Irena Kotowicz-Borowy Tradycje rodzinne alternatywą dla alienacji

Irena Kotowicz-Borowy Tradycje rodzinne alternatywą dla alienacji

45
Українознавчий альманах. Випуск 1
тання української автономiї, а отже − державної цiлiсностi
iмперiї. Навiть у той час, коли iншi народи Росiйської iмперiї, включаючи полякiв, латишiв литовцiв, отримували обмеженi можливостi вивчення рiдних мов та лiтератур на
унiверситетському рiвнi, заперечення «українського питання» мотивувалося його непотрiбнiстю у зв’язку зi спорiдненiстю та зрозумiлiстю росiйської мови. Питання української мовної та лiтературної осiбностi загрожувало пiдривом самiй iмперськiй доктринi, обслуговувати яку була
покликана гуманiтарна наука шляхом обстоювання iдей
спiльностi iсторичного шляху та мовної спорiдненостi.
На жаль, попри всi зусилля як студентства, так i професорiв, що пiдтримували справу української науки, викладання українознавчих дисциплiн лишилося у тих формах та обсязi, як це було окреслено в студентськiй петицiї
1906 р.: «…читано iнодi курси вкраїнської iсторiї як складової частини курсiв росiйської iсторiї, в курсах росiйської
мови й лiтератури згадувалось iнодi за українську мову й
лiтературу (виключно про старi перiоди останньої), але
все це мало дуже випадковий i несистемний характер, залежачи здебiльшого вiд доброї волi професора, який займав кафедру росiйської мови або iсторiї»44.
При цьому студенти й курсистки, за бажанням, все ж
могли скласти собi певне уявлення про iсторiю України –
«Малоросiї», на вiдмiну вiд Росiйської iсторiї, про особливостi «пiвденно-руського» права, а також долучитись до
пiзнання української мови, хоча часто й у небезпечнiй та
навiть шкiдливiй формi «дiалекту» росiйської мови. Отже,
навiть попереднiй огляд пропонованих до вивчення дисциплiн показує, що студентство мало змогу отримати
певнi, хоча й обмеженi знання про українське буття, проте
умови тогочасної дiйсностi ставили його перед непростим
вибором самовизначення на користь українства чи «малоросiйства».
1Alma Mater: Унiверситет св. Володимира напередоднi та в добу Української революцiї. 1917–1920. Матерiали, документи, спогади: У 3 кн. / Упоряд. В. А. Короткий, В. І. Ульяновський. – Т 1. – К., 2000. – С. 90. 2Там
само. – С. 87–114. 3Alma Mater… Т 1. – С. 246; 485. 4На высших женских
курсах. Петиция украинок // Киевская мысль. – 1907. – № 251. – 4 октября –
С. 3. (Ця цифра може бути дещо перебiльшеною, адже вона складає
близько половини курсисток – Авт.) 5Інститут рукопису нацiональної
бiблiотеки України iм. В. Вернадського (далі – ІР НБУВ). – Ф. Х, спр. 4753,
арк. 1. 6На высших женских курсах // Киевская мысль. – 1907. – № 268. –
21 октября – С. 4. 7ІР НБУВ. – Ф. 141, спр. 21, арк. 1. 8Alma Mater… Т 1. –
С. 576. 9Державний архiв м. Києва (далi – ДАК). – Ф. 244. п. 1.1, спр. 110,
арк. 1–1зв. 10Там само. – Оп. 17, спр. 138. 11Там само. – Оп. 1.1, спр. 164,
арк. 3зв. 12Там само. – Спр. 116, арк. 49. 13Там само. – Спр. 118, арк. 14.
14Alma Mater… Т 1. – С. 475. 15Отчет о состоянии и деятельности Киевского императорского Университета Св. Владимира за 1909 год. – К., 1914. –
С. 19. 16Alma Mater… Т 1. – С. 474–476. 17Отчет о состоянии и деятельности Киевского императорского Университета Св. Владимира за 1908 год. –
К., 1913. – С. 15. 18Отчет… Университета Св. Владимира за 1909 год. – К.,
1914. – С. 19. 19Отчет о состоянии и деятельности Императорского университета Св. Владимира за 1911 год. – К., 1911, – С. 15. 20Там же.
21ДАК. – Оп. 17, спр. 416а, арк. 5–5зв. 22Отчет о состоянии и деятельности
Императорского Университета Св. Владимира за 1912 год. – К., 1913. –
С. 80. 23Отчет о состоянии и деятельности императорского Университета
Св. Владимира в 1913 г. – С. 84. 24Отчет… Университета Св. Владимира
за 1912 год. – К., 1913. – С. 80. 25Отчет о состоянии и деятельности Киевского императорского Университета Св. Владимира за 1907 год. – К.,
1912. – С. 19. 26Отчет… Университета Св. Владимира за 1909 год. – К.,
1914. – С. 77. 27Отчет о состоянии и деятельности Императорского Университета Св. Владимира за 1910 год. – К., 1912. – С. 64. 28Отчет… Университета Св. Владимира за 1912 год. – К., 1913. – С. 81. 29Там же. – С. 17.
30Отчет… Университета Св. Владимира за 1909 год. – К., 1914. – С. 43–44.
31Отчет… Университета Св. Владимира за 1912 год. – С. 14. 32ДАК. –
Оп. 17, спр. 419, арк. 22зв.–23. 33Там само. 34Alma Mater… Т 1. – С. 471.
35Там само. – С. 466–469; 472–473. 36Див. Кобченко К. А. «Жiночий унiверситет Святої Ольги»: iсторiя Київських вищих жiночих курсiв. – К., 2007. –
С. 142. 37ДАК. – Ф. 244, оп. 1.1, спр. 16, арк. 73зв.–74. 38Там само. – Оп. 17,
спр. 530, арк. 13. 39Там само. – Арк. 13зв. 40Там само. – Ф. 244, оп. 1.1,
спр. 16, арк. 74, 81зв.; Там само. – Оп. 17, спр. 536, арк. 10. 41Там само. –
Оп. 1.1, спр. 110, арк. 1зв. 42Там само. 43Там само. – Арк. 5. 44Alma
Mater… – Т. 1. – С. 486.
Irena Kotowicz-Borowy
Tradycje rodzinne alternatywą dla alienacji we współczesnym świecie
(na przykładzie rodów drobnoszlacheckich)
Автор у статтi дослiджує проблему збереження родинних традицiй дрiбношляхетських родiв як способу
«виокремлення» останнiх у сучасному свiтi. Для цього
застосовує порiвняння протилежних категорiй orbis
interior («свiту внутрiшнього» – родина, дiм, сусiди
тощо, мiсце, де шляхом усного iнформування передаються родиннi традицiї) та orbis exterior («свiту зовнiшнього» – чуже, незнайоме оточення, як речi так i особи, iншi (чужi) цiнностi, його площина у сучасному свiтi
все збiльшується). Сучасний свiт ставить перед людиною новi вимоги, новi культурнi цiнностi, втягує до
«iнших свiтiв», далеких вiд родинних, знайомих та
рiдних. До цього спонукають i культурнi змiни, масова
культура, як така, процеси глобалiзацiї, а брак закорiнення спричиняє неможливiсть iдентифiкацiї. Сучасний
дiм, т. зв. «родинне вогнище», все менше виконує функцiю опiки. Тому дослiдниця, на прикладi, дрiбношляхетських родин показує спроби вiдродження сiмейних традицiй
i iнтересу до минулого роду. При цьому автор подає i
докладну iсторiю становлення дрiбношляхетських родин у Польщi та формування їхнiх традицiй, а потiм i перекидаючи мiсток до їхнього сучасного становища.
Вирiзнення дрiбношляхетської верстви вiдбувається i
завдяки збереженню патрiархальних стосункiв у родинi,
святкуваннi спiльних свят i усному переказу т. зв. «хронiкерiв роду». Бо як пише автор: «В теперiшню добу макдоналiзацiї життя, цивiлiзацiї страху, технiки i глобальної
культури, єдиноможливим видається бажання наймолодшої генерацiї слухати оповiдання бабцi чи дiдуся». Врештi сьогоднi помiтним є повернення до родинної iсторiї, до
складання генеалогiчних дерев, повернення до занять
предкiв (землеробства) притому, що це не виключає
еластичностi й у сприйняттi iнновацiй. Цьому сприяють
як вирiшення психоемоцiйних проблем (вiдчуття безпеки), узгоджених з традицiєю iєрархiї цiнностей i заразом
достосуваних до актуальних суспiльно-економiчних умов.
Współczesny świat kultury globalnej powoduje zanikanie
tradycji rodzinnych przekazywanych zwykle drogą transmisji
ustnej z pokolenia na pokolenie.
Przestrzeń kulturowa w której żyjemy, organizowana
przez człowieka poprzez symbole i znaki wraz z całym
przekazem dziejowym, także ulega zasadniczym przeobrażeniom. Współcześnie mamy do czynienia również ze
46
Київський національний університет імені Тараса Шевченка
zmiennym systemem wartości co bezpośrednio przekłada się
na postawy i wzory kulturowe.
Człowiek od najdawniejszych czasów żył i wykonywał
swoją pracę w otaczającej go przestrzeni, dzieląc ją na
znaną, bezpieczną „Orbis interior” i nieznaną, niebezpieczną
„Orbis exterior”. We wszystkich kulturach na świecie przestrzenią bezpieczną był dom.
Siedlisko, gospodarstwo i dom w kulturze tradycyjnej były
najczęściej określane jako najbardziej bezpieczne, swoje i
bliskie. Tam człowiek żył i pracował. Wszystkie więc budynki,
przedmioty i zwierzęta otrzymywały również znamię swojskości. Dom mieszkalny (namiot, szałas, jurta), był ustanowioną przez człowieka strefą ścisłego bezpieczeństwa1. Tutaj
zawsze spędzano noc, chroniąc się przed niebezpieczeństwami jakie ona niesie, jedzono posiłki, pracowano.
W domu zawsze koncentrowało się życie rodzinne (tradycyjnie wielopokoleniowe).
Najbliższe otoczenie domu także łączyło się z życiem
rodziny. Często ogród i sad były przedłużeniem domowej
„Orbis interior”. Niekiedy wręcz, drzewa symbolizowały życie
mieszkańców domu, poprzez utożsamianie ich z członkami
rodziny. W wielu rodzinach był zwyczaj sadzania drzewa w
dniu narodzin potomka. Wówczas porównywano rozwój
drzewa z rozwojem dziecka. Poczucie bezpieczeństwa towarzyszyło więc wszystkiemu co własne, swojskie, należące do
przestrzeni znanej „Orbis interior”. W ten sposób zarówno
gospodarstwo jak dom mieszkalny, zabudowania gospodarcze, ziemia, pastwisko, dobytek i rodzina zawsze były i są
nadal własne, swoje, znane a więc bezpieczne2. Wszystko
poza „własnym” z reguły było podejrzane i niebezpieczne bo
obce, należące do „Orbis exterior”.
W ludzkiej mentalności przestrzeń bezpieczna obejmowała tradycyjnie także wszystko to co należało do ludzi
bliskich, na przykład sąsiadów. Przede wszystkim jednak
krewnych, niekiedy nawet daleko bardzo spokrewnionych,
czy powinowatych. Ich domy i gospodarstwa uważano za
bezpieczne, ponieważ byli to ludzie „swoi”.
Przeciwnie człowiek interpretował przestrzeń należącą do
nie „swoich”, obcych, traktowanych niekiedy jak wrogów, a
przestrzeń w której żyli i mieszkali (domy, gospodarstwa,
ziemia i przedmioty) jako „Orbis exterior” – przestrzeń obcą i
zagrażającą.
Ludzie znający się dobrze a tym bardziej spokrewnieni ze
sobą, zawsze utwierdzali się w poczuci bezpieczeństwa.
W chwilach niepewnych mogli więc wzajemnie się wspierać.
Grupy wewnętrznie powiązane różnymi relacjami a przede
wszystkim silnymi wizami rodzinnymi i krewniaczymi tworzyły
zwykle hermetyczne społeczności, posiadające własną przez
siebie kreowaną przestrzeń kulturową w której wszyscy mieli
oparcie i poczucie bezpieczeństwa. Członkowie tej grupy
wszystkie święta (np. agrarne, inicjacje itd.) przygotowywali
sami i sami w nich uczestniczyli. Wspólny wysiłek przy przygotowywaniu obrzędów był demonstracją swojskości. To właśnie
stanowiło niezbędny warunek skuteczności obrzędu czy powodzenia przedsięwzięcia. Musiały one się odbywać w gronie
„swoich”. Więż ta była sankcjonowana i rekreowana świętem3.
Zmiana kulturowa jaka nastąpiła w rodzinach zarówno
wiejskich jak miejskich w Polsce i innych krajach Europy
Środkowowschodniej4 wynika przede wszystkim z upowszechniania się kultury masowej i uwarunkowań ekonomiczno-politycznych. Rozerwanie ciągłości ustnego przekazu
pokoleniowego, dewaluacja autorytetów rodzinnych i grupowych, odcinanie się od rodzinnego środowiska, trudności w
adaptacji do nowego środowiska, wszystko to doprowadziło
do powszechnego zjawiska alienacji czyli wyobcowania.
Wiąże się to z brakiem poczucia bezpieczeństwa jednostki,
która nie związana bliskimi relacjami czy więzami pokrewieństwa z ludźmi obecnymi w tej samej przestrzeni kulturowej,
pozostaje samotna i obca.
Stan zagrożenia jednostki w świecie „Orbis exterior”
wynika więc z pozbawienia jej kulturowego i naturalnego
środowiska z którym się identyfikowała. Powszechną reakcją
wobec takiej sytuacji jest negacja odmienności i tendencja do
poszukiwania poczucia bezpieczeństwa na przykład w zamkniętym gronie rodziny, albo w powrotach do dawnych grup
rówieśniczych.
W procesie zmiany kulturowej następuje przechodzenie
ze świata przestrzeni własnej, bliskiej, do przestrzeni nasyconej innym, nowym systemem wartości.
Zakorzenienie w symbolice i tradycji „Orbis interior”
gwarantuje nieomal bezpieczne przejście między tymi przestrzeniami, nie pozwala także zagubić się w nowych systemach
społecznych. Jednostka na bazie tych wartości buduje swoją
przestrzeń, wysycają ją własnym systemem wartości.
Zakorzenienie wynika z zachowanej tradycji, na której
opiera się proces dziedziczenia kultury, a która według
Kazimierza Dobrowolskiego5 oznacza wszelką spuściznę,
którą ustępujące generacje przekazują pokoleniom wchodzącym w życie.
Brak zakorzenienia powoduje niemożność identyfikacji.
Jednostka czuje się często wyalienowana. pozbawiona
„swojego miejsca” w sensie przyrodniczym, historycznym,
geograficznym, etnicznym i kulturowym6. Coraz trudniej jest
we współczesnej rzeczywistości mówić precyzyjnie o poczuciu własnej tożsamości kulturowej.
Rodzina jednak od najdawniejszych czasów do dziś
stanowi elementarną jednostkę struktury społecznej. Tempo
życia i zatracanie więzi rodzinnych powoduje, że współczesny
dom coraz rzadziej pełni tradycyjną funkcję opoki. Są jednak
grupy społeczne, które dzięki swemu konserwatyzmowi
zachowującemu tradycję rodową i system wartości, nadal
korzystają z bezpiecznej przestrzeni kulturowej jaką daje
tradycyjna rodzina. Dzięki temu są silniejsze i bardziej
kreatywne od innych. Taką społecznością jest na przykład
drobna szlachta.
Czym zatem jest rodzina? Jest to grupa pierwotna
stanowiąca najstarszą instytucję społeczną, najgłębiej zakorzenioną w naturze człowieka i jego kulturze. Od zarania
funkcje rodziny sprowadzały się do opiekuńczych, społecznych, wychowawczych, biologicznych i kulturotwórczych.
Termin rodzina określa w pewien sposób także najszerszą
wersję grupy pochodzeniowej, a mianowicie ród.
Ród to grupa krewniacza włączająca wszystkie osoby,
które wywodzą się rzeczywiście lub teoretycznie od wspólnego przodka zgodnie z zasadą unilinearnego pochodzenia,
połączona poczuciem wspólnoty tego pochodzenia wyrażającym się m. in. w nazwie własnej i innej symbolice.
Ród jest zatem tak stary jak rodzina7, gdy tymczasem
szlachta jako pewna grupa, czy klasa posiadająca określone
wyróżniki kulturowe zaczęła funkcjonować znacznie później.
Fenomen zjawiska kulturowego jakie stanowi społeczność
drobnoszlachecka, polega przede wszystkim na istnieniu
do dzisiaj empirycznie weryfikowalnych drobnoszlacheckich
zbiorowości terytorialnych, niedawno jeszcze egzystujących
jako hermetyczne społeczności lokalne, opierające się przede wszystkim na więziach krewniaczych i wspólnym poczuciu
oraz deklarowaniu swojej „szlacheckości”. Prowadzone przeze mnie badania empiryczne potwierdzają, że dzięki zacho-
Українознавчий альманах. Випуск 1
wanym więziom wynikającym z komunikacji wewnątrz grupowej oraz międzypokoleniowej w obrębie własnej rodziny,
przetrwały także tradycje kulturowe tej grupy (w tym poczucie
bezpieczeństwa we wspólnocie rodowej)
We współczesnym świecie stanowią one asumpt wyzwalający dużą kreatywność u przedstawicieli średniego i
młodego pokolenia potomków drobnej szlachty. Przekłada się
to na poczucie szlacheckiej tożsamości kulturowej i zarazem
wpływa na dynamicznie narastającą chęć komunikowania się
członków grupy w celu nawiązywania nowych i doszukiwania
się dawnych więzi krewniaczych. Potomkowie rodów drobnoszlacheckich wykorzystują w tym celu wszystkie dostępne
dzisiaj sposoby komunikacji, począwszy od internetu (np.
zakładania rodowych stron internetowych), publikowania
historii rodów, po zjazdy familii z różnych stron świata do
rodzinnego zaścianka.
Zasiedziałość rodów drobno szlacheckich na terenie
dawnych „Kresów” Rzeczypospolitej znajdujących się obecnie na obszarze kilku państw Europy Środkowowschodniej i
przywiązanie do własnego dziedzictwa kulturowego poza
poczuciem bezpieczeństwa, wywiera, silny wpływ na postawy
przedstawicieli tej grupy8, ich poczucie tożsamości społecznej i narodowej a tym samym także na więzi etnokulturowe.
Znamienna dla potomków rodów heraldycznych wyróżniających się przede wszystkim tzw. cechami odwiecznymi,
inaczej określanymi jako cechy długiego trwania, jest do dzisiaj
wspólnota wyróżników ich tożsamości kulturowej. Potomkowie tej grupy nadal deklarują swą szlacheckość bez względu
na tożsamość narodową. Tak się dzieje na obszarze całego
wojskowego osadnictwa szlacheckiego, od półwyspu Sambijskiego, przez pogranicze Białorusko-Polskie, BiałoruskoPolsko-Ukraińskie, Ukraińsko-Polskie aż po Karpaty. Wiąże
się to z określonymi postawami, wzorami kulturowymi i co za
tym idzie, także strukturą, społeczności zawierających znaczny procent jednostek o drobnoszlacheckiej proweniencji.
Drobna szlachta najczęściej pochodzi z drobno rycerskich
rodów heraldycznych, od tzw. szlachty odwiecznej, charakteryzującej się wspólnotą godeł i zawołań dla całego
szeregu poszczególnych rodzin. Rody te stanowiąc formację
społeczną w obrębie warstwy szlacheckiej, wykazywały cechy
charakterystyczne dla organizacji rodowej.
W Polsce proces tworzenia się stanu szlacheckiego
zakończony został w 1505 roku, kiedy uchwalono konstytucję
„nihil novi”. Konstytucja spowodowała, że zbiorowość w
postaci stanu szlacheckiego, posiadającego status prawny
równy dla wszystkich jego członków, stała się samowładna we
wszystkim co tego stanu dotyczyło.
Szlachta w Polsce stanowiła w obliczu prawa jeden stan i
zawsze była sobie równa bez względu na to czy reprezentował ją magnat, czy szlachcic zagrodowy. W XIX wieku
liczba szlachty w Polsce stanowiła około 10 % ogólnej liczby
Polaków przy czym na terenie gęstego osadnictwa drobnoszlacheckiego liczba ta mogła być dwu a gdzieniegdzie
nawet trzykrotnie wyższa (np. Mazowsze płockie, północno
wschodnie, Podlasie). Były wśród niej bardzo stare rody
rycerskie9, które dawno doszły do świetności, ale później ich
znaczenie gasło, były też takie, które wyszły z zaścianka i
stały się wielkie (jak chociażby Krasińscy h. Ślepowron, na
Mazowszu). W XVIII wieku u szczytu hierarchii w strukturze
polskiej społeczności szlacheckiej znajdowała się niewielka
grupa magnaterii oraz szlachta folwarczna. Na niższym
szczeblu lokowała się szlachta cząstkowa lub inaczej dominialna a na najniższej pozycji wśród szlacheckiej braci
posiadającej ziemię plasowała się szlachta zagonowa. Poza
47
szlachtą posiadającą ziemię na bardzo niskiej pozycji wśród
rodzin szlacheckich usytuowana była tzw. szlachta brukowa
zamieszkująca miasta oraz szlachta czynszowa osadzana
w majątkach ziemskich. Najniższy status reprezentowała
szlachta służebna, której kondycja ekonomiczna przedstawiała się często nie najgorzej w przeciwieństwie do
pozostałych grup nie posiadających ziemi.
Najwyżej w hierarchii stanu szlacheckiego znajdująca się
magnateria, stanowiła niewielką grupę posiadającą ogromne
majątki i dochody. Na przykład pod koniec XVIII wieku, Karol
Radziwiłł dysponował 5000.000 zł dochodu rocznie, a w tym
samym czasie średni dochód przedstawiciela drobnej szlachty wynosił – 50 zł.10 Jednak mimo, że na etos drobnoszlachecki wpływała zróżnicowana kondycja ekonomiczna rodziny, to jednak pewne zasadnicze jego elementy były i często
są typowe dla postaw i zachowań całej szlachty. Jednym z
takich elementów pozornie wydawać by się mogło, że nie mających żadnego wpływu na rodzinę, jest struktura przestrzennopolityczna stanu szlacheckiego, stanowiąca niejako „kategorię kulturową”. Chodzi tu o tzw. sąsiedztwo, którego pozostałości w postaci okolic zaściankowych do dzisiaj funkcjonują na
obszarach gęstego osadnictwa drobnoszlacheckiego.
Okolice zaściankowe zwykle zamieszkałe są przez rodziny ze sobą spokrewnione, często posiadające to samo
nazwisko. Łączą je więc silne więzi nie tylko sąsiedzkie ale i
familijne. Postawy i zachowania członków tych familii dowodzą ważnej, jeśli nie najważniejszej cechy „równości” przedstawicieli wszystkich rodów szlacheckich.
Wartością kulturową wspólną także dla całej społeczności
szlacheckiej oprócz „równości” było pochodzenie. „Urodzony”, (generosus) w polskim języku prawniczym oznaczał
szlachcica. W języku potocznym mówiło się, że dobrze
urodzony to znaczy pochodzący z rodu szlacheckiego.
Polska szlachta, wartość wynikającą z dobrego urodzenia, tj. „rodowitości”, tym wyżej ceniła, im wymieniana
„rodowitość” była starsza11.
Drobna szlachta była równie dumna ze swego pochodzenia jak magnaci i potrafiła w imię równości całego stanu szlacheckiego to udowodnić. Nawet jeśli majętniejszy sąsiadszlachcic wynosił się ponad współbraci, to wszystkie rody
należące do okolicy szlacheckiej potrafiły w razie potrzeby
chwycić za broń. Duma z przynależności do stanu szlacheckiego podobnie jak u dużej szlachty, również u drobnej powodowała dążenie do hermetyczności swojej grupy. Małżeństwa
zawierano tylko w swoim środowisku i to wybierano partnera
przede wszystkim ze względu na walory majątkowe i możliwość awansu społecznego. Jeszcze w latach 70-tych XX
wieku ożenek szlachcica z osobą z poza „środowiska”, było
mezaliansem powodującym ostre sankcje rodzinne.
Specjalną wartość i znaczenie „urodzenia” tj, pochodzenia ze szlacheckiego stanu, potęgowała, często towarzysząca genezie odwiecznego rodu, mitologia.
Mit lub legenda z reguły dotyczyły niezwykłej historii praprzodka rodu. Najstarsze opowiadania mityczne i legendy towarzyszą również drobnoszlacheckim rodom heraldycznym.
Szlachta polska wyrosła z tradycji wojskowych. Drobno
rycerskie rody heraldyczne mają wręcz „zakodowaną” cechę
walki i zwycięstwa. Rycerski obowiązek obrony „ściany”
granic kraju, jaki spoczywał na zamieszkujących zaścianki
rodach, w czasach walki i obrony, wytworzył wzór kulturowy
rycerza-żołnierza. Coraz dłuższe okresy pokoju powodowały
jednak, że wzorzec ten ewoluował, niemniej wysoka wartość
tradycji wojskowych niesiona była wraz z kodem kulturowym z
pokolenia na pokolenie12.
48
Київський національний університет імені Тараса Шевченка
Z rzemiosłem wojennym i rycerską proweniencją szlachty
związany jest bodaj najistotniejszy element etosu szlacheckiego – honor. Pojęcie honoru w znaczeniu podmiotowym-wyraża poczuwanie się do pewnych obowiązków, wynikających
m. in. z określonej sytuacji rodzinnej i społecznej. Jest to
zatem własne poczucie godności stanowej i wynikająca stąd
drażliwość na wszystko, co mogłoby z zewnątrz tę godność
na szwank narażać. W znaczeniu przedmiotowym honor
oznacza reputację, dobre imię, opinię dodatnią, jaką się ktoś
cieszy pod warunkiem, że będzie przestrzegał pewnych reguł
postępowania, wynikających z jego przynależności do określonej grupy. Sprzeniewierzenie się honorowi ściąga hańbę na
winowajcę, kładzie „plamę na honorze”. Tak pojęty honor nosi
nazwę rycerskiego i najpewniej powstał w czasach feudalnych w atmosferze obyczajowej stanu rycerskiego. Honor oznacza także poczucie godności osobistej, dobre imię i cześć.
Zgodnie z koncepcją feudalnego ustroju, honor przysługiwał tylko mężczyznom jako zdolnym i zobowiązanym do
walki orężnej. Do końca istnienia stanu szlacheckiego, honor
jako forma i system zachowań, dotyczył tylko osób „urodzonych”, czyli pochodzących z tego stanu. Stanowił on
wartość będącą jedną z najważniejszych w hierarchii wartości
nadrzędnych, uznawanych przez szlachtę. Chroniła ona i
pielęgnowała honor jako nieodłączną cechę swojej przynależności stanowej. Jeszcze w ubiegłym stuleciu tzw.
sprawy honorowe stanowiły część życia społecznego, dotycząc określonej grupy, tj. szlachty.
Chęć ochrony honoru, czci i godności powodowała
tworzenie pewnej bariery oddzielającej grupy społeczne i
podkreślającej hermetyczność towarzystwa, czyli osób wywodzących się ze stanu szlacheckiego.
Honor stanowił dla szlachcica wartość w sposób oczywisty przynależną jego stanowi, jak ziemia, wolność czy równość. To wszystko składało się na etos szlachecki czyli tzw.
szlacheckość, która zdaniem szlachty posiadała cechy wręcz
genetyczne, była bowiem „wrodzona”, „dziedziczona” i nie do
końca nawet zależna od woli ludzkiej. Stanowiła bowiem coś
czego nabyć nie można było a stawało się tylko udziałem
członków rodów szlacheckich poprzez przekaz ustny z
pokolenia na pokolenie niesiony wraz z tradycją rodzinną.
Nośnikiem tej tradycji zazwyczaj, pomimo patriarchalnego
typu rodzin szlacheckich, były z reguły kobiety-matki. To one
wpajały swoim dzieciom od początku ich życia, stosunek do
otaczającego świata. Od nich w dużej mierze zależały
późniejsze postawy dorosłych już dzieci.
Honor, cześć, poczucie godności i szacunek (np. do
nestorów rodu) to nieomal synonimy, stanowiące główną
wartość, składającą się na stereotyp szlachcica. Honor
zawsze odgrywał ważną rolę w obyczajowości, zwyczajach
towarzyskich a nawet sposobie tytułowania13.
Współczesne badania dowodzą, że dzisiaj etos szlachecki wywiera duży wpływ na postawy już nie tylko potomków
rodów drobnoszlacheckich, ale rodzin polskich w ogóle.
W rodzinach szlacheckich powszechna była dbałość o
rodziców oraz rodzeństwo co wynikało z silnych więzi
rodzinnych. Młodzi często poświęcali życie osobiste, pozostając przy starych rodzicach na wsi. Nie honorowe bowiem w
rozumieniu drobnej szlachty było i jest często, zaniedbywanie
obowiązków w stosunku do rodziców. Potomek rodu, który
miał zostać dziedzicem majątku, z pełną odpowiedzialnością
traktował ten obowiązek, dążąc do utrzymania gniazda
rodzinnego. Był dumny z przynależności do swego rodu co
starał się podkreślić na zewnątrz chociażby przez powięk-
szanie i modernizację gospodarstwa oraz budowę nowego
domu, ale też noszenie rodowego sygnetu.
Jeden z mieszkańców ziemi ciechanowskiej będący
potomkiem rodziny drobnoszlacheckiej tak określił honor
podczas przeprowadzanego z nim kilka lat temu wywiadu:
„honor to słowo, słowo to honor. Słowa nigdy nie łamię, nawet
jeśli muszę tego żałować, bo to jest honor”.
Rodziny drobnoszlacheckie nadal są często hermetyczne. Do dzisiaj we wsiach szlacheckich można usłyszeć,
że bliska osoba w rodzinie jeśli nie pochodzi ze szlachty
tutejszej jest określana mianem „przybysza” i zarazem w
jakimś stopniu dystansowana.
W świadomości rodów drobnoszlacheckich tkwią przekazywane z pokolenia na pokolenie kompleksy w stosunku do
zamożniejszych krewniaków należących do szlacheckiej familii. Stąd wpisane właściwie nieomal w etos szlachecki było
także dążenie do zmiany statusu społecznego, które zrodziło
do dzisiaj aktualną, jedną z najważniejszych cech związanych
z systemem wartości wyznawanych przez szlachtę, mianowicie chęć uzyskania wykształcenia.
Dawniej rodziny drobnoszlacheckie charakteryzowała
szczególnie wysoka dzietność (a i dzisiaj w rodach potomków
szlacheckich częściej niż w innych rodzinach zdarza się
więcej niż dwoje dzieci). Zasadą jednak było wykształcenie
przynajmniej jednego potomka bez względu na zaplecze
ekonomiczne rodziny14.
Dawniej awans społeczny osiągano sprawując funkcje
dzierżawcy, służąc na dworach lub robiąc karierę urzędniczą,
wojskową czy też duchowną. Dzisiaj chęć wzniesienia się na
szczeblach drabiny społecznej stała się zapewne powodem
dla którego szlachta preferuje wykształcenie przygotowujące
np.: do zawodu lekarza czy prawnika, lub ekonomisty.
Środkiem do uzyskania awansu społecznego zarówno dawniej jak niekiedy obecnie, jest też odpowiedni mariaż.
Uwarunkowania historyczne związane z obroną polskich
kresów przez szlachtę wywodzącą się z osadników rycerskich, także kształtowały specyficzne cechy tej grupy, takie jak:
odwaga, opanowanie, nieufność, przebiegłość.
Kompleksy w stosunku do zamożniejszych przedstawicieli rodów szlacheckich zrodziły trwającą od wieków chęć
dowartościowania się m. in. poprzez zacieśnianie więzów
wewnątrz grupowych i krewniaczych, gloryfikowanie „swoich”
zaś pejoratywne ocenianie „obcych”. Taki stosunek do innych
pozwalał rodzinom drobnoszlacheckim uzyskać wyższą samoocenę. Również temu służyło podkreślanie szlachetności
swego urodzenia. Przykładem takich postaw jest przekazywanie z pokolenia na pokolenie (dawniej wykupywanych)
ławek w kościele lub sytuowanie w nawie głównej bocznych
zamykanych ławek na wzór stalli dla dostojników kościoła.
Swoje poczucie wyższości wobec np. sąsiadów, rody drobnoszlacheckie wyrażały często także w zakresie kultury
materialnej. Do dzisiaj posiadają większe i okazalsze niż u
sąsiadów domostwa i zabudowania inwentarskie, większą
liczbę dobytku i środków transportu. Dawniej różnice dotyczyły także ubioru szczególnie świątecznego, który wcześniej
nawiązywał do noszonego przez zamożną szlachtę np. stroju
kontuszowego a współcześnie powinien być zgodny z najnowszymi trendami mody.
Zachowanie wielu elementów tradycji kulturowej nawiązującej do etosu szlacheckiego przekazywanych drogą
ustną w polskich rodzinach pozwala na skupienie się i
integrację jej członków.
Dzięki temu postępowanie jednostek nie wymyka się spod
„kontroli”, co daje w efekcie poczucie bezpieczeństwa,
49
Українознавчий альманах. Випуск 1
zwłaszcza gdy zaczynają wchodzić w grę nowe, nie wypróbowane i efemeryczne przedsięwzięcia.
Kolejnym wyraźnym wyróżnikiem etosu drobnoszlacheckiego jest charakter patriarchalny i wielopokoleniowy, oraz jej
tradycyjna struktura. Mężczyzna jest głową rodziny. Im
starszy jest tym większy należy mu się szacunek dzieci i
wnuków. Do niedawna powszechne było całowanie rodziców
rękę. Szczególną atencją obdarzano też seniorki-matrony
rodu. W rodzinach drobnoszlacheckich widoczna jest większa niż w innych rodach, dbałość i dyscyplina wobec dzieci.
Obserwuje się także zachowanie do dzisiaj hierarchicznego
podziału ról w gospodarstwie domowym i obejściu.
Charakterystyczna dla szlachty aktywność w podtrzymywaniu wewnętrznych więzi przyjmuje współcześnie między
innymi formę uczestnictwa w różnego typu zjazdach. Zarówno
tradycyjnych, takich jak odpust, święto zmarłych, pogrzeb czy
wesele, jak w coraz modniejszych, specjalnie organizowanych (liczących niekiedy kilkaset osób) zjazdach rodzinnych.
Związek rodowy podkreślany jest też często poprzez
używanie określenia „to rodzina” w stosunku do osób
należących do bardzo dalekiej nawet gałęzi familii i tylko
noszących to samo nazwisko.
Rodziny drobnoszlacheckie podobnie jak niegdyś cały
stan przejawiały silne poczucie patriotyzmu i religijności.
Oprócz aktywnego uczestnictwa w obrzędach kościelnych, drobna szlachta manifestuje swą wiarę poprzez stawianie licznych krzyży i figurek przydrożnych, często w jakiejś
ważnej intencji rodziny, na własnej posesji przed domem lub
na krańcach terenu należącego do siedliska. Krzyże stawiano
także na końcu każdego przysiółka szlacheckiego, przy nich
żegnano zmarłych w ostatniej drodze. W centralnym miejscu
każdego przysiółka szlacheckiego znajduje się figurka przy
której mieszkańcy zbierają się na majowe.
W rodzinach drobnoszlacheckich silniej niż w innych
zachował się przekaz ustny historii rodu (nieomal w każdym
rodzie szlacheckim zawsze była jedna osoba, pełniąca rolę
tzw. „kronikarza rodziny”).
W dobie dzisiejszej macdonaldyzacji życia, cywilizacji
strachu, techniki i kultury globalnej, ewenementem wydaje się
chęć najmłodszej generacji, powrotu do słuchania opowiadań
babci czy dziadka. Tymczasem ten sprawdzony od wieków
najlepszy nośnik kultury i tradycji rodzinnych, w zabieganym
XXI wieku, jakimś szczęśliwym zbiegiem okoliczności pomału
wraca do łask.
Przedstawiciele pokolenia starszego niekiedy uważają za
swój obowiązek w stosunku do rodziny, napisanie wspomnień, dotyczących najczęściej lat dziecinnych i młodzieńczych
spędzonych w gnieździe rodzinnym. Ostatnio stało się także
modne poszukiwanie wspólnych przodków rodu i odtwarzanie
drzew genealogicznych.
W rodzinach drobnoszlacheckich następuje stały proces
przeobrażeń dotyczących tożsamości kulturowej tej grupy.
Jednak współcześnie w tradycji polskich rodzin zaobserwować można jeszcze wiele cech nawiązujących do etosu
szlacheckiego. Szczególnie siła więzi krewniaczych dających
poczucie bezpieczeństwa oraz zachowawczość hierarchii
wartości powodują, że w dzisiejszych trudnych dla rolnictwa
czasach, np.: najsilniejsze gospodarstwa o dużym areale
ziemi, rozwiniętej hodowli i dobrze wyposażonym parku
maszynowym, posiadają częściej od chłopskich, rodziny o
proweniencji drobnoszlacheckiej. Także rody te są odważniejsze w podejmowaniu ryzyka w gospodarstwie (np. udział
w programach unijnych, prowadzenie dużych inwestycji) co
świadczy o jej elastyczności i otwartości na innowacje, które
mogą przynieść korzyści. Przykłady te dowodzą nie tylko
chęci wzbogacenia się i awansu społecznego, ale też dążenia
do zaspokojenia w rodach potrzeb psychospołecznych (w tym
poczucia bezpieczeństwa), zgodnych z tradycyjną hierarchią
wartości i zarazem dostosowanych do aktualnych warunków
społecznoekonomicznych.
1
Zadrożyńska A. Homo faber – homo ludens. – Warszawa, 1983. – S. 66.
Tamże. – S. 67. 3Zadrożyńska A. Homo… op. cit. – S. 93. 4Siłecki R. Drobna
szlachta i wsie szlacheckie środkowego Polesia na Ukrainie // Rola szlachty
mazowieckiej w kształtowaniu polskiego krajobrazu kulturowego (red) Kotowicz-Borowy I., Koseski A., Ciechanów, 1999. – S. 26. 5Dobrowolski K. Studia
nad życiem społecznym i kulturą. – Wrocław, 1966. – S. 76. 6Nowicka E. Świat
człowieka-świat kultury. – Warszawa. – S. 305. 7Gloger Z. Encyklopedia
Staropolska. – Kraków, 1990. – T. II. – S. 594–596. 8Wasilewski T., Pospolite
ruszenie woj. Podlaskiego i Ziem Zachodniej Litwy w XVI w. // Drobna szlachta
podlaska w XVI–XIX w. – Białystok, 1991. – S. 9. 9Wł. Smoleński. Szkice z
dziejów szlachty mazowieckiej. – Kraków, 1908. – S. 64. 10Tamże. – S. 68.
11
Gloger Z. Encyklopedia… op. cit. – S. 596. 12Lewczyński M. Szlachta polska w
wojsku polskim za ostatnich Jagiellonów // Drobna szlachta podlaska w
XVI–XIX w. – Białystok, 1991. – S. 17. 13Kotowicz-Borowy I. Honor to nie tylko
słowo. Studium tożsamości kulturowej drobnej szlachty północnego. –
Mazowsza, 2005. – S. 53. 14Kotowicz-Borowy I. Drobna… Op. cit. – S. 92.
2
Ярослав Красовський
Становлення самосвiдомостi українського селянина пореформеної доби
на Подiллi
Дослiдження розвитку свiдомостi та самосвiдомостi
займає значне мiсце в роботах науковцiв. Внесок в розробку даної теми зробили в свiй час В. С. Соловйов,
М. О. Бердяєв, С. Л. Рубiнштейн, В. П. Тугарiнов,
О. Г. Спiркiн, Д. С. Шимановський, Е. В. Ільєнков1. Проблеми української iсторичної свiдомостi порушували у своїх
роботах Л. О. Зашкiльняк, З. Когут, А. І. Мiлер, В. А. Потульницький, О. А. Удод2. Питання етнiчної та нацiональної свiдомостi та самосвiдомостi вивчали Г. Г. Шпет,
Ю. В. Бромлей, А. Ф. Дашдамиров, С. Т. Калтахчян, М. Баряктарович, П. Гнатенко, Я. Дашкевич, В. Сергiйчук,
В. Жмир, З. Когут, Т. Чайка, А. Цiпко, Т. Воропаєва, Н. Яковенко, О. Щербатюк, С. Бойко3. Проте, ця тематика i надалi залишається не до кiнця опрацьованою та осмисленою.
В сучаснiй науцi iснують рiзнi методологiчнi пiдходи до
вивчення етнонацiональних проблем – перенiалiстський,
конструктивiстський, модернiстський та постмодернiстський. Проте найбiльш доцiльним є не протиставлення цих
методик, а використання комплексного пiдходу4. Саме їх поєднання, а не протиставлення вiдкриває новi можливостi.
Метою статтi є дослiдження етнiчної та нацiональної
самосвiдомостi подiльського селянина другої половини
ХІХ столiття. Розглядаючи його як об’єкт нашого дослiдження, ми маємо спробувати не оцiнити, а зрозумiти його
та той свiт, у якому вiн жив. Адже, як писав вiдомий iсторик
А. Я. Гуревич: «Завжди iснувала людська особистiсть,
але – iсторично конкретно визначена, зi способом свiтосприймання i поведiнки, притаманним тiльки данiй соцiально-культурнiй ситуацiї»5.