ROŚLINY POKARMOWE I ZNACZENIE GOSPODARCZE SAMOTEK
Transkrypt
ROŚLINY POKARMOWE I ZNACZENIE GOSPODARCZE SAMOTEK
PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE 1995 Rok XXXIX, Nr:! ROŚLINY POKARMOWE I ZNACZENIE GOSPODARCZE SAMOTEK (HYLAEUS F.) Z PODRODZAJÓW LAMBDOPSIS POPOV I PATAGIATA BLUrHGEN (HYMENOPTERA, COLLETIDAE) A n d r z ej Kry s t y n a R u s z k o w s k i, J a n i n a G o s e k, K a c z m a r s k a, Kry s t y n a K u n a Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2,24-100 Puławy Streszczenie Na podstawie własnych badań z lat 1961-1994 oraz literatury zestawiono listę roślin pokarmowych sarnotki obrzeżonej - Hylaeus difformis (Eversrnann), jasieńcowej - Huinnularis (Kirby), południowej - H. euryscapus Forster i tarczówki - H. rinki (Gorski), obejmującej 45 gatunków roślin dla Ił.difformis, 50 - dla Hiannularis, 14 - dla Hieuryscapus i 9 - dla H.rinki. Samotka obrzeżona i tarczówka mogą być uznane za potencjalnych zapyłaczy malin. Sarnotkę obrzeżoną będzie prawdopodobnie można w przyszłości wprowadzić do chowu wykorzystać do zapylania różnych upraw izolowanych i szkłarniowych. Słowa kluczowe: pszczoły samotnice, Hylaeus , zapylanie, rośliny pokarmowe. WSTEP I METODYKA Jest to piąta z kolei publikacja dotycząca roślin pokarmowych i znaczenia gospodarczego samotek (Hylaeus F.). Obejmuje ona 4 gatunki z podrodzajów Patagiata Bliithgen i Lambdopsis Popov, a mianowicie: sarnotkę obrzeżoną - H. (Patagiata) difformis (Eversmann), jasieńcowa - H. (Lambdopsis) annularis (Kirby) i tarczówkę - H. (L.) rinki (Gorski), które występują w całej nieomal Europie (obrzeżona najliczniej na stepach) oraz południowo- i zachodnioeuropejska sarnotkę południową - H.(L.) euryscapus Forster. Dla samotki tarczóweczki - H.(L.) pfankuchi (Alfken) - występującej lokalnie w różnych miejscach zachodniej, środkowej i wschodniej Europy, ale z Polski nie podawanej, podobnie jak i samotka południowa (D a t h e 1980, C e I a r y i D Y I e w s k a 1988, B a n a s z a k 1991) - nie znaleźliśmy w literaturze żadnych roślin pokarmowych. Metodykę stosowaliśmy taką samą jak w pracach poprzednich (R u s zk o w s k i i in. 1993, R u s z k o w s k i i G o s e k 1995, G o s e k i in. 1995ab), wykorzystując własne okazy (175) samotek z lat 1961-1994 oraz dane z literatury. Gatunki samotek oznaczał A. Ruszkowski, nadając im również polskie nazwy gatunkowe. 281 WYNIKI Samotka obrzeżona - Hidifformis (Ev.) łowiona była na 45 gatunkach roślin z 18 rodzin (tab. l), głównie z wargowych (13% całego oblotu), szorstkolistnych (12 %), trędownikowatych, złożonych i motylkowych (po 11 %), różowatych (10%), dzwonkowatych (9%) i baldaszkowych (6%). Wiernie i czasem licznie oblatywała ta samotka żmijowiec (Echium vulgarei, trędownik (Scrophularia nodosa i S.a/ata), maliny i jeżyny (Rubus) oraz szałwię okółkową (Sa/via verticillatai; wiernie także (choć raczej niełicznie) - dzwonki (Campanu/a) i jasieniec Uasione montana); a czasem licznie - lucernę (Medicago media), nostrzyk tMelilotus albusi, facelię (Phacelia tanacaetifoliai, cebulę siedmiolatkę (Alliumfistuiosumi, rzepę iBrassica rapa) i jasnotę (Lamium album). Jest to wyraźnie gatunek polifagiczny, chętnie oblatujący rośliny aż z siedmiu różnych rodzin, można go jednak uważać za potencjalnego zapylacza malin, a być może również innych roślin uprawnych, jak lucerna, nostrzyk, cebula, rzepak i facelia. Sarnotkę obrzeżoną można by również stosunkowo łatwo, jak się wydaje, wprowadzić do chowu, ponieważ chętnie zasiedlała w latach 1974-1977 gniazda pułapkowe z trzciny oraz z nawiercanych patyków i deseczek. A wówczas można by ją prawdopodobnie wykorzystać do zapylania różnych roślin uprawnych w izolatorach i szklarniach. Samotka jasieńcowa - H.annularis (K.) odwiedzała 50 gatunków roślin z 16 rodzin (tab. I), głównie ze złożonych (26%), dzwonkowatych (21 %), baldaszkowych (17%), gruboszowatych (11 %), motylkowych (5%), różowatych (4%) oraz trędownikowatych i wargowych (po 3 %). Najwierniej i najliczniej samotka ta oblatywała jasieniec Uasione montanai, który stanowił 23 % wszystkich oblatywanych przez nią kwiatów. Żaden chyba inny gatunek samotki nie jest tak silnie związany z rodziną dzwonkowatych. Wiernie i licznie oblatywała ona również rozchodnik (zwłaszcza Sedum acre); wiernie i czasem licznie - starzec (Senecioi oraz krwawnik (Achillea); wiernie też (choć raczej nielicznie) - chabry (Centaurea), ostrożeń tCirsium arvense), jastrzębiec (Leontodon autumnalis), marchew (Daucus carota) i maliny (Rubus); a czasem licznie - przetacznik (Veronica spicatai. Samotka ta może więc jakąś rolę odgrywać w zapylaniu marchwi i malin, ale prawdopodobnie niewielką, gdyż jest gatunkiem polifagicznym, dla którego inne rośliny (zwłaszcza jasieniec i rośliny złożone) są bardziej atrakcyjne od interesujących nas upraw. Samotka tarczówka - H.rinki (Gor.) łowiona była na zaledwie 9 gatunkach roślin z 4 rodzin, głównie z różowatych (58% oblotu), złożonych (21 %) i baldaszkowych (16%). Prawdopodobnie jest ona potencjalnym zapylaczem malin, gdyż najchętniej oblatywała różowate, a zwłaszcza (czasem licznie) pięciornik (Potentilla) i gatunki Rubus. Ze względu jednak na to, że jest ona u nas gatunkiem lokalnym i rzadkim trudno się spodziewać, aby mogła 282 osiagnać większe znaczenie gospodarcze. Samotka południowa - H. euryscapus Forst. obserwowana była na 14 gatunkach roślin z 6 rodzin (tab. l), głównie ze złożonych i baldaszkowatych (po 36%). Wśród oblatywanych przez nią roślin były także marchew (Daucus) i pasternak (Pastinaca), być może więc odgrywa jakaś rolę w zapylaniu uprawnych baldaszkowych w rejonach swego liczniejszego występowania. Ponieważ jednak w Polsce raczej nie występuje - dla naszego rolnictwa jest to gatunek pozbawiony znaczenia. 283 N 00 .;.. Tabela Rośliny pokarmowe sarnotek z podrodzajów Lambdopsis i Patagiata Food plants of Hylaeus species of subgenera Lamdopsis and Patagiata RODZINA i gatunek rośliny PLANT FAMILY and plant species I 1 COMPOSlTAE Achillea millefolium L. Adenostyles alliariae (Gouan) Kern. Carduus acanthoides L. Centaurea jacea L. C.micranthos Grnel. C.pannonica C. rhenana Bor. Chrysanthemum leucanthemum L. Cichorium Cirsium arvense (L.) Scop. Crepis biennis L. Eupatorium cannabinum L. Hieracium pilosel/a L. Leontodon autumnalis L. Matricaria inodora L. Senecio barbaraeifolius Krock. S. erucifolius L. S.jacobaea L. Di I 2 - 26 20,22 6 Ar I 3 Eu I 4 Ri I 5 - 22 26; A.sp.30 - - - - - - - - 1,22,29; A.sp.10,17,32m - - 2,29 27 26 II; C.sp.22 - - - - - 26 32 - 13,18 29 C.sp.32 - - - - - 26 M.sp.26 - - - - - - ')') - 10.18.21 18 26.32m 29 29 Hl; M.sp.26 - - - 26 - - - 6 - I I I 1 So/idago canadensis L. S.gigantea Ait. S. virga-aurea L. Tanacetum vulgare L. Taraxacum officinale Web. UMBElLIFERAE Aegopodium podagraria Angelica silvestris L. Cicuta virosa L. Conium maculatum L. Coriandrum sativum L. Daucus carota L. Eryngium campestre L. Heracleum sphondylium Oenanthe aquatica (L.) Pastinaca sativa L. Pimpinella saxifraga L. Torilis japonica (Houtt.) N 00 VI 2 I 5 - - - 27 - 6 3 - - - 29 - - - - - 16,22 - - - 1 1,8 22 LABlATAE Ballota nigra L. Calamintha vulgaris (L.) Druce Lamium album L. Leonurus cardiaca L. Mentha longifolia (L.) Huds. M.pulegium L. Prunella grandijlora Jacq. 4 - - OC. I 1 - L. Poir. 3 - 16,23 L. I ',,"' 19,31-32m 29 27 26 26 - - 27 - - - 26 - - - - 6,25-27 26 26 - - - 29 26 - - - 26 - - 27 - - 29 29 - - - - 6 - - - - 29 - - 1m 3 - - - - - - - M.sp.26 27 27 - - - - 1 - - - - - I N 00 o. I I l Salvia verticillata L. Stachys Thymus marschallianus 2 4,6,30m 22,31 Willd. PAPlLlONA CEAE Dorycnium suffruticosum Medicago media Pers. +M.sativa L. Melilotus albus Med. M.ałtissimus Thuill. Trifolium campestre Schreb. Tihybridum L. T.pratense L. T.repens L. ROSACEAE Potentilla anserina L. Piargentea L. P. erecta (L.) Hampe P. reptans L. Rubus idaeus L. Rfruticosus SCROPHULARLACEAE Digitalis purpurea L. Scrophularia alata Gilib. S.nodosa L. Verbascum thapsiforme Schrad. Veronica spicata L. - 31 5m,6 24m,29 I 3 I 4 I 5 - - - - - - 27 - - - - - - - - - - - - - - 26-27 29 29 22 6 - - l 22 - - - - - - 22 6 6 31 P.sp.30 - - - - - - - - - - 33 - - - 22,29 - 13,31m 31m; R.sp.6,29 - R.sp.26,29 - R.sp.29m,30 - l lm; S.sp.22m lm,22,31 6 - - - - - - - - - - - - - 12m,22 - - I I I I LlLlACEAE Allium cepa L. A .fistułosum L. A.odorum L. Asparagus officina/is L. BORA G/NA CEAE Andzusa officinalis L. Echium vulgare L. N 00 -....I 5 I - - - - - I 28 - - - - 17m,29m,22,31m - - - - - - - - 29,31 29 - - - 29 6 - 31m - - - - 26 - - - I - - 3 - - - - - - 9 26 - 6 II ,20,22,24m,26,31; L. I - - POL YGONA CEAE Fagopyrum sagittatum Gilib. Połygonum convolvulus L. 4 - 30 30 CRUC/FERAE Berteroa incana (L.) OC. Brassica rapa L. Rapistrum perenne (L.) Ali. I 3 31m - CRASSULACEAE Sedum acre L. S.album L. S. reflexum L. S.sexangulare L. CAMPANULACEAE Campanula rapunculoides Jasione montana L. I 2 E.sp.30m 5; C.sp.20,22,31-33 7,9a,14,22 - 13m, 17m,29m,31m,9, 10, 18, 18a,28,30 - - 30 - I tv 00 00 I I I INNE - OTHER FAMILIES Armeria elongata (Hoffm.) Koch Euphorbia Geranium pratense L. Gypsophi/a Helianthemum Lycium halimifolium Mill. Malva silvestris L. Phacelia tanacaetifolia Benth. Ranunculus repens L. Reseda odorata L. a) b) 2 I 3 I 4 I 5 7,22 - - - - 26 - 6,15 1 - - - - - - - 32 - 16 - - 28 Im 26 - - 28 - - - - ODNOŚNIKI - NOTES: Symbole gatunków samotek - Syrnbols of the Hylaeus species: Di - samotka obrzeżona - Hy/aeus difformis (Eversmann); Ar - s.jasieńcowa - H.annu/aris (Kirby); Eu - s.południowa - H.euryscapus Fórster: Ri - s.tarczówka - H.rinki (Gorski). Liczby w tabeli oznaczają teren badań. lata i autorów: - The numbers in the table indicate the regions, years and authors ot"the investigations: POLSKA - POLAND: woj. Lublin: I. Puławy 1961, 1971-1978, 1992-1994 leg. J.Gosek, K.Kuna, A.Ruszkowski, K.Kaczmarska, M.Zadura, B.Jabłoński, J.Wojdaszka; 2. Gołąb, pow. Puławy 1987 leg. A.Ruszkowski; 3. Lęka, pow. Puławy 1988-1989 leg. K.Kaczmarska, A.Ruszkowski. woj. Zamość: 4. Tomaszówka, pow. Zamość 1967 leg. M.Biliński; 5. Łabunie, pow. Zamość (A n a s i e w i c z 1973); 6. (K o s i o r, F ij a ł 1992). I Wielkopolska: 7.Poznań(Banaszak 1973a); 8. pow. Poznań(Wójtowski, 9. woj.: Poznań, Bydgoszcz, Piła (T o r k a 1912); 9a. Wielkopolski Szymaś, Wilkaniec 1979); Park Narodowy. woj. Poznań (S z u l c z e w s k i 1948). Pomorze - Pomerania: 10. Hel, woj. Gdańsk (B r i s c h k e 1888); 11. wsch. Pomorze - estern Pomerania (A l f k e n 1912); 12. dolna Wisła - lower Vistula valley (B a n a s z a k 1980); 13. zach. Pomorze - western Pomerania (B I li t h g e n 1919); 14. Wolin, woj. Szczecin (B a n a s z a k 1973b). Śląsk - Silesia: 15. Dzierżoniów, woj. Wałbrzych Mazury - Masuria: 18. (A 1 f k e n 1909, 1913); 1972 leg. K.Kaczmarska; 16. (D i t t r i c h 1903); 17. (S c h o l z 1912). 18a. (M ii s c h 1 e r 1938). Różne rejony - Various regions: 19. Załazy, woj. Radom 1974 leg. A.Kosior; 20. Babia Góra - mountain (D y 1 e w s k a 1966); 21. Ojców, woj. Kraków (D y l e w s k a 1988); 22. (C e l a r y, D Y l e w s k a 1988). LITWA - LlTHUANIA: 23.(Adolph 1934); 24.(Monsevicius 1989). SŁOWACJA - SLOVAKIA: 25. (B e 1 li k o v li 1970, 1971). 26. (M Ó WĘGRY - HUN GARY: c z li r 1961); 27. (B e n e d e k 1971). NIEMCY I AUSTRIA - GERMANY and AUSTRIA: 28.(Mliller 1873); 29.(Alfken 1914); 30.(Friese 33. (D y l e w s k a 1993). tv 00 \Q 1926); 31.(Stoeckhert 1933); 32.(Warncke 1981); WNIOSKI l. Samotka obrzeżona - Hidifformis (Ev.) jest gatunkiem polifagicznym, ale można ja uznać za potencjalnego zapylacza malin, a być może również lucerny, nostrzyku, cebuli i rzepy. 2. Ponieważ samotka obrzeżona chętnie zasiedlała sztucznie nawiercane otwory w drewnie oraz trzcinę, będzie prawdopodobnie można w przyszłości opracować metody jej chowu i wykorzystać ją do zapylania upraw izolowanych i szklarniowych. 3. Samotka tarczówka - H. rinki (Gor.) może być uznana za potencjalnego zapylacza malin, choć trudno liczyć na większe jej rozmnożenie. 4. Samotka jasierioowa - Hiannularis (K.) i południowa - H.euryscapus Fórst. nie mogą raczej mieć dla Polski większego znaczenia gospodarczego. LITERATUR~ A d o I P h W. (1934) - Materiały do znajomości pszczół Wileńszczyzny. Pr. Tow. PrlJ!j. Nauk, Wiłno ł933, 8:217-254. A I f k e n 1.D. (1909) - Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Ostpreussen. Schr. Physiol.: okon. Gesell. Konigsberg . 50:320-345. A I fk e n J .D. (1912) - Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Weslpr. BOI. -zooll. Ver. Danzig , 34: 1-96. A I f k e n J.D. (1913) - Die Bienenlauna von Ostpreussen. Schr.Physiol-ókon. Gesell. Konigsberg, 53:114-182. A If k e n 1.D. (1914) - Die Bienenfauna von Bremen. Abh. Naturwiss. Vel'. Brem en , 1912, 22: 1220. A n a s i e w i c z A. (1973) - Błonkówki pszczołowate (Apoidea, Hytnenopterai występujące na plantacjach lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) i skład florystyczny zebranego przez nie pyłku. Rozpr.Nauk.Ak Lublin, 5:1-39. B a n a s z a k J. (l973a) - Pszczołowate (Apoideai okolic Poznania. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. , B, 26:33-78. B a n a s z a k J. (l973b) - Pszczołowate iApoideai Wolińskiegu Parku Narodowego. Bad. Filjogr.Po/.Zach., B, 26:79-88. B a n a s z a k J. (1980) - Pszczoły iApoidea, Hymenopterai siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragm.Faun., 25:335-360. B a n a s z a k 1. (1991) - Wykaz gatunków pszczół (Apoideai z obszaru Polski. Acta Univ.Lodz: - Fol.Zool.Anthr., 7: 15-66. B e l:i k o v a A. (1970) - Bees iApoideas of querco-carpinetum at Bab. Res.Project Bab, Progr. Rep.I, Bratislava. B e I a k o v li A. (1971) - Vćely (Apoideay z niektórych vyznamnych oblasti Slovenska. Ent. Probl., Bratislava, 10:141-190. B e n e d e k P. (1971) - Flower visiting habits of colletid and melittid bees iHymenoptera, Apoideay based on data originating frorn Hungary. Mushi, 45(4):65-79. B I li t h g e n P. (19ł9) - Die Bienenfauna Pommerns. Stel/.Ent.Z., 80:65-131. B r i s c h k e C.G.A. (1888) - Hymenopiera aculeata der Provinzen West- und Ostpreussen. Schr. Naturforsch. Gesell.Danzig , N .F. 7(1). 290 C e I a r y W., D Y I e w s kaM. (1988) - Colletidae (Hymenoptera, Apoidea) Polski. Pol. Pis. Ent., 58:359-382. D a t h e H.H. (1980) - Die Arten der Gattung Hylaeus F. in Europa. M itt. Zoo\. Mus. Berlin, 56(2):207-294. D i t t r i c h R. (1903) - Verzeiehnis der bisher in schlcsien autgefundenen Hyrnenopteren. I. Apidae . Z. Enl., Breslau, 28: 19-54. D Y I e w s k a M. (1966) - The Apoidea of the Babia Góra Muuntain. ACIa ZO%~~Cracov.; I \: 111-175. D Y I e w s kaM. (1988) - Apoidea of the Ojców National Park. Part I: Colletidae . Halictidae, Andrenidae , Meliuidae, Megachilidae, Anthophoridae . Acta Bio/. Cracov; 33: 19-72. D Y I e w s kaM. (1993) - Apoidea (except Apidae) on the northern slopes of the Hohe Tauern Mts. Acta ZO%~~Cracov.; 35(3):509-564. F r i e s e H. (1926) - Die Bienen, Wcspen, Grab- und Goldwespen. Die Insekten Mitteleuropas, inshesondere Deutschlands. Stuttgart. G o s e k J., R u s z k o w s k i A., K a c z m a r s k a K. (l995a) - Roiliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze samotek iHylaeus F.) z podrodzajów Spaw/arie/la Popov, Abrupta Popov i Koptogaster Altkcn (Hymenoptera, Colletidaes. Pszczeln.Zesz, Nauk.; 39(2):265-272. G <> s e k J., R u s z k o w s k i A., Woj d a s z k a J. (l995b) - Railiny pokarmowe i znaczenie gospodarczesamotek (Hylaeus F.) z podrodzajów Denligera Popov iHymenopiera, Colletidaev. Pszczeln.ZeszNauk., 39(2):273-279. K () s i o r A., F i j a I J. (1992) - Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Stud. Ośr. Dokum. Fi;:jogr., 20: l 3-53. M ó c z a r M. (1961) - Revision, Faunenkatalog und ethologische Angaben iiber die Arten der Gattung Prosopis F. Fol.Ent.Hung., ł4:143-162 (cit. Benedek 1971). M ii s c h I erA. (1938) - Ein Beitrag zur Bienenfauna in Ostpreussen, insbesondere der Kurischen Nehrung. Schrif. Physik, -okonom. Ges. Konigsberg, 70(2):243-287. M o n s e v i c i u s V.C. (1989) - Trofićeskije sviazi pćelinych Dainavskoj pesćanoj ravniny. Trudy Ak. Nauk Lil.SSR, B, 1(105):61-74. M li I I e r H. (1873)'- Die Befruehtung der Blumen durch lnsecten und die gegenseitigcn Anpassungen beidcr. Leipzig. R u s z k o w s k i A., G o s e k J., Woj d a s z k aj. (1993) - Railiny pokarmowe samotki pospolitej - Hvlaeus communis Nylander (Hymenoptrru, Apoidea, Colletidaev. Pszczeln.Zesz.Nauk., 37:209-216. R u s z k o w s k i A., G o s e k J. (1995) - Railiny pokarmowe i znaczenie gospodarcze samotek tHylaeus F.) z podrodzaju Poraprosopis Popov (Hymenoptera , Colletidaei. Pszcreln.Zesr. Nauk. , 39(2):255-:!64. S c h o I z EJ .R. (1912) - Hymenopiera aculeaia. Seltenere schlesische Vorkornmnisse. Jahresh. Ver.Schles.Insektenk.Breslau, H. V. S t o e c k h e r t F.K. (1933) - Die Bienen Frankens (HyIl1., Apid.v. Beihclt d. Dcutsch.Ent.Z., 1932. S z u I c z e w s kiJ .W. (1948) - Blonkówki tHvmenopterat Wielkopolskiego Parku Narodowego. III. Pszczołowate (Apidae). Prace Monogr. Przvr. Wielkop. Parku Narod. , 2(3):71-89. T o r k a V. (1912) - Die Bienen der Provinz Posen. 2. Naturwiss.Abt. Posen, 20:97-181. War n c k e K. (1981) - Die Bienen des Klagefurter Bcckens. Carinthia li, 91(171):275-348. Wójtowski F., Szymaś B., W i ł k a n i e c Z.(l979)-Błunkówki(Hymenoplera) i muchówki (Dipteros odwiedzające kwiatostany marchwi nasiennej. Rocz.Ak. Pozn .. [11:209-214. 291 FOOD PLANTS AND AN ECONOMIC IMPORTANCE OF HYLAEUS SI)ECIES OF SUBGENERA LAMBDOPSIS POPOV AND PATAGIATA BLUTlł<;EN (H YMENOPTERA , COLLETlDAE) A. R u s z k o w s k i, J. G o s e k, K. K H C z ID H r s k H, K. K II n H Summary The lists of food plants for Hylaeus di1formis (Eversmann), Ił.annutaris (Kirby). H. euryscapus Forster and H. rinki (Górski) were compiled on the basis of own investigations (1961-1994) and of the literaturo. The list for Ił.difformis inc1uded 45 plant species, for Hiannularis - 50 plant species, H.euryscaplls - 14 plant species and H.rinki - 9 plant species. Hidifformis and H. rinki can be accepted as the potential pollinators of raspberry. H.diffimnis cauld be probabie reared in the futurę and used tor pollination nr various lTOpS in isolation and in greenhouses. Keywords: solitary bees, Hylaeus, pollination, raspberry, lood plants. 292