentnym
konserwatyst~ : przed pierwsz~
wojn~ swialowll
swiatow~ stal
cesarslwa, polem,
potem,
konsekwenlnym konserwatystll:
pierwszll wojnll
slal na gruncie eesarslwa,
slworzonych przez siebie antydemokralycznych
anlydemokralycznych koncepcji
pomimo stworzonych
koneepcji polilycznych i krytyki
krylyki demokracji
weimarskiej, w obliczu konkrelnych
jednak konslytucji
zagroien, deslabilizacji
destabilizacji pallstwa
pallslwa bronil jOOnak
konslylucji weimarskonkretnych zagroi:en,
kiej.
kiej . Nast~pnie
Nast\!pnie podj~1
podjlll pro~ umiejscowienia si~
sit,! w Trzeciej Rzeszy. Zapewne bylby lei:
tei dobrym obywaleobywatelem Republiki FOOeralnej
Federalnej Niemiec, gdyby nie d~enia do zepchnic;cia
zepchni\!cia go w olchlan
otchlan zapomnienia.
Ten fragmenl
ksilli:ki, w klorym Quarilsch omawia krolki
lalach 1933-1936
fragment ksillZki,
krotki wzlol
wzlot Schmitta w latach
w Trzeciej Rzeszy, naleiy
nalei:y niewlllpliwie
niew~tpliwie do najciekawszych. Odnolowuje, ii:
ii w lym
tym okresie mysliciel ow
napisal okolo 40 pronazislowskich arlykulow:
artykulow: szkoda jOOnak
jednak,, i:e
ie nie rozwija lego Wlllku
w~lku dalej. Riilhers
Riithers
Schmill byl zaangaiowany w lworzenie nowych realiow
pokazal bowiem przekonywajllco, jak gl\!boko
gl~boko Schmitt
raszystowskiego panstwa.
Robil to z przekonaniem godnym lepszej sprawy. Dzisiaj lakie
takie zaangaiowanie
faszyslowskiego
panslwa. Robillo
musi zaslanawiae:
zastanawiae: uczony i mysliciel lej
tej rangi mogl przeciei wybrae emigracj\!.
emigracj~ . Z pewnoScill znalazlby
znaJazlby si~
sit<
uniwersylet golowy
uniwersylel
gotowy ofiarowae
oliarowae mu dobrze plalnll
plaln~ kaledrc;.
katOOr\!. Tego rodzaju decyzja nie leiala jednak
w zasi\!gu
zasiC;gu Schmitta, zbyl
si~ on do tego, co jest.
zbyt bowiem lalwo
latwo przywillZywai
przywillZywal si\!
Nalomiasl racjc;
Natomiast
racj\! rna Quarilsch
Quaritsch wyraiajllc
wyraiaj~c pogIlld,
pogllld , ii:
ii Schmill
Schmitt byl od poczlltku
poczlllku skazany na kl\!sk\!
kl~sk~
w Trzeciej Rzeszy. Chociai:
Chociai slal
stal si\!
siC; antysemitll
antysemit~ z przekonania, probowal zmodyfikowae
zrnodyfikowae swojll
swoj~ filozofit<
filozofi~
polityczn
narodowosocjaJistycznej, nie zdolal osillgnlle
osi~gn~e
polilycznll~ w taki sposob, aby pasowala bardziej do ideologii narodowosocjalislycznej,
swoich celow. Nazistowscy profesorowie latwo wykazali, ii:
ii decyzjonizm daleko odbiega od doktryny
obowi'lzujlleej
si~ po wojnie przeciwko
obowi'lzuj~cej w Trzeciej Rzeszy. Wszystko, co Schmitt wowczas zrobil, obr6cilo si\!
Illczye z nazizmem,
nazizrnem, zaliczajllc go do myslicieli, ktorzy przyczynili
niemu
niemu.. Jego teorie zacZ\!lO
zacz~lo jednoznacznie illczye
si\!
intelektualnego unicestwienia Republiki Weimarskiej i utorowali
utorowaJi drog~
drog\! Hitlerowi.
Hillerowi. Ta opinia jest
si~ do inteleklualnego
Schmitta pri
ez czlerdziesci
czterdzieki lat (1945 - 1985), a nawet ci~y na nim po
ralszywa, lecz wplywala na sytuacj\!
syluacj~ Schmitla
priez
falszywa,
smierci.
Schmill
niech\!cill objc;cie
obj\!cie rZlldow przez nazislow.
nazistow. Wstrz~sn\!lo
WSlrzllsn~lo lo
to nim gI\!boko.
gl~boko . Na
Schmitt przyjlll z niechC;Cill
podpisanym 3 marca 1933 r. przez 300 profesorow i docenlow
docentow manifescie
manifekie wspierajllcym rZlld
rz~d HiUera,
Hitlera, brak
jego nazwiska. Lecz stopniowo
slopniowo i on zaczlli rozumiee, na czym polega sens nowej rzeczywislOsci
rzeczywistosci.. Poniewai
Poniewai:
wczeSniej
siC; wykazae odpowiednim
wczemiej byl anlagonislll
antagonislll narodowych socjalislow,
socjalistow, leraz
teraz musial si\!
odpowiOOnim zaangai:owaniem.
siC; wzic;la
porz¢ek.. Taki byl obowillzek konwertyty,
konwerlyly,
Stlld si\!
wzi\!la obfitosc
oblitosc jego prac wspierajllcych nowy porz~ek
niem . Sllld
si~ w nowe realia. Schmill lubil wszakie rowniei:
rowniei bye na szczycie
bezszeleslnie wtopie si\!
niezdolnego bezszelestnie
i naiwnie wierzyl w swoje moi:liwoSci
moi:liwoki w Trzeciej Rzeszy. Zupelnie nie rozumial faktu, ii jego leorie
teorie Sll
sll
sprzeczne z wieloma zalo;i;eniami
zaloi:eniami nazizfllu,
nazizmu, ii
ii: nalychrniast
natychrniast pseudouczeni hitlerowscy
hillerowscy wyka4
wykaill powai:ne ich
slaboSci, wyra;i;ajllee
wyrai:ajllce si\!
si~ chociaiby w zupe/nym
zupelnym braku elemenlow
element ow rasislowskich. Skreslenie nazwisk
autorow iydowskich z trzeciego wydania Der Begriff des Politischen (1933), co Schmitt uczynil, nie bylo
tak jak niewyslarczajllce
niewystarczaj'lce staly si\!
otwarte wyst'lpienia
antysemickie i gloryfikowanie
tu wystarczajllce, lak
si~ otwarle
wyslllPienia anlysemickie
przemocy.
Dlalego
si~ i pozwalania si\!
si~ oszukae, nie
entuzjazmowania si\!
Dlatego Quaritsch tranie konkluduje: "Zdolnose entllzjazmowania
Schmillowskiej egzystencji. Obie Ie
te wlasciwosci
wlasciwoSci dzielil
byla, jak dzisiaj wiemy, jakllkolwiek osobliwokill
osobliwoscill Schmittowskiej
on ze swoim narodem i swoim czasem" (s. 120).
KsillZka QuarilscQ.ajest
Ksilli:ka
Quaritsc~ajest lylko
tylko zbiorem szkicow, dalekich od wyczerpania tematu
temalu.. Dla schmiltologow
schmiUologow
interesuj~cych analiz postaw
jesl ona jOOnak
jednak waina
wai:na przede wszystkim
wszyslkim z racji inleresujllcych
poslaw lego mysliciela.
mysliciela. Mniej w niej
jest
poj\!ciami, zwlaszcza zaskakuje z1ekeewa;i;enie
zlekcewaienie przedruku Der Begriff des Politischen
dociekall nad pojc;ciami,
w ksilli:ee
ksillice Positionen
Posjtjonen und Begriffe, 0 klorym
ktorym aulor ledwie wspomina (lu
(tu Schmitt w dodanyrn
dodanym komentarzu
dopuScii
dopuscil siC;
si\! istotnego, aczkolwiek wielee
wielce naiwnego, falszerstwa). Dyskusje nad pogl~arni
pogllldarni i postawami
postawarni
owego mysliciela b¢ll
b¢1l niewlltpliwie
niewllipliwie dalej przedmiotem
przOOmiotem rozwaiail
rozwaian schmittologow. Oeeny
Oceny Quaritscha
stanowi~ lu
punkt odniesienia.
stanowill
tu istotny
islolny punkl
ne
cz
y
lit
Po
Skarzynski
Ryszard Skarzynsld
Bjalystok
BWlystok