Untitled

Wpływ funduszy strukturalnych UE
na stan floty i zasobów
w rybołówstwie bałtyckim
WWF Polska
Autorzy:
Prof. dr hab. Jan Horbowy, dr Emil Kuzebski,
Morski Instytut Rybacki w Gdyni
ul. Kołłątaja 1
81-332 Gdynia
Marcin Ruciński,
Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Unii Europejskiej
Avenue de Tervueren, 282-284
B-11500 Bruxelles
Autorzy zdjęć: V. Buzun, J. Doerman, R. Kibitz, G. Okołów, A. Zabawski
Redakcja: Anna Daczka, WWF Polska, Kierownik projektu „Zrównoważone rybołówstwo”
Wydawca:
WWF Polska, Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody
ul. Wiśniowa 38
02-520 Warszawa
tel.: +48 22 848 73 64
+48 22 848 75 92
+48 22 848 75 93
fax: +48 22 646 36 72
© WWF Polska
Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody
Publikacja jest dostępna na stronie internetowej:
http://www.wwf.pl/informacje/publikacje/rybolostwo/fifg_baltyk.pdf
Spis treści
1.
Wprowadzenie................................................................................................................. 5
1.1. Cel i zakres publikacji ............................................................................................................. 5
1.2. Zarządzanie zasobami rybackimi ........................................................................................... 6
1.3. Problem nadmiernego potencjału połowowego.................................................................... 7
1.4. Podstawowe czynniki wpływające na dynamikę zasobów .................................................... 8
1.5. Zasoby rybackie Morza Bałtyckiego i czynniki warunkujące ich stan................................... 9
2.
Słowniczek terminów i pojęć......................................................................................... 11
3.
Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r. ............... 12
3.1. Geneza.................................................................................................................................. 12
3.2. Proces decyzyjny.................................................................................................................. 13
3.3. Komponenty Wspólnej Polityki Rybackiej i zmiany wprowadzone przez jej reformę
z 2002 r.................................................................................................................................. 14
3.4. Fundusz FIFG a reforma Wspólnej Polityki Rybackiej z 2002 r. .......................................... 17
3.5. Europejski Fundusz Rybacki na lata 2007-2013 dokończeniem reformy ........................... 19
4. Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)........................................................ 20
4.1. Wielkość floty rybackiej państw nadbałtyckich.................................................................... 20
4.2. Wielkość i struktura geograficzna i gatunkowa połowów bałtyckich .................................. 23
5. Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999) ................................ 28
5.1. Zarządzanie flotą rybacką w ramach Multiannual Guidance Programmes (MAGP) ........... 28
5.2. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych
w krajach starej UE (Niemcy, Dania, Szwecja, Finlandia).................................................... 29
5.3. Stan floty rybackiej na Morzu Bałtyckim ogółem ................................................................. 35
6. Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006) ...................................... 38
6.1. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych
w krajach starej UE ............................................................................................................... 38
6.2. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych
w nowych krajach UE”.......................................................................................................... 46
6.3. Stan floty rybackiej na Morzu Bałtyckim ogółem ................................................................. 49
7. Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku........................................................... 52
7.1. Dorsz zachodniobałtycki (podobszary 22-24) ..................................................................... 53
7.2. Dorsz wschodniobałtycki (podobszary 25-32)..................................................................... 55
7.3. Śledź wiosenny zachodniego Bałtyku i cieśnin duńskich (podobszary
22-24 i obszar IIIa) ................................................................................................................ 58
7.4. Śledź centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32 bez Zatoki Ryskiej) ............................. 60
7.5. Śledź Zatoki Ryskiej.............................................................................................................. 62
7.6. Śledź w podobszarze 30 ...................................................................................................... 64
7.7. Śledź w podobszarze 31 ...................................................................................................... 66
7.8. Szprot.................................................................................................................................... 68
3
18. Analiza zmian stanu floty rybackiej oraz zasobów w związku z funduszami
strukturalnymi. ............................................................................................................... 70
8.1. Dynamika stanu floty połowowej.......................................................................................... 70
8.2. Wpływ zmian stanu floty na zasoby w okresie działania FIFG ............................................ 73
8.3. Potencjalny wpływ dalszej redukcji floty na stan zasobów w latach następnych ............... 79
19. Wnioski i rekomendacje ................................................................................................ 82
10. Metodyka ....................................................................................................................... 84
10.1. Ocena stanu zasobów ........................................................................................................ 84
10.2. Symulacje dynamiki zasobów powodowanej zmianami wielkości floty............................ 85
11. Literatura........................................................................................................................ 86
4
1
Wprowadzenie
prof. dr hab. Jan Horbowy, dr Emil Kuzebski
1.1. Cel i zakres publikacji
Finansowy Instrument Sterowania Rybołówstwem (FIFG) jest jednym z czterech funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Utworzono go w 1993 r. w celu wsparcia realizacji zadań wspólnej polityki
rybackiej w zakresie restrukturyzacji sektora rybnego oraz niwelowania różnic w rozwoju społecznoekonomicznym regionów nadmorskich uzależnionych od rybołówstwa. Ważnym zadaniem funduszu
jest pomoc w utrzymaniu zrównoważonego rozwoju sektora rybnego poprzez wspieranie działań
podnoszących konkurencyjność ekonomiczną branży przy zachowaniu racjonalnego poziomu eksploatacji zasobów rybnych oraz ochronie środowiska naturalnego.
Celem niniejszej publikacji jest analiza wpływu działania funduszu FIFG na zmiany w potencjale połowowym flot rybackich państw UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim oraz ocena potencjalnych skutków tych działań na stan zasobów ryb bałtyckich.
Dla realizacji założonego celu w pierwszej części pracy dokonano ogólnej analizy zmian wielkości
flot łowczych państw prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim bezpośrednio przed wprowadzeniem FIFG oraz w pierwszym (1994-1999) i drugim (2000-2006) okresie funkcjonowania funduszu.
Do badań wykorzystano dane Eurostat (New Cronos Database), FAO oraz dane Komisji Europejskiej
dotyczące m.in. wielkości statków rybackich wycofanych lub zbudowanych w latach 1994-2005.
Analizie poddano cztery kraje starej UE: Niemcy, Danię, Szwecję i Finlandię oraz czterech nowych
członków UE: Polskę, Litwę, Łotwę i Estonię.
Z uwagi na brak wystarczająco dokładnych statystyk pozwalających na wydzielenie spośród flot
wymienionych krajów statków prowadzących połowy wyłącznie na Morzu Bałtyckim, za statki bałtyckie
przyjęto wszystkie jednostki o tonażu mniejszym od 500 GT. Jest to uproszczenie, które raczej zawyża
niż zaniża potencjał połowowy floty bałtyckiej, jednak wynikające z tego założenia błędy nie powinny
znacząco wpływać na jakość uzyskanych wyników. Dla ułatwienia w zestawieniach tabelarycznych
oraz opisie danych tonaż (pojemność) floty został wyrażony, w zależności od źródła, jako GT (Gross
Tonnage – tonaż brutto) lub GRT (Gross Register Tonnage – tonaż rejestrowy brutto). Jak do tej pory
z problemem ujednolicenia nie był w stanie poradzić sobie ani Eurostat, ani Komisja Europejska.
W dalszej części pracy scharakteryzowano stan zasobów ważniejszych gatunków ryb bałtyckich, opisano dynamikę stad i intensywności eksploatacji oraz wykonano prognozę wielkości połowów w najbliższych latach (zwykle okres 2002-2004), przy założeniu utrzymania obecnej intensywności eksploatacji.
W końcowych rozdziałach pracy przedstawiono podsumowanie wyników działania FIFG w latach
1994-2005 w odniesieniu do zarządzania potencjałem połowowym, wpływu zmian w wielkości floty
na stan zasobów ryb oraz prognozę skutków dalszego ograniczania potencjału połowowego na kondycję zasobów.
© V. Buzun / BFN of SPNS
5
1
1.2. Zarządzanie zasobami rybackimi
Od najdawniejszych czasów rybactwo było ważnym źródłem pożywienia dla człowieka, jednocześnie dostarczało zatrudnienie i korzyści osobom w tę działalność zaangażowanym. Wraz z rozwojem
rybołówstwa oraz ze wzrastającą wiedzą o zasobach rybackich i środowisku ich występowania zdano sobie sprawę, że zasoby rybackie, chociaż odnawialne, nie są nieograniczone. Wymagają zatem
odpowiedniego zarządzania, jeżeli ich udział w żywieniu człowieka oraz dostarczaniu mu ekonomicznych i socjalnych korzyści ma być trwały.
Wyraźne oznaki przełowienia zasobów ważniejszych stad ryb, zmiany zachodzące w ekosystemach morskich, znaczące straty ekonomiczne i konflikty międzynarodowe związane ze zbyt intensywną eksploatacją zasobów zagroziły stabilności rybołówstwa i jego udziałowi w dostarczaniu ludzkości pożywienia. W odpowiedzi na zaistniałą sytuację 19. Sesja Komitetu Rybackiego FAO (COFI)
w marcu 1991 r. zaproponowała nowe podejście do zarządzania zasobami, obejmujące czynniki
zarówno środowiska przyrodniczego, jak i ekonomiczne oraz społeczne. FAO zostało poproszone
o opracowanie koncepcji odpowiedzialnego rybołówstwa i wypracowania odpowiedniego kodeksu
postępowania. Kodeks został przyjęty przez 28 Sesję ONZ w 1995 r. Postanowienia ogólne oraz art.
6.5. kodeksu zalecają stosowanie w rybołówstwie tzw. zasady ostrożnego zarządzania. Zasada ta,
zdefiniowana przez ONZ-owską Konferencję dotyczącą środowiska i rozwoju (Rio, 1992), mówi, że
„W celu ochrony środowiska zasada ostrożnego zarządzania powinna być przez państwa szeroko
stosowana, zgodnie z ich możliwościami. Jeżeli występuje zagrożenie poważnych i nieodwracalnych
zmian (szkód) w środowisku, to brak pełnej naukowej wiedzy dotyczącej zagrożenia nie może być
uznawany jako powód opóźnienia podjęcia odpowiednich, efektywnych środków mających zapobiec
degradacji środowiska” (Reguła 15). Jednym z celów, a jednocześnie i efektów ostrożnego zarządzania jest zrównoważony rozwój definiowany jako: „zarządzanie i ochrona zasobów naturalnych
oraz orientowanie zmian technologicznych i instytucjonalnych w takim kierunku, aby zapewnić trwałe korzystanie z tych zasobów obecnym i przyszłym pokoleniom. Taki rozwój chroni zasoby lądowe
i wodne, nie degraduje środowiska, wprowadza właściwe technologie, jest akceptowany ekonomicznie i społecznie”.
Zarządzaniem zasobami rybackimi Bałtyku zajmuje się, powołana w wyniku Konwencji Gdańskiej
z 1973 r. Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego (IBSFC). Członkami Komisji
są wszystkie państwa nadbałtyckie. Komisja ustanawia zasady zarządzania zasobami i wprowadza
je w życie. Ochronie zasobów służą m.in. ustalane dla ważniejszych gatunków kwoty połowowe oraz
techniczne środki ochrony, takie jak: wielkość oczka w sieci, minimalna długość ryb w wyładunku,
dopuszczalna wielkość przyłowu, okresy i rejony zamknięte dla rybołówstwa.
W rezultacie poszerzenia UE o kraje Europy środkowej i wschodniej sekretariat Komisji zostanie
rozwiązany z dniem 31 stycznia 2006 r., a sama Komisja skończy formalnie działalność 31 grudnia
2006 r. (wraz z wygaśnięciem członkostwa Rosji i Polski). Prawdopodobnie wkrótce zastąpiona zostanie ona umową dwustronną Unia Europejska – Rosja.
Ciałem doradczym IBSFC jest Międzynarodowa Rada Badań Morza (ICES), której odpowiednie
struktury oceniają stan zasobów ryb bałtyckich oraz proponują wielkość dopuszczalnych połowów
(tzw. TAC). W skład Rady wchodzi większość państw morskich Europy (w tym Polska) oraz Stany
Zjednoczone i Kanada. Struktury ICES to komitety naukowe i grupy robocze, których uczestnikami
są naukowcy z państw członkowskich. Rada wypowiada się też na temat technicznych środków
ochrony z własnej inicjatywy lub w odpowiedzi na zapytania Komisji Bałtyckiej.
ICES doradza Komisji Bałtyckiej, opierając się od kilku lat na zasadzie ostrożnego zarządzania.
Jest to jedno z najbardziej zaawansowanych ciał doradczych we wprowadzaniu tej zasady w swoich ekspertyzach. Z tego powodu rozwinięto koncepcję tzw. biologicznych punktów odniesienia,
z którymi są konfrontowane aktualna biomasa i intensywność eksploatacji stada, w celu określenia
wyników eksploatacji w stosunku do wymogów ostrożnego zarządzania. Jeżeli aktualna eksploatacja
stada tych punktów nie przekracza, to istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że zasoby nie zosta-
6
Wprowadzenie
1
ną przełowione. Dla efektów pracy ICES decydujący jest zakres i intensywność badań naukowych
prowadzonych przez państwa członkowskie. Rada występuje jedynie w roli koordynatora części
badań i dostarcza zaplecza logistycznego do prac swoich grup roboczych.
Warunkiem podstawowym każdego typu zarządzania jest wysoka jakość informacji, na podstawie
których są podejmowane decyzje. Mankamentem, nie tylko rybołówstwa bałtyckiego, ale i rybołówstwa na innych akwenach, jest miernej jakości statystyka połowowa. W latach 90. nastąpiło wyraźne
nasilenie zjawiska niepełnego raportowania połowów. W przypadku Bałtyku dotyczy to głównie dorszy i łososi. Oparcie szacunków zasobów na błędnych danych prowadzi do błędnych ocen, a tym
samym do nieprawidłowego ustalenia kwot połowowych. Z kolei zaniżone kwoty połowowe wpływają
na nasilenie niepełnego raportowania połowów. Administracje rybackie państw nadbałtyckich zostały
zmuszone do prowadzenia odpowiednich korekt połowów raportowanych, a ICES nawet rozwinęła
procedury określające ich rzeczywistą wysokość na podstawie wyników rejsów badawczych. Mimo
osiągnięcia pewnych sukcesów w kwestii pełnego raportowania połowów zjawisko to nadal utrzymuje się w rybołówstwie bałtyckim. Wymagane są dalsze prace w kierunku zapewnienia odpowiedniej
i efektywnej kontroli wykonywania rybołówstwa na tym akwenie.
1.3. Problem nadmiernego potencjału połowowego
W powszechnym przekonaniu zasoby ryb postrzegane są jako dobro wspólne, które eksploatować mogą wszyscy zainteresowani. W rzeczywistości jednak ich ograniczoność sprawia, że każdy
nowy uczestnik włączający się w eksploatację zmniejsza dostępną ilość ryb dla innych rybaków,
a tym samym zmniejsza ich zyski. Sytuacja taka ma miejsce, w przypadku gdy dostęp do zasobów
nie jest obwarowany żadnymi ograniczeniami. Dotychczasowe zarządzanie rybołówstwem polegało
właśnie na nieograniczonym dostępie do zasobów (open access), co spowodowało powstanie problemu nadmiernego potencjału połowowego, a co za tym idzie przełowienia wielu stad ryb na wszystkich niemal łowiskach światowych.
Według danych FAO z 1998 r. dla odzyskania równowagi między istniejącym potencjałem połowowym na świecie a dostępnymi zasobami niezbędne jest zredukowanie liczby statków (tonażu,
mocy) przynajmniej o 30%, a według innych źródeł nawet o 50%. Aby przeciwdziałać nadmiernemu
wzrostowi potencjału połowowego państwa na całym świecie stosują szereg środków technicznych
mających ograniczyć zaangażowanie zbyt dużej ilości statków w połowy ryb.
Problem nadmiernego potencjału połowowego nie ominął, a być może nawet najboleśniej
dotknął kraje UE. Z tego powodu w 1983 r. Komisja Europejska zdecydowała się przyjąć nową
politykę strukturalną. Elementami tej polityki były m.in.: program wycofywania statków rybackich
oraz działania zmierzające do ograniczenia nakładu połowowego (liczby dni w morzu) w celu obniżenia śmiertelności połowowej. W 1993 r. nastąpiła reforma funduszy strukturalnych i wszystkie
zadania dotychczas realizowane w ramach dostępnych dla rybołówstwa funduszy zostały zintegrowane w jednym instrumencie finansowym – FIFG. Zadaniem FIFG jest m.in.: wsparcie działań zmierzających do osiągnięcia trwałej równowagi między wielkością floty a stanem zasobów, poprawa
konkurencyjności oraz wsparcie trwałych ekonomicznie przedsięwzięć.
Wycofanie statków rybackich stało się głównym środkiem, który ma pomóc dostosować liczbę statków do stanu dostępnych zasobów. W latach 1994-1999 przeznaczono na ten cel 30% funduszu
FIFG tj. 542 tys. euro, co stanowiło największą pozycję finansową wśród działań objętych pomocą
strukturalną. Środki zaplanowane na ograniczenie potencjału połowowego w latach 2000-2006 wyniosły 663 mln euro tj. 20% całego FIFG (3,7 mld euro).
7
1
Działanie to polega na zaoferowaniu właścicielom statków w zamian za dobrowolne wycofanie
statku z rybołówstwa (poprzez złomowanie, eksport statku bądź zawiązanie spółki joint venture) rekompensaty finansowej. Statek taki zostaje ostatecznie wykreślony z rejestru i nie może być zastąpiony inną jednostką, przez co trwale redukuje się liczbę statków. Teoretycznie mniejsza flota powinna
zwiększyć efektywność ekonomiczną statków pozostających w rybołówstwie, głównie poprzez zredukowanie kosztów stałych, wzrost połowów i wzrost konkurencyjności. Od momentu wprowadzenia
FIFG program ten uzupełniał działanie wprowadzonych wcześniej (1983-2002) wieloletnich programów sterowania flotą (MAGP), które wyznaczały niezbędny poziom redukcji dla poszczególnych segmentów floty (statków ukierunkowanych na połowy określonego gatunku lub gatunków ryb).
1.4. Podstawowe czynniki wpływające na dynamikę zasobów
Zmiany biomasy stada ryb zależą od trzech zasadniczych czynników:
– liczebności (biomasy) pokoleń uzupełniających stado,
– tempa wzrostu osobniczego ryb,
– śmiertelności ryb.
Można to wyrazić równaniem Russela (1931):
∆B = R + G – D,
gdzie ∆B oznacza zmianę wielkości biomasy w ciągu roku, R – biomasę nowego pokolenia uzupełniającą stado, G – przyrost biomasy wskutek wzrostu osobniczego, D – ubytek biomasy spowodowany
śmiertelnością.
Dwa pierwsze czynniki powodują wzrost biomasy, a czynnik trzeci – jej obniżanie się. Śmiertelność
możemy podzielić na śmiertelność spowodowaną czynnikami naturalnymi oraz śmiertelność połowową, czyli śmiertelność spowodowaną eksploatacją stada przez człowieka. Każdy z powyższych
elementów, składających się na dynamikę biomasy stada, jest uzależniony od szeregu czynników
zarówno biotycznych, jak i abiotycznych.
Liczebność uzupełnienia populacji jest zależna od ilości złożonej ikry oraz od wielu czynników
warunkujących przeżywalność ikry i wylęgniętych z niej larw. Tymi czynnikami mogą być: dostępność
pokarmu, występowanie i liczebność gatunków żerujących na ikrze i larwach, temperatura, zasolenie
i natlenienie wody, sztormy i siła wiatru, zanieczyszczenia.
Wzrost osobniczy może zależeć od zagęszczenia populacji, dostępności i ilości pokarmu oraz
temperatury wody. Na wielkość śmiertelności naturalnej ryb może wpływać ich wiek, stopień zanieczyszczenia środowiska, choroby oraz liczebność i zapotrzebowanie na pokarm ewentualnych
drapieżników żerujących na danej populacji. O wielkości śmiertelności połowowej decyduje liczba
jednostek łowczych eksploatujących stado, ich jakość i wyposażenie (tonaż, moc, elektroniczne
systemy lokalizacji ławic ryb, rodzaj narzędzi połowowych), ilość czasu spędzanego na połowach,
a także umiejętności i doświadczenie rybaków.
Dynamika biomasy nieeksploatowanej populacji jest procesem uzależnionym od wielu czynników,
często trudnych do wyznaczenia i ilościowej oceny. Człowiek ma bezpośredni wpływ na stan zasobów poprzez regulację śmiertelności połowowej, dokonywaną zwykle przez ograniczenie wielkości
połowów albo liczby jednostek łowczych i czasu spędzanego na połowach, czyli w wyniku ograniczenia nakładu połowowego.
Inną możliwością regulacji zasobów są tzw. techniczne środki ochrony, np. ustalanie wieku odłowu
ryb przez dopasowanie wielkości oczka w sieci (i innych jej parametrów) tak, aby jak najwięcej ryb
poniżej pewnego rozmiaru, określanego jako rozmiar minimalny, mogło uniknąć połowu. Poza tym
w miarę potrzeby wprowadza się okresy i rejony zamknięte dla połowów w celu umożliwienia stadu
tarła niezakłóconego procesem połowów czy też ograniczenie nakładu połowowego, poprzez zmniej-
8
Wprowadzenie
1
szenie liczby dni, w których można prowadzić połowy. Wymienione wyżej przykłady działań człowieka
składają się na proces tzw. zarządzania zasobami. Celem zarządzania jest na ogół utrzymanie trwałego i efektywnego rybołówstwa poprzez utrzymywanie dobrego stanu zasobów, umożliwiającego
ich odnawialność i dostępność obecnie i w przyszłości.
1.5. Zasoby rybackie Morza Bałtyckiego i czynniki warunkujące ich stan
Morze Bałtyckie jest morzem szelfowym oddzielonym od Morza Północnego cieśninami duńskimi.
Średnia głębokość Bałtyku wynosi 56 m, a zasolenie wód jest znacznie niższe niż w wodach oceanicznych i wynosi średnio ok. 8 promili – najwyższe wartości osiąga w zachodniej części i maleje
w kierunku wschodnim. To niskie zasolenie jest jedną z przyczyn stosunkowo małego zróżnicowania
zasobów biologicznych Bałtyku zarówno roślinnych, jak i zwierzęcych. W Bałtyku występują ryby
morskie i słodkowodne. Liczba gatunków morskich zmniejsza się w kierunku z zachodu na wschód,
wraz ze zmniejszającym się zasoleniem, a równocześnie wzrasta liczba gatunków słodkowodnych.
W sąsiednim Morzu Północnym świat roślinny i zwierzęcy jest znacznie bardziej urozmaicony.
Gatunki bałtyckie użytkowe dla rybołówstwa nie są liczne. Podstawowymi są dorsze, śledzie
i szproty. Ich połowy to około 95% połowów ryb bałtyckich. Ponadto w mniejszej ilości łowione są
ryby płaskie (głównie stornia, w znacznie mniejszym stopniu skarp i gładzica), łososiowate (łosoś,
troć, pstrąg) oraz, głównie w strefie przybrzeżnej morza i zatokach, ryby słodkowodne (m.in. sandacz,
okoń, płoć, sieja, sielawa).
Dorsze są poławiane najczęściej za pomocą włoków dennych, włoków pelagicznych i sieci skrzelowych (tzw. nety). Ostatnio coraz częściej używa się haków. Proporcje udziału poszczególnych
narzędzi w połowach zależą od państwa, okresu i rejonu, ale mogą się zmieniać nawet w obrębie
jednego państwa. Wraz ze zmniejszaniem się zasobów dorszy w latach 90. wzrósł znacznie udział net
w połowach. Bardzo intensywne połowy doprowadziły do zmian struktury wielkościowej stad dorszy
na niekorzyść ryb większych, co z kolei spowodowało w ostatnich latach zmniejszenie udziału net
i zwiększenie udziału włoków. Obecnie używa się włoków o wielkości oczka 110 mm z oknem typu
BACOMA. Wkrótce prawdopodobnie zostanie także wprowadzony do eksploatacji polski wynalazek
– włoki z workami o oczkach obróconych o 90o w stosunku do oczek standardowych. Dowiedziono
bardzo dobre właściwości selektywne tych worków.
Rośnie znaczenie połowów rekreacyjnych dorszy. W Polsce mają one nadal znaczenie marginalne, ale jak pokazują doświadczenia innych państw, mogą znacząco się rozwinąć w przyszłości.
Płastugi łowi się głównie jako przyłów podczas połowów dorszy, ale niektóre państwa prowadzą
ich połowy ukierunkowane, zazwyczaj storni. W połowach ukierunkowanych używa się włoków i sieci
stawnych.
Śledzie są odławiane za pomocą włoków pelagicznych, włoków dennych, tuk, manc i narzędzi pułapkowych. W połowach przeznaczonych do spożycia przez człowieka używa się włoków o wielkości
oczka co najmniej 32 mm. Części połowów, w szczególności śledzi łowionych przy okazji połowów
szprotów, używa się do produkcji mączki rybnej. W okresie tarła śledzi na łowiskach przybrzeżnych
używa się głównie narzędzi takich jak mance czy narzędzia pułapkowe. Połowy tymi narzędziami stanowią zwykle kilkanaście procent połowów ogólnych, ale mają one duże znaczenie dla rybołówstwa
przybrzeżnego.
Szproty poławia się zarówno na konsumpcję przez człowieka, jak i z przeznaczeniem na mączkę
rybną lub paszę dla zwierząt. Do połowu stosowane są głównie włoki pelagiczne o oczku wielkości
co najmniej 16 mm oraz tuki. Połowy na konsumpcję mają duże znaczenie w rybołówstwie polskim,
łotewskim i rosyjskim, choć i tu łowi się znaczne ilości z przeznaczeniem na mączkę rybną (nawet
rzędu 50%). Natomiast w Danii i Szwecji dominują połowy z przeznaczeniem na mączkę. Połowy te
rozwinięto w latach 90. i to one przyczyniły się do bardzo dużego wzrostu połowów szprotów.
9
1
W warunkach niskiego zasolenia jednym z czynników decydujących o dynamice zasobów rybnych
Bałtyku są wlewy do tego morza bardziej słonych, a tym samym i cięższych, lepiej natlenionych, wód
Morza Północnego. Są one warunkowane silnymi wiatrami z kierunków zachodnich i zdarzają się zwykle raz na kilka lat. Liczne wlewy występowały w latach 70., a szczególnie silne były w zimie 1972/73
oraz 1976/77 r. To po nich nastąpił rekordowy wzrost biomasy dorszy. Lata 80. i 90. to okres słabych
wlewów lub ich braku za wyjątkiem dość dobrego wlewu na początku 1993 r. W obecnym stuleciu
dość silny wlew miał miejsce na początku 2003 r.
Wlewy prowadzą do wymieszania się wód, natlenienia wód w warstwie przydennej, zwiększenia
ich gęstości oraz wynoszenia soli biogenicznych. Jak wykazały liczne badania, wlewy mają znaczący wpływ na liczebność noworodzonych pokoleń dorszy. Zapewniają pływalność i przeżywalność
stosunkowo ciężkiej ikrze dorszy, która w warunkach mniej gęstej wody opada bliżej dna w warstwy
małej ilości tlenu lub jego braku i ginie. Wlewy mają także pozytywne znaczenie dla procesu uzupełnienia takich gatunków jak śledzie, szproty i ryby płaskie. W przypadku ryb śledziowatych wpływ na
uzupełnienie ma też temperatura wody.
Innym czynnikiem wyraźnie określającym zmiany zasobów ryb bałtyckich jest oddziaływanie typu
drapieżnik – ofiara. Na Bałtyku jest ono wyraźnie zaznaczone w interakcjach dorszy i szprotów oraz
– w mniejszym stopniu – dorszy i śledzi.
Dorsz – ryba drapieżna – intensywnie żeruje na zasobach szprota, z kolei mały szprot – jak wskazują badania – intensywnie żeruje na ikrze dorszy. W rezultacie biomasy dorszy i szprotów w Bałtyku
są często przeciwstawne – wysoka biomasa dorszy prowadzi do niskiej biomasy szprotów, a spadek
biomasy dorszy sprzyja wzrostowi biomasy szprotów (wykres 1.1.).
Wykres 1.1. Względna wielkość biomasy dorszy i szprotów w latach 1974–2004
(biomasa obu stad w 1974 roku przyjęta jako 1)
Śledzie, dzięki większym niż szproty rozmiarom, ulegają drapieżnictwu dorszy w mniejszym stopniu. U ryb czteroletnich i starszych śmiertelność spowodowana wyjadaniem przez dorsze jest zwykle
niewielka.
10
Słowniczek terminów i pojęć
2
FIFG, Finansowy Instrument Sterowania Rybołówstwem, ang. Financial Instrument For Fisheries
Guidance,– fundusz strukturalny, powstały w 1993 r., finansujący działania w sektorze rybnym państw
UE.
IBSFC – MKRMB, Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego, ang. International
Balic Sea Fisheries Commission – międzynarodowa organizacja powołana w 1974 r. do zarządzania
zasobami żywymi Morza Bałtyckiego. Wskutek poszerzenia UE zostanie prawdopodobnie zastąpiona
umową UE–Rosja.
ICES, Międzynarodowa Rada do Badań Morza, ang. International Council for Exploration of the Sea
– międzynarodowa organizacja naukowa o ponad 100-letniej tradycji, składająca się z większości
morskich państw Europy (w tym Polski) oraz USA i Kanady. Powołana w celu badań mórz i oceanów,
doradza wielu międzynarodowym komisjom rybackim oraz rządom państw członkowskich w zarządzaniu zasobami.
Intensywność eksploatacji – nakład połowowy na jednostkę powierzchni, w klasycznych modelach
rybołówstwa jest proporcjonalna do śmiertelności połowowej. W niniejszej pracy czasem używana
zamiennie ze śmiertelnością połowową.
MAGP, ang. Multiannual Guidance Programmes – wieloletni program sterowania flotą wyznaczający
docelowy poziom potencjału połowowego w określonym przedziale czasu dla określonych grup statków i państw członkowskich UE.
Nakład połowowy – rezultat zdolności połowowej oraz działalności statku rybackiego (mierzonego
najczęściej w dniach spędzonych w morzu). W przypadku grupy statków jest to suma nakładu połowowego dla wszystkich statków w tej grupie.
Przełowienie – stan znacznie zmniejszonej biomasy stada wskutek zbyt wysokich połowów.
Przyłów – okazjonalny połów danego gatunku uzyskany w czasie tzw. połowów ukierunkowanych
innego gatunku.
Stado – jednostka biologiczna utworzona przez grupę osobników danego gatunku, bytująca na
określonym obszarze, zwykle izolowana rozrodczo od innych stad tego samego gatunku. Czasem
używane w sensie jednostki geograficznej, składającej się z kilku różnych lecz mieszających się ze
sobą komponentów biologicznych tego samego gatunku.
Śmiertelność naturalna – śmiertelność ryb z przyczyn naturalnych (np. wiek, choroby, wyjadanie
przez drapieżniki).
Śmiertelność połowowa – śmiertelność ryb wskutek połowów, współczynnik śmiertelności połowowej (zwykle oznaczany literą „F”) określa w przybliżeniu stosunek liczby złowionych ryb do
liczebności stada, przypadający na małą jednostkę czasu, np. współczynnik 0,2 na rok oznacza, że
w przybliżeniu 20% ryb zostaje złowionych, o ile nie występuje śmiertelność naturalna. Przy większych F zależność jest bardziej skomplikowana, gdyż rok nie jest tu małą jednostką czasu, i procent
złowionych ryb (przy braku śmiertelności naturalnej) określa się ze wzoru 100*(1-e-F).
TAC, całkowity dopuszczalny połów, ang. Total Allowable Catch, inaczej kwota połowowa lub limit
połowowy. Ustalona przez ciało zarządzające zasobami maksymalna wielkość połowów w danym
okresie, zwykle w roku.
Tonaż – jeden z mierników zdolności połowowej statków rybackich mierzony w tonach rejestrowych
brutto – GRT (BRT) zgodnie z konwencją z Oslo z 1947 r., bądź w tonach brutto – GT (BT) zgodnie
z Międzynarodową Konwencją o Pomierzaniu Statków z 1969 r. Z uwagi na różnice między obydwoma sposobami opomiarowania statków Komisja Europejska od 1994 r. wprowadziła obowiązek
opomiarowania statków większych niż 24 metry długości w GT. W 1998 r. obowiązek ten wprowadzono dla statków w przedziale długości do 15 metrów, a w 2003 r. na resztę statków rybackich.
Uzupełnienie – nowourodzone pokolenie ryb lub pokolenie wchodzące do eksploatacji w stadzie
(czasem używa się określenia rekrutacja). Liczebność uzupełnienia jest jednym z podstawowych
czynników określających dynamikę populacji.
Zarządzanie zasobami – proces wprowadzania i stosowania środków regulujących eksploatację
zasobów rybackich w kategoriach jakościowych i ilościowych np. poprzez ustalanie maksymalnych
dopuszczalnych połowów, minimalnej wielkości łowionych ryb, dopuszczanie do połowów tylko narzędzi o określonej charakterystyce.
Zdolność połowowa (potencjał połowowy) – oznacza tonaż statku w GT i jego moc w kW, jak określono w art. 4 i 5 rozporządzenia Rady (EWG) nr 2930/86. Dla danych typów działalności połowowej
zdolność może być określona przy użyciu np. ilości i/lub rozmiaru narzędzi połowowych na statku.
11
3
Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r.
Marcin Ruciński
Niniejszy rozdział jest próbą kompleksowego przedstawienia procesu powstawania i komponentów Wspólnej Polityki Rybackiej UE (WPRyb.), ukazania specyfiki kształtującego ją procesu decyzyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem zmian wprowadzonych przez reformę z grudnia 2002 r.
Pomimo iż głównym tematem tego opracowania jest ewolucja floty i zasobów rybnych Morza Bałtyckiego w kontekście komponentu strukturalnego WPRyb., należy również nadać tym szczegółowym
rozważaniom szerszy kontekst polityczny1 i instytucjonalny, w którym kształtowały się, funkcjonowały, były i wciąż są poddawane zmianom podstawowe założenia zarządzania sektorem rybackim UE
i wspierania jego rozwoju na poziomie wspólnotowym.
3.1. Geneza
Początki WPRyb. można znaleźć już Traktacie Rzymskim z 1957 r., który ustanawia Europejską
Wspólnotę Gospodarczą, a w art. 38 określa zakres przedmiotowy Wspólnej Polityki Rolnej i uznaje
produkty rybactwa za jej integralną część. Stąd też bierze źródło późniejsze wspólne występowanie
rolnictwa i rybactwa w kontekście UE (np. wspólna formacja Rady Ministrów), widoczne także w organizacji administracji wielu państw członkowskich Unii. Jako ciekawostkę można w tym miejscu dodać,
że bezpośrednio po wejściu w życie Traktatu Rzymskiego, w Komisji Europejskiej rybactwem zajmowała się tylko jedna sekcja w Dyrekcji Generalnej (DG) ds. rolnictwa. Samodzielna DG ds. rybactwa
została utworzona w 1976 r.
Pomimo dość wątłych podstaw traktatowych (niektóre osoby twierdzą, że bez dodania ryb do
listy produktów rolnych podlegających regulacji przez wspólny rynek, obecna WPRyb. nie mogłaby
powstać) polityka Unii w zakresie rybołówstwa zaczęła się dość szybko rozwijać. Istniały ku temu
dwie przesłanki: rosnąca konkurencja importu dla produktów rybołówstwa sześciu założycielskich
państw członkowskich, a także perspektywa rozszerzenia o cztery kraje o silnych sektorach rybackich: Danię, Irlandię, Wielką Brytanię i Norwegię, która ostatecznie nie przystąpiła do UE po negatywnym wyniku pierwszego referendum akcesyjnego w 1972 r.
W 1967 r. Komisja opublikowała komunikat pt. „Podstawowe zasady dla Wspólnej Polityki
Rybackiej”. Podstawowym zadaniem komunikatu było znalezienie rozwiązań problemów handlowych, strukturalnych i społecznych, istotnych w tym okresie dla założycielskiej szóstki. Rozpoczęte
wówczas dyskusje trwały ok. 3 lat i zaowocowały ustanowieniem podstaw dla wsparcia rynkowego2 i polityki strukturalnej w dziedzinie rybołówstwa3 (o czym w dalszej części rozdziału). Kolejny,
zewnętrzny komponent obecnej WPRyb. zaczął funkcjonować w 1977 r., gdy upowszechniła się
praktyka delimitacji 200-milowych Wyłącznych Stref Ekonomicznych (WSE) przez wiele państw,
u wybrzeży których prowadziły połowy statki dalekomorskie krajów UE. W tej sytuacji niezbędne
było zapewnienie kontynuacji działań tych jednostek w WSE państw trzecich. Wyłączne kompetencje do prowadzenia negocjacji w imieniu UE postanowiono przekazać Komisji, mogłoby to stawiać
kraje członkowskie przeciw sobie w rozmowach z tym samym krajem trzecim.
Ochrona zasobów nie była wówczas postrzegana jako zasadniczy problem i Komisja poświęciła
jej we wspomnianym komunikacie niewiele miejsca. Sprawa ta została przez Komisję podjęta dopiero w 1976 r., gdy rozpoczęły się dyskusje na temat bardziej całościowego systemu zarządzania
rybołówstwem, obejmującego m.in.: ochronę zasobów i zasadę ich zrównoważonej eksploatacji,
ustalanie limitów TAC, doradztwo naukowe w zakresie biologicznego stanu poszczególnych stad
ryb, alokację pomiędzy kraje członkowskie kwot połowowych i dostępu do poszczególnych obszarów morskich, a także ustanowienie nadzoru nad krajowymi służbami kontroli rybołówstwa.
Uzgodnienie szczegółowych elementów powyższego pakietu zajęło siedem lat skomplikowanych, żmudnych i wielokrotnie przerywanych impasami negocjacji, zakończonych na początku
Pojęcie „polityka” w niniejszym rozdziale jest rozumiane jako działania uzgodnione i realizowane przez instytucje UE, w odróżnieniu od polityki prowadzonej przez poszczególne państwa członkowskie.
2
Council Regulation (EEC) 2142/70 on the common organization of the market in fishery products
3
Council Regulation (EEC) 2141/70 laying down a common structural policy for the fishing industry
1
12
3
stycznia 1983 r.4 Tę datę przyjmuje się dziś powszechnie za początek istnienia Wspólnej Polityki
Rybackiej UE.
3.2. Proces decyzyjny
WPRyb. jest jedną z polityk wspólnotowych tzw. pierwszego filaru UE, który jest obszarem tzw.
wyłącznej kompetencji wspólnotowej. Oznacza to w praktyce silną pozycję Komisji Europejskiej
w procesie decyzyjnym – główną jej prerogatywą jest wyłączność inicjatywy prawodawczej. Decyzje,
których charakter decydenci uznają za polityczny, podejmowane są kwalifikowaną większością głosów w Radzie Ministrów UE. Parlament Europejski pełni rolę doradczą dla większości propozycji aktów prawnych, a znamiennym wyjątkiem od tej zasady są rozporządzenia ustalające coroczne limity
TAC i kwoty połowowe, w których jest on całkowicie pominięty. Decyzje o charakterze technicznym
są podejmowane w tzw. procedurze komitologii, gdzie decyzje są podejmowane przez samą Komisję
po zasięgnięciu opinii odpowiedniego komitetu ekspertów delegowanych przez kraje członkowskie.
Opinia ta, w zależności od charakteru kompetencji wspólnotowych, może mieć charakter wiążący
lub nie5. Należy podkreślić, że z formalno-prawnego punktu widzenia są to typowe sposoby podejmowania decyzji przez UE w zakresie wyłącznych kompetencji wspólnotowych. Proces decyzyjny
w Radzie UE ilustruje poniższy schemat:
Elementem niewątpliwie wyróżniającym proces decyzyjny w ramach WPRyb. od pozostałych
wspólnych polityk Unii jest zasadnicza rola doradztwa naukowego. W praktyce jest ono podstawą
większości przyjmowanych przez Komisję propozycji aktów prawnych z dziedziny ochrony zasobów,
a w szczególności poziomu limitów TAC.
Podczas historycznej Rady Ministrów 25 stycznia 1983 r. przyjęto pakiet 12 rozporządzeń z dziedziny rybactwa. Najważniejszym z nich było Council Regulation (EEC) 170/83 establishing a Community system for the conservation and management
of fishery resources.
5
Np. w kwestiach związanych z przyznawaniem pomocy państwa w rybactwie propozycje Komisji opiniuje Komitet Doradczy,
którego opinia jest niewiążąca. Opinia jest przyjmowana zwykłą większością głosów, a każde z państw członkowskich ma
jeden głos. W większości pozostałych kwestii dotyczących sektora rybackiego (np. kontrola rybołówstwa) propozycje Komisji
opiniuje Komitet Zarządzający. Te opinie mają charakter wiążący i są przyjmowane kwalifikowaną większością głosów, podobnie jak w Radzie UE. Każde z państw członkowskich ma identyczną ilość głosów jak w Radzie.
4
13
3
Swoistą osobliwością są intensywne, skomplikowane i trudne negocjacje przed coroczną grudniową Radą Ministrów UE, która przyjmuje limity TAC. Prawdziwym „testem” dla uznawanych za dość
powolne unijnych procedur decyzyjnych jest coroczne uchwalenie obszernego (powyżej 200 stron)
dokumentu o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania europejskiego rybołówstwa, którego propozycję Komisja przyjmuje na ok. 3 tygodnie przed posiedzeniem Rady Ministrów. Owocem szczególnie
trudnej wersji tego „testu” w grudniu 2002 r. (posiedzenie trwało 5 dni) daleko idącej reformy WPRyb6,
którą przedstawiono w tym rozdziale.
Na uwagę zasługuje także rosnąca rola7 bezpośrednich konsultacji Komisji z przedstawicielami
środowisk rybackich, którzy są adresatami poszczególnych projektów aktów prawnych, a także ciał
doradczych złożonych z przedstawicieli sektora. Główną instytucją oficjalnego dialogu Komisji Europejskiej z przedstawicielami sektora rybackiego jest Komitet Doradczy ds. Rybołówstwa i Akwakultury8 (ACFA). Zasiadają w nim reprezentanci ogólnoeuropejskich stowarzyszeń rybaków, przetwórców,
hodowców oraz importerów i eksporterów ryb, a także przedstawiciele federacji związków zawodowych, konsumentów oraz ekologicznych organizacji pozarządowych. Zadaniem Komitetu jest opiniowanie propozycji aktów prawnych przygotowywanych przez Komisję. Jest on także uprawniony do
zadawania Komisji pytań dotyczących zasad WPRyb. oraz aspektów społecznych i ekonomicznych
rybołówstwa.
Jednym z podstawowych celów reformy WPRyb. z 2002 r. było daleko idące zwiększenie udziału
przedstawicieli sektora rybackiego w procesie decyzyjnym poprzez powołanie Regionalnych Komitetów Doradczych (Regional Advisory Councils, w skrócie RACs)9.
Grupują one przedstawicieli organizacji pozarządowych sektora połowowego (większość miejsc
w składzie Komitetu), akwakultury, przetwórstwa, ochrony środowiska, konsumentów i innych zainteresowanych. W charakterze obserwatorów w pracach RACs mogą uczestniczyć przedstawiciele
Komisji, administracji rządowej i naukowcy. Podstawową funkcją RACs jest formułowanie propozycji
rozwiązań prawnych i przekazywanie ich Komisji Europejskiej i państwom członkowskim – Komisja
musi się do nich pisemnie ustosunkować.
Pierwsze doświadczenia z funkcjonowania Komitetów są pozytywne: przyjęte na sesji inauguracyjnej RAC Morza Północnego propozycje różnorodnych przepisów stały się ważnym elementem prac
grudniowej Rady Ministrów w 2004 r., a część z nich została włączona do prawa unijnego. Przykład
ten wskazuje na potencjalną „wartość dodaną” Komitetów w procesie decyzyjnym WPRyb., szczególnie, gdy ich propozycje są dobrze przemyślane i konstruktywne.
3.3. Komponenty Wspólnej Polityki Rybackiej i zmiany wprowadzone
przez jej reformę z 2002 r.
3.3.1. Ochrona zasobów i zarządzanie rybołówstwem
Ze zrozumiałych względów komponent ochrony zasobów i zarządzania rybołówstwem (poza funduszami strukturalnymi) cieszy się największym zainteresowaniem środowiska rybackiego. Obejmuje
on ustalanie limitów TAC, kwot połowowych oraz technicznych środków ochrony zasobów10, a także
Podstawowy element pakietu: Council Regulation (EC) 2371/2002 on the conservation and sustainable exploitation of fisheries resources under the Common Fisheries Policy
7
Zmianę wcześniejszego, ostro krytykowanego podejścia Komisji Europejskiej, dobrze ilustruje cytat z wypowiedzi wysokiego
funkcjonariusza Komisji: „first listen, then talk” (“najpierw słuchaj, potem mów”).
8
Więcej informacji na stronie internetowej: http://www.europa.eu.int/comm/fisheries/dialogue/acfa_en.htm
9
Por. Decyzja Rady nr 2004/585/WE ustanawiająca Regionalne Komitety Doradcze w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej.
Przewidziane jest powstanie 7 Komitetów dla następujących flot i/lub obszarów morskich: Morze Północne, rybołówstwo pelagiczne, Morze Bałtyckie, Morze Śródziemne, Północne Wody Zachodnie, Południowe Wody Zachodnie, rybołówstwo dalekomorskie. Dotychczas powstały dwa pierwsze RACs.
10
M.in.: charakterystykę narzędzi rybackich, obszary i okresy zamknięte dla połowów, minimalne rozmiary wyładunkowe ryb.
6
14
Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r.
3
zarządzanie zdolnością połowową unijnej floty rybackiej i ekologiczne aspekty rybactwa. Ważnym
elementem jest także wypracowywanie wspólnych zasad zbierania danych rybackich, które stanowią
podstawę do prowadzenia racjonalnej gospodarki żywymi zasobami morza. W praktyce od jakości
przekazywanych danych statystycznych w znacznym stopniu zależy powodzenie działań na rzecz
zrównoważonego rybołówstwa. Należy podkreślić, że przed zmianami z 2002 r. celem tego komponentu było raczej zapewnienie optymalnych możliwości połowowych dla floty niż ich ograniczanie
w celu zachowania w dobrym stanie zasobów ryb w wodach unijnych dla przyszłych pokoleń.
Reforma WPRyb. z 2002 r. wprowadziła daleko idące zmiany w większości działań związanych
z ochroną zasobów. Podstawą działań Komisji stała się koncepcja wieloletniego zarządzania zasobami ryb. Jedną z nowości były tzw. plany odbudowy zasobów, zaostrzające kryteria ustalania limitów
TAC, przepisy kontrolne oraz działania wymuszające redukcję nadmiernego nakładu połowowego
dla stad, które w sposób udowodniony naukowo zagrożone są przełowieniem.
Dalszemu wzmocnieniu uległy kompetencje Komisji dzięki przyznaniu jej prawa do podejmowania
w trybie pilnym decyzji o środkach nadzwyczajnych wobec stad, których sytuacja uległaby gwałtownemu pogorszeniu.
Kolejnym kluczowym aspektem reformy było zasadnicze wyeliminowanie możliwości dalszego wzrostu zdolności połowowej floty wspólnotowej, poprzez ustalenie poziomów referencyjnych dla krajów
członkowskich i wprowadzenie reżimu wejścia/wyjścia jednostek floty rybackiej o mniej korzystnych
warunkach ustalonych dla większych kutrów (powyżej 400 GT). Ponadto postanowiono zdecydowanie bardziej włączyć politykę ochrony środowiska w zasady WPRyb. (tzw. greening).
3.3.2. Kontrola rybołówstwa
Pomimo że kontrola rybołówstwa jest wyłączną kompetencją państw członkowskich, odbywa się
ona w oparciu o przepisy przygotowywane przez Komisję i uchwalane na poziomie wspólnotowym.
Regulują one przede wszystkim: wymagania w zakresie raportowania połowów, wyładunków i pierwszej sprzedaży połowu przez rybaków, zasady monitorowania działalności statków na morzu (m.in.
wymóg włączenia do systemu monitoringu satelitarnego VMS), prawidłowego używania narzędzi
połowowych czy odpowiednie stosowanie przepisów rynkowych i strukturalnych.
Widoczne jest także ciągłe dążenie Komisji do ujednolicenia przez kraje UE standardów kontroli
w poszczególnych krajach członkowskich (które niekiedy diametralnie się od siebie różnią), w tym
„taryfikatora” kar za najpoważniejsze wykroczenia oraz usprawnienia metod wdrażania prawa unijnego w zakresie kontroli rybołówstwa. Bardzo silnym bodźcem do przestrzegania reguł jest możliwość skierowania szczególnie ciężkich przypadków nieprzestrzegania przepisów kontrolnych do
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS). Z obecnie rozpatrywanych przez ETS ok. 80 spraw
z dziedziny rybołówstwa, większość dotyczy nieprzestrzegania przepisów kontrolnych, a rekordowa,
jak dotychczas wysokość kary to łącznie ponad 57 mln euro11.
Reforma WPRyb. przyniosła wzmocnienie kompetencji UE w zakresie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów przez kraje członkowskie, a także rozpowszechnienie stosowania niektórych elektronicznych środków kontroli (np. systemu VMS na mniejsze jednostki). Rozpoczęto także proces
ujednolicania standardów kontroli i inspekcji w krajach członkowskich – m.in. w tym celu została powołana na początku 2005 r. Wspólnotowa Agencja Kontroli Rybołówstwa12, której głównym zadaniem
będzie wdrażanie planów wspólnego rozmieszczenia środków kontroli i inspekcji posiadanych przez
kraje członkowskie.
Por. sprawa nr C-304/02, Komisja Europejska przeciwko Francji; http://www.curia.eu.int
Por. Rozporządzenie Rady (WE) 768/2005 ustanawiające Wspólnotową Agencję Kontroli Rybołówstwa i zmieniające Rozporządzenie 2847/93, ustanawiające system kontroli stosowany w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej
11
12
15
3
3.3.3. Rynek rybny
System wspólnotowej organizacji rynku rybnego13 znamionuje daleko idące podobieństwo do
organizacji licznych rynków rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Podstawowym instrumentem
jest system cen minimalnych dla podstawowych gatunków ryb, poniżej których produkty są wycofywane z rynku, przechowywane lub przetwarzane. Ceny orientacji są ustalane corocznie przez Radę
Ministrów. Istotnym elementem organizacji rynku i jego stabilizatorem są krajowe i transnarodowe
organizacje producentów. Tylko one mogą korzystać z instrumentów rynkowych.
Ze względu na wzrastającą zależność wspólnotowego rynku rybnego od importu spoza UE (już
niemal 60% produktów rybnych obecnych na rynku UE pochodzi z importowanego surowca) na znaczeniu zyskuje powiązanie tego aspektu WPRyb. z polityką handlową i celną Unii. Produkty rybactwa
odgrywają istotną rolę w stosunkach handlowych z wieloma państwami trzecimi. Dla unijnego przetwórstwa kluczowym instrumentem są tzw. autonomiczne kontyngenty taryfowe (ATQ), pozwalające
na import wielu gatunków ryb (w różnorodnych formach przetworzenia) na bardzo korzystnych warunkach. W przeciwieństwie do TAC i cen orientacji ich poziomy są ustalane co 3 lata.
Reforma z 2002 r. nie przyniosła poważniejszych zmian w tym aspekcie WPRyb.
3.3.4. Zewnętrzna polityka rybacka
Ważnym elementem WPRyb. są działania skierowane na reprezentowanie szerokich interesów
Wspólnoty w stosunkach zewnętrznych na poziomie międzynarodowym, regionalnym i w relacjach
bilateralnych z krajami trzecimi. W ramach ONZ i jej organizacji wyspecjalizowanej, która zajmuje
się m.in. sprawami rybactwa – FAO, Komisja Europejska dba o zabezpieczenie szeroko pojętych interesów rybackich UE, starając się zajmować pozycję lidera w różnorodnych inicjatywach na rzecz
powstrzymania tendencji spadkowej światowych zasobów ryb, prowadzenia zrównoważonego rybołówstwa, walki z nielegalnymi połowami, wreszcie ochrony bioróżnorodności morskiej. Podobne
działania prowadzone są w ramach regionalnych organizacji międzynarodowych zarządzających
rybołówstwem, których decyzje mają niekiedy bardzo znaczący wpływ na sytuację unijnej floty.
Stosunki dwustronne to w chwili obecnej łącznie 22 umowy z krajami trzecimi. Możliwości połowowe UE są rekompensowane przez udostępnienie kwot w wodach wspólnotowych na zasadzie
wzajemności (z Norwegią, Islandią i Wyspami Owczymi) lub poprzez wypłatę rekompensaty o uzgodnionej wysokości (z krajami Afryki i wyspiarskimi państwami Pacyfiku). Łączna wartość wszystkich
obecnie obowiązujących porozumień to niemal 170 mln euro rocznie.
Zasadniczą zmianą wprowadzoną przez reformę WPRyb. jest przejście ze ściśle rybackich porozumień dwustronnych14 na porozumienia partnerskie o szerszym charakterze. Zawierają one zobowiązania dla państw trzecich do wykorzystywania części rekompensaty finansowej na poprawę lub
wręcz stworzenie od podstaw systemu zarządzania rybołówstwem, ze szczególnym uwzględnieniem
informacji naukowej na temat stanu zasobów i ustanowienia sprawnej kontroli rybołówstwa.
3.3.5. Rybacka polityka strukturalna
Zasadniczym celem strukturalnego komponentu WPRyb. jest wspomaganie zrównoważonego
rozwoju ekonomicznego sektora rybackiego we wszystkich aspektach jego działania. Dobrze oddają
to nazwy podstawowych kierunków działań (tzw. osi priorytetowych) przyszłego Europejskiego Funduszu Rybackiego na lata 2007-2013:
Council Regulation 104/2000 on the common organization of the markets in fishery and aquaculture products
Wpływ porozumień dwustronnych na stan zasobów w wodach państw trzecich był powszechnie uznawany za niekorzystny
i wielokrotnie krytykowany jako przykład gospodarki rabunkowej. Negatywną stronę niektórych porozumień sprzed reformy
WPRyb. uznaje także Komisja, czego dowodem może być ich określenie przez wysokiego funkcjonariusza Komisji jako „payer,
pęcher, partir” („zapłacić, wyłowić, wyjść”).
13
14
16
Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r.
•
•
•
•
•
3
Działania dla potrzeb floty rybackiej, łącznie z działaniami społeczno-ekonomicznymi
Chów i hodowla ryb oraz ich przetwórstwo i sprzedaż
Działania na rzecz wspólnego interesu sektora rybackiego15
Rozwój subregionów, w których rybactwo pełni dużą rolę ekonomiczną
Wsparcie techniczne dla administracji zarządzających funduszami strukturalnymi.
Zasady korzystania ze wsparcia finansowego nie różnią się w zdecydowany sposób od systemów
zarządzania pozostałymi funduszami strukturalnymi UE.
Współczesny, holistyczny kształt polityki strukturalnej w sektorze rybackim był stopniowo wypracowywany przez ok. 35 lat. Na początku lat 70. składała się ona niemal wyłącznie ze środków przeznaczonych dla floty, a kwestie społeczno-ekonomiczne były domeną innego funduszu strukturalnego. Kluczowe założenia przyjęte wówczas przez decydentów różniły się zasadniczo od współczesnych – podstawowym celem było zapewnienie społeczeństwom UE pełnego wyżywienia (podobnie jak w przypadku
unijnej polityki rolnej) oraz możliwie najdalej idącego uniezależnienia od importu z krajów trzecich.
Powyższe przesłanki doprowadziły do nadania priorytetowego znaczenia zwiększaniu zdolności połowowej flot rybackich państw członkowskich. Cel ten został bardzo sprawnie zrealizowany:
w latach 1970–1987 tonaż floty wzrósł ponad dwukrotnie, a moc silników – ponad trzykrotnie. Należy
przy tym podkreślić, że dane posiadane przez Komisję w tym zakresie są niepełne ze względu na bardzo liberalne przepisy na temat raportowania zdolności połowowej floty. Z tego m.in. powodu, niektóre
kraje członkowskie w ogóle nie przekazywały takich danych Komisji. Niewątpliwy jest jednak lawinowy
przyrost zdolności połowowej, a tylko jego część może zostać wytłumaczona przez „efekt statystyczny”, wynikający z trzech fal rozszerzeń UE 1970-198316 o państwa posiadające duże floty rybackie.
Już pobieżna ocena początkowych stadiów polityki strukturalnej wskazuje na jeden fundamentalny
i oczywisty błąd – brak oceny jej konsekwencji dla stanu zasobów ryb i wielkości przyszłych połowów,
a więc dochodów samych rybaków.
Przyczyna braku takiej oceny jest tyleż zaskakująca, co prosta. Do 1978 r. Komisja Europejska
nie zatrudniała żadnego eksperta naukowego, a powstały w konsekwencji problem przełowienia najważniejszych ekonomicznie gatunków został dostrzeżony dopiero kilka lat później. Wówczas jednak
do głosu doszedł opór wobec zmian w polityce, która do połowy lat 80. była uważana za „sukces
polityczny”, głównie ze względu na brak sprzeciwu ze strony środowiska rybackiego, chętnie i szeroko korzystającego z subsydiów na budowę i modernizację swych statków. Pomimo wielu podjętych
prób i kilku mało skutecznych działań zapobiegawczych, znaczące zmiany w tym elemencie rybackiej
polityki strukturalnej Unii nie nastą-piły przed reformą WPRyb. z 2002 r.
3.4. Fundusz FIFG a reforma Wspólnej Polityki Rybackiej z 2002 r.
Podstawowym celem i jednym z dwóch warunków koniecznych dla powodzenia opisywanej reformy
jest dostosowanie wielkości unijnej floty rybackiej do stanu dostępnych zasobów. Drugim jest doprowadzenie przełowionych lub zagrożonych przełowieniem stad do biologicznie bezpiecznego stanu,
pozwalającego na zrównoważoną eksploatację w długim okresie17.
15
Najważniejsze z nich to: działania ukierunkowane na poprawę stanu ichtiofauny i jej siedlisk, rozwój infrastruktury portowej,
działania promocyjne i projekty pilotażowe.
16
1973 r.: Dania, Irlandia i Wielka Brytania; 1981 r.: Grecja; 1986 r.: Hiszpania i Portugalia
17
Zgodnie z terminologią przyjętą przez Światowy Szczyt na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (World Summit on Sustainable
Development – WSSD) w Johannesburgu w 2002 r. określaną także jako Maksymalne Zrównoważone Wydobycie (Maximum
Sustainable Yield – MSY).
17
3
Z tego względu przedstawione niżej porównanie działań zostało zawężone do komponentu funduszu FIFG bezpośrednio odnoszącego się do floty rybackiej.
Jednym z najważniejszych i najbardziej spornych elementów reformy było ostateczne zamknięcie
możliwości finansowania budowy nowych statków rybackich z końcem 2004 r. Pozostawiono jedynie
możliwość zakupu używanego statku przez młodych rybaków (poniżej 35 roku życia). Zdecydowanie zawężono także możliwości modernizacji statków, wykluczając wszystkie jej rodzaje, mogące
prowadzić do wzrostu zdolności do prowadzenia połowów oraz wszystkie ulepszenia pod pokładem
statku.
W celu zwiększenia atrakcyjności działań na rzecz permanentnego wycofywania statków z floty (złomowania) i ich ukierunkowania na flotę łowiącą najbardziej zagrożone stada, zdecydowano
o zwiększeniu maksymalnej wysokości stawki za złomowanie o 20%. Ponadto z końcem 2004 r.
zamknięta została możliwość wycofywania statków floty unijnej poprzez przekazywanie ich do krajów spoza UE w ramach spółek mieszanych ze znaczącym lub większościowym udziałem unijnego
kapitału.
Zmodyfikowano możliwości czasowego zawieszenia rybołówstwa, umożliwiając korzystniejsze
działania dla rybaków dotkniętych konsekwencjami redukcji możliwości połowowych w ramach planów odbudowy lub zarządzania zasobami. Wykluczono przy tym możliwość stosowania rekompensat dla przemysłu przetwórczego zależnego od surowca, którego dotyczą redukcje.
W zakresie działań społeczno-ekonomicznych wprowadzono możliwość „częściowego” odejścia
z rybołówstwa i szkolenia w celu dywersyfikacji działalności, które może być dofinansowane kwotą
maksymalnie 20 tys. euro. Warunkiem skorzystania z takiego działania jest udowodnienie, że zmniejszy się nakład połowowy statków, których załogi podejmą takie działania.
© A. Zabawski / WWF
18
Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r.
3
Przedstawione powyżej zmiany bardziej szczegółowo obrazuje tabela porównawcza:
FIFG – najważniejsze zasady działań na rzecz floty rybackiej
przed reformą z 2002 r.
po reformie z 2002 r.
Budowa nowych
statków
•
•
Zgodnie z c elami MAGP18
Wycofane statki powyżej 12 m i trawlery
poniżej 12 m nie mogą być zastępowane
nowym
•
Zakazana po 31 grudnia 2004 r. Wcześniej
zakazana także dla statków o tonażu powyżej
400 GT
Modernizacja
istniejących
statków
•
•
W celu racjonalizacji operacji połowowych
Zakaz wymiany narzędzi połowowych
z wyjątkiem wymiany na bardziej selektywne
•
Wyłącznie na pokładzie statku i w celu:
poprawy warunków BHP na pokładzie,
poprawy jakości produktów, wprowadzania
bardziej selektywnych metod połowów
Nie może zwiększać zdolności połowowej
Złomowanie
•
Dla statków starszych niż 10 lat, o tonażu
powyżej 22 GT
Dozwolone w ramach spółek mieszanych
(joint-venture)
•
W przypadku nieprzewidzianych okoliczności
(np. katastrof ekologicznych) - maks. 2 m-ce
w roku, maks. 6 m-cy podczas całego okresu
programowania
W przypadku nie odnowienia porozumienia
dwustronnego z krajem trzecim
W przypadku konieczności odbudowy
zasobów – maks. 3 lata
•
Wcześniejsze emerytury dla rybaków
powyżej 55 roku życia. Jednorazowe wypłaty
dla rybaków ze złomowanych statków
– maks. 10 000 euro
Koszty szkoleń w celu przekwalifikowania lub
dywersyfikacji działalności – maks. 50 000
euro
Zakup używanego statku przez młodych
rybaków (do 35 lat) – maks. 50 000 euro
•
•
•
Czasowe
zawieszenie
rybołówstwa
•
•
•
Działania
społecznoekonomiczne
•
•
•
•
•
•
Dla statków dotkniętych efektami planu
odbudowy zasobów premia może być
zwiększona o 20%
Zakazane w ramach spółek mieszanych po
31 grudnia 2004 r.
W przypadku nieprzewidzianych okoliczności
(np. katastrof ekologicznych) – maks. 3 m-ce.
w roku, maks. 6 m-cy podczas całego okresu
programowania
W przypadku nie odnowienia porozumienia
dwustronnego z krajem trzecim
Dla statków dotkniętych efektami planu
odbudowy lub zarządzania zasobami – maks.
3 lata
Zmiana: koszty szkoleń w celu dywersyfikacji
działalności – maks. 20 000 euro, pod warunkiem zmniejszenia nakładu połowowego
macierzystego statku
3.5. Europejski Fundusz Rybacki na lata 2007-2013 dokończeniem reformy
Powyższe zmiany zostały potwierdzone w opublikowanej w lipcu 2004 r. propozycji nowego Europejskiego Funduszu Rybackiego (EFR) na lata 2007-2013. W niektórych punktach, Komisja zaproponowała nawet zaostrzenie wprowadzonych przez reformę zapisów. Ze względu na trwające negocjacje
w sprawie nowego wieloletniego budżetu Unii trudno jest przewidzieć dostępne w ramach przyszłego
funduszu środki finansowe. Należy także podkreślić, że część propozycji zawierających działania dla
floty rybackiej należy do najbardziej spornych w niezakończonych jeszcze negocjacjach. W związku
z powyższym odpowiedź na pytanie: czy i w jakim stopniu EFR będzie stanowił potwierdzenie reformy
Wspólnej Polityki Rybackiej z 2002 r., nadal pozostaje otwarta.
18
Multiannual Guidance Programmes – Wieloletnie Programy Orientacji Floty. Były stosowane w latach 1973–2004 i uznano
je za nieskuteczne narzędzie kontrolowania i ograniczania zdolności połowowej floty. Zostały zastąpione przez poziomy referencyjne dla państw członkowskich i system wejścia/wyjścia.
19
4
Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)
dr Emil Kuzebski
4.1. Wielkość floty rybackiej państw nadbałtyckich
W pierwszej połowie lat 90. w krajach nadbałtyckich (bez Rosji) zarejestrowanych było ponad
11 tys. statków rybackich o tonażu przekraczającym 1,4 mln GT (1990 r.). Stanowiło to ok. 6% ogólnego tonażu światowej floty rybackiej oraz ok. 35% potencjału połowowego flot państw europejskich
(bez Rosji). Z uwagi na znaczną liczbę statków dalekomorskich, które po rozpadzie ZSRR znalazły się
w posiadaniu republik bałtyckich, kraje te, podobnie jak Polska, na początku lat 90. miały dominujący
udział w ogólnym tonażu floty rybackiej krajów nadbałtyckich. W 1990 r. potencjał połowowy polskiej
floty łowczej wynosił 325,9 tys. GT, co stanowiło ponad 1/5 całkowitego tonażu floty rybackiej zarejestrowanego w krajach nadbałtyckich. Byłe kraje socjalistyczne (łącznie z Litwą, Łotwą i Estonią) posiadały prawie 80% tonażu floty rybackiej znajdującego się w państwach basenu Morza Bałtyckiego.
W 1994 r., po kilku latach funkcjonowania nowego systemu polityczno-gospodarczego, potencjał
połowowy byłych krajów socjalistycznych uległ wyraźnej redukcji. Było to spowodowane nowymi
realiami gospodarczymi i zaprzestaniem dotowania rybołówstwa dalekomorskiego z jednej strony,
a z drugiej utratą możliwości połowów tych statków na większości łowisk eksploatowanych wcześniej
na mocy umów ZSRR z krajami trzecimi.
W 1994 r. tonaż statków rybackich w krajach nadbałtyckich zmniejszył się o ok. 40%, w tym w przypadku Łotwy o 80%, Polski o 44% i Litwy o 25%. Ponad 25% redukcja floty nastąpiła również
w przypadku Niemiec i związana była, podobnie jak w krajach byłego bloku ZSRR i Polski, z wycofaniem dużej liczby statków dalekomorskich należących wcześniej do NRD.
Tabela 4.1. Stan floty rybackiej krajów nadbałtyckich w latach 1990-1994
1990*
Kraj
liczba
statków
GT
1994
tonaż w %
liczba
statków
GT
zmiana 1994/1990
tonaż w %
liczba
statków
tonaż w %
Polska
1 321
325 905
23%
1 341
183 600
21%
1,5%
-43,7%
Litwa
162
236 268
17%
115
176 185
20%
-29,0%
-25,4%
Estonia
249
180 921
13%
271
168 242
20%
8,8%
-7,0%
Dania
3 686
122 046
9%
4 397
99 347
12%
19,3%
-18,6%
Niemcy
1 236
106 401
7%
2 458
79 139
9%
98,9%
-25,6%
Łotwa
311
382 777
27%
344
75 893
9%
10,6%
-80,2%
Szwecja
1 150
50 400
4%
1 220
56 500
7%
6,1%
12,1%
Finlandia
3 557
16 798
1%
3 798
22 510
3%
6,8%
34,0%
Razem
11 672
1 421 516
100%
13 944
861 416
100%
19,5%
-39,4%
* Dane dotyczące Litwy, Łotwy, Estonii pochodzą z 1992 r. i nie zawierają informacji o łodziach rybackich, których szacunkowa
liczba wynosiła na Litwie 200 jednostek, w Estonii 800 jednostek, a na Łotwie 600 jednostek.
Źródło: FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998.
Wykres 4.1. Struktura geograficzna floty rybackiej
krajów nadbałtyckich wg państw w 1994 r. (bez Rosji)
20
4
W wyniku tych zmian znacznemu zmniejszeniu zarówno pod względem liczebności, jak i tonażu
uległy segmenty statków powyżej 500 GT (tabela 4.2.). W grupie statków 500-999 GT ubyło 26 jednostek (27%) o tonażu 20 tys. GT (30%), a liczebność i tonaż największych statków z grupy powyżej
2000 GT zmalały o około połowę. Znaczny przyrost zarówno liczby, jak i tonażu floty krajów nadbałtyckich nastąpił jedynie w grupie najmniejszych jednostek o tonażu nie przekraczającym 25 GT
i wyniósł 32% w ujęciu ilościowym i 12% w tonażowym. W grupie statków 250-499 GT odpowiednio
o 30% w przypadku liczby statków i 28% w tonażu.
Tabela 4.2. Stan floty rybackiej krajów nadbałtyckich wg grup tonażowych w latach 1990-1994
1990*
Grupa tonażowa
0-24
25-49
50-99
100-149
150-249
250-499
500-999
1000-1999
2000 i więcej
Razem
liczba
statków
8 645
1 105
768
422
227
115
95
55
240
11 672
GT
51 102
41 667
60 463
50 831
42 695
38 449
66 115
93 532
976 662
1 421 516
1994
tonaż w %
4%
3%
4%
4%
3%
3%
5%
7%
69%
100%
liczba
statków
11 452
905
681
315
209
149
69
36
128
13 944
GT
57 093
33 335
52 517
36 212
39 115
49 367
46 005
61 453
486 319
861 416
tonaż w %
7%
4%
6%
4%
5%
6%
5%
7%
56%
100%
zmiana 1994/1990
liczba
GT
statków
32,5%
11,7%
-18,1%
-20,0%
-11,3%
-13,1%
-25,4%
-28,8%
-7,9%
-8,4%
29,6%
28,4%
-27,4%
-30,4%
-34,5%
-34,3%
-46,7%
-50,2%
19,5%
-39,4%
* Dane dotyczące Litwy, Łotwy, Estonii pochodzą z 1992 r. i nie zawierają informacji o łodziach rybackich, których szacunkowa
liczba wynosiła na Litwie 200 jednostek, w Estonii 800 jednostek, a na Łotwie 600 jednostek.
Źródło: FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998.
Z uwagi na brak wystarczająco dokładnych statystyk niemożliwe jest precyzyjne określenie stanu
floty poławiającej wyłącznie na Morzu Bałtyckim. W przypadku floty Niemiec, Szwecji oraz Danii część
statków prowadzi połowy w innych rejonach np. Morzu Północnym, Kattegacie i Skagerraku, brak
jest jednak dokładnych informacji o liczbie i tonażu tych statków. Dodatkowo, pewne grupy statków
prowadzą, w zależności od sezonu, połowy zarówno na Morzu Bałtyckim, jak i Morzu Północnym19.
© G. Okołów / WWF
19
Według danych z 1996 r. statki duńskie zarejestrowane w portach Holstebro i Skivs nad Morzem Północnym, poławiały
zarówno na Bałtyku, skąd pochodziło ok. 20% połowów tych statków oraz na Morzu Północnym – 80% połowów. Statki te odłowiły w 1996 r. na Morzu Bałtyckim 57 tys. ton ryb co stanowiło ok. 1/3 ogólnej wielkości duńskich połowów bałtyckich.
21
4
Ponadto w skład flot takich krajów jak: Polska, Niemcy, Litwa, Łotwa i Estonia wchodzą również duże
trawlery oceaniczne poławiające wyłącznie na łowiskach dalekomorskich.
W celu określenia przybliżonej wielkości potencjału floty rybackiej zaangażowanej na Morzu Bałtyckim w pierwszej połowie lat 90. od całkowitej liczby statków rybackich zarejestrowanych w krajach
nadbałtyckich odjęto jednostki o pojemności większej niż 500 GT (największa tonażowo grupa),
w skład których w większości wchodzą trawlery dalekomorskie. W 1994 r. w ośmiu krajach graniczących z Bałtykiem były 233 takie statki. Jest jednak prawdopodobne (np. w przypadku Litwy i Estonii),
że część z nich mogła prowadzić połowy również na Morzu Bałtyckim.20
Tabela 4.3. Stan floty rybackiej poławiającej na Morzu Bałtyckim w latach 1990-1994
1990*
liczba
Dania
Szwecja
Niemcy
Polska
Finlandia
Estonia
Łotwa
Litwa
Razem
statków
3 672
1 145
1 204
1 228
3 557
201
190
85
11 282
GT
109 570
47 250
35 803
33 060
16 798
11 969
14 965
15 792
285 207
1994
tonaż w %
38%
17%
13%
12%
6%
4%
5%
6%
100%
liczba
statków
4 381
1 208
2 440
1 294
3 798
220
315
55
13 711
GT
87 421
48 750
35 567
31 235
22 510
15 909
15 209
11 038
267 639
zmiana 1994/1990
tonaż w %
33%
18%
13%
12%
8%
6%
6%
4%
100%
liczba
statków
19,3%
5,5%
102,7%
5,4%
6,8%
9,5%
65,8%
-35,3%
21,5%
GT
-20,2%
3,2%
-0,7%
-5,5%
34,0%
32,9%
1,6%
-30,1%
-6,2%
* Dane dotyczące Litwy, Łotwy, Estonii pochodzą z 1992 r. i nie zawierają informacji o łodziach rybackich, których szacunkowa
liczba wynosiła na Litwie 200 jednostek, w Estonii 800 jednostek, a na Łotwie 600 jednostek
Źródło: FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998.
Wykres 4.2. Tonaż floty rybackiej poławiającej na Bałtyku wg państw w 1994 r.
W 1994 r. szacunkowa wielkość floty poławiającej na Morzu Bałtyckim (bez Rosji) wyniosła 13,7 tys.
jednostek o tonażu ok. 270 tys. GT. Ponad 50% udziału w całkowitym potencjale floty miały trzy kraje:
Dania, Szwecja i Niemcy.
Zmniejszenie tonażu floty w tych krajach (zwłaszcza w Danii i Niemczech), przy znacznym wzroście liczby jednostek, wynikało bardziej ze zmian porządkowych w tworzonym od 1989 r. rejestrze
statków rybackich UE oraz zmian w opomiarowaniu tonażu statków, niż z rzeczywistych zmian tych
wielkości w latach 1990-1994.
20
World Fishing Fleets, An Analysis of Distant-water Fleet Operations, Vol. V The Baltic States, The Commonwealth of Independent States, Eastern Europe, NOAA, NMFS U.S. Department of Commerce, 1993, str. 50, 73
22
Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)
4
W większości krajów prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim przeważający udział w strukturze tonażowej floty miały małe łodzie i kutry rybackie poniżej 100 GT. Było to skutkiem kształtowanej
historycznie struktury floty, która odzwierciedla specyfikę połowów na płytkim i niewielkim obszarowo Morzu Bałtyckim. W przypadku państw byłego bloku sowieckiego oraz Polski dominacja jednej
grupy tonażowej wynikała również ze stosowanego podejścia, polegającego na budowie statków
w długich seriach stoczniowych według wspólnego projektu konstrukcyjnego. We flocie polskiej
były to np. kutry B-25 o tonażu 100-107 GT, we flocie łotewskiej, litwewskiej i estońskiej kutry typu
Baltika.
Tabela 4.4. Stan floty rybackiej poławiającej na Morzu Bałtyckim wg grup tonażowych w latach 1990-1994
Grupa
tonażowa
Dane
liczba
0-24
statków
GT
liczba
25-49
statków
GT
liczba
50-99
statków
GT
liczba
100-149
statków
GT
liczba
150-249
statków
GT
liczba
250-499
statków
GT
liczba statków, razem
tonaż, razem
Dania
Szwecja
Niemcy
Polska
Finlandia
Estonia
Łotwa
Litwa
3 799
24 469
793
7 650
2 066
6 503
875
81
3 701
15 510
68
714
150
2 166
b.d.
b.d.
252
9 796
131
4 800
230
8 030
205
8 210
33
1 109
16
430
37
930
1
30
133
8 494
165
12 350
53
3 785
42
3 256
43
3 042
103
8 769
123
11 046
19
1 775
46
5 853
36
4 500
35
4 357
156
16 833
19
2 329
19
2 223
79
14 657
53
10 200
38
7 031
16
2 855
1
197
8
1 642
4
733
10
1 800
72
24 152
4 381
87 421
30
9 250
1 208
48 750
18
5 861
2 440
35 567
0
0
1 294
31 235
1
323
3 798
22 510
6
2 131
220
15 909
1
334
315
15 209
21
7 316
55
11 038
4
117
Źródło: FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998.
4.2. Wielkość i struktura geograficzna i gatunkowa połowów bałtyckich
Morze Bałtyckie w porównaniu do innych rejonów połowowych charakteryzuje się bardzo małą
różnorodnością gatunków ryb. Jest ich dziesięciokrotnie mniej niż w Morzu Śródziemnym, gdzie żyje
ok. 500 gatunków ryb, z czego 120 jest poławianych na skalę przemysłową, a także zdecydowanie
mniej niż na niezbyt odległym akwenie Morza Północnego.
Gospodarcze znaczenie na Morzu Bałtyckim ma tylko kilka gatunków, przede wszystkim: dorsze,
śledzie, szproty, ryby płaskie (stornia, gładzica) oraz w mniejszym stopniu łososie i trocie. Większość
tych gatunków objęta jest limitami połowowymi wyznaczanymi corocznie przez MKRMB.
W latach 1990-1994 połowy na Morzu Bałtyckim kształtowały się na w miarę stabilnym poziomie
ok. 600-700 tys. ton z dominującym udziałem śledzi (45-55%). Po 1991 r. nastąpił wyraźny wzrost
połowów szprotów, wynikający przede wszystkim z wysokiej dynamiki połowów ryb przeznaczonych
do produkcji mączki rybnej przez flotę duńską i szwedzką. Jednocześnie wyraźnie obniżyły się połowy dorszy – ze 160 tys. ton w 1990 r. do 70 tys. ton w 1994 r., a udział tych ryb w ogólnych połowach
bałtyckich spadł z 24% do 9%. Drastyczny spadek połowów dorszy wynikał z bardzo słabej kondycji
zasobów tych ryb i co za tym idzie wyraźnego obniżenia kwoty połowowej przez MKRMB. W 1993 r.
TAC dla dorsza wyniósł 40 tys. ton. Nigdy wcześniej ani później w historii MKRMB limit połowowy tych
ryb nie był aż tak niski.
23
4
Wykres 4.3. Struktura połowów bałtyckich w latach 1990-1994
W pierwszej połowie lat 90. największe połowy śledzi odnotowywała Finlandia – wielkości wahały
się w granicach od 51 tys. ton (1991 r.) do 97 tys. ton (1994 r.), co stanowiło ok. 30% ogólnych połowów tych ryb na Bałtyku. W tym czasie śledzie były i nadal są podstawowym gatunkiem ryb poławianym przez to państwo. W 1994 r. miały one ponad 90% udziału w całkowitej wielkości połowów ryb
w Finlandii. Około 1/5 bałtyckich połowów śledzi w 1994 r. przypadała na Szwecję (70 tys. ton), 14%
na Polskę, 13% na Danię. Udział pozostałych krajów nie przekraczał 10%.
Tabela 4.5. Wielkość połowów (t) bałtyckich wg ważniejszych gatunków ryb w latach 1990-1994
1990
1991
1992
1993
Śledź
Gatunek
354 997
294 607
338 118
349 832
1994
351 493
Szprot
91 059
113 336
146 712
193 357
299 206
Dorsz
161 689
133 758
69 741
37 164
71 325
Płastugi
9 690
11 214
9 454
9 580
14 335
Łosoś
5 550
4 493
4 399
3 350
2 890
Inne
Razem
44 897
48 174
50 325
46 147
43 709
667 882
605 582
618 749
639 430
782 958
Źródło: ICES, FISHSTAT, FAO Fisheries Department, Fisheries Information, Data and Statistical Unit
Połowy szprotów na Morzu Bałtyckim w latach 1990-1994 zdominowane były przez Danię i Szwecję, co wynikało z posiadanego potencjału połowowego tych państw, w skład którego wchodziły
duże trawlery pelagiczne specjalizujące się w połowach ryb kierowanych do produkcji mączki i olejów
rybnych. W 1994 r. szwedzka flota odłowiła 135 tys. ton szprotów, co stanowiło 45% ogólnej wielkości
połowów tych ryb, a duńskie trawlery pelagiczne 70 tys. ton, tj. 23% połowów szprotów. Udział polskiej floty w ogólnych połowach szprotów na Morzu Bałtyckim w 1994 r. wyniósł 15% (44,5 tys. ton)
zaś połowy pozostałych krajów były zdecydowanie niższe.
Wielkość połowów dorszy w pierwszej połowie lat 90. podlegała znacznym zmianom – wahała
się ona w granicach od 37 tys. ton do 160 tys. ton. Z uwagi na atrakcyjność ekonomiczną połowów
tych ryb (są one droższe ok. 4-krotnie od śledzi i 8-krotnie od szprotów) TAC na nie jest wykorzystywane przeważnie w 100%. Dlatego też oficjalna wielkość połowów poszczególnych krajów od lat
odpowiada wielkościom dostępnych limitów. Jest jednak powszechnie wiadomo, że podawane przez
poszczególne kraje połowy dorszy są znacznie zaniżone (z uwagi na skalę nieraportowanych wyła-
24
Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)
4
Źródło: Opracowanie własne na podstawie ICES, FISHSTAT, FAO Fisheries Department, Fisheries Information, Data and Statistical Unit
Wykres 4.4. Udział połowów ważniejszych gatunków ryb bałtyckich wg państw w 1994 r.
dunków w rzeczywistości mogą być one nawet kilkakrotnie wyższe). W 1994 r. 35% ogólnej wielkości
połowów dorszy (25,3 tys. ton) przypadło na Szwecję, 28% (19,8 tys. ton) na Danię i 20% (14,4 tys.
ton) na Polskę. Udział pozostałych państw w całkowitych połowach dorszy bałtyckich był niewielki
i wynosił w przypadku Niemiec 7%, Łotwy 3%, Litwy 3%, Rosji 1,5%, Estonii i Finlandii po ok. 1%.
Cechą charakterystyczną jest fakt, że wszystkie kraje graniczące z Morzem Bałtyckim (za wyjątkiem Finlandii) eksploatują również inne obszary połowowe, często przy użyciu tych samych statków
rybackich. Ma to miejsce np. w przypadku Danii posiadającej flotę specjalizującą się w połowach ryb
paszowych, głównie dobijaków i szprotów, zarówno na Morzu Północnym, jak i Morzu Bałtyckim.
W tabeli 4.6. przedstawiono udział połowów pochodzących z Morza Bałtyckiego w całkowitych
połowach morskich krajów nadbałtyckich. Udział ten (bez Rosji) wynosił w 1994 r. średnio 23%
i wahał się w granicach od 9% (Dania) do 100% (Finlandia). Tak rozproszona struktura geograficzna
połowów jest wynikiem graniczenia niektórych krajów (Dania, Niemcy i Szwecja) z kilkoma obszarami połowowymi tj. Morzem Bałtyckim, Morzem Północnym, Skagerrakiem i Kattegatem. Natomiast
w przypadku krajów byłego bloku socjalistycznego – Litwy, Łotwy, Estonii i Polski, a także Niemiec
(flota byłego NRD) – znaczny udział połowów realizowanych poza Bałtykiem w ogólnych połowach
tych krajów wynikał z posiadania w tym czasie dużych statków oceanicznych, które prowadziły połowy dalekomorskie na łowiskach znacznie oddalonych od krajowych portów (o czym była mowa we
wcześniejszej części rozdziału).
25
4
Tabela 4.6. Udział połowów z Morza Bałtyckiego krajów nadbałtyckich w połowach ogółem w 1994 r.
Kraj
Bałtyk
Ogółem
Bałtyk/ogółem
Szwecja
235 606
386 814
61%
Dania
164 880
1 873 316
9%
Polska
116 500
410 532
28%
Finlandia
103 417
103 417
100%
Estonia
46 076
121 771
38%
Łotwa
46 056
137 610
33%
Niemcy
22 709
219 253
10%
Litwa
9 975
47 975
21%
Razem
745 219
3 300 688
23%
Rosja
37 739
3 486 116
1%
Źródło: ICES, FISHSTAT, FAO Fisheries Department, Fisheries Information,
Data and Statistical Unit
Jak widać w tabeli 4.7., połowy śledzi koncentrują się w trzech przylegających do siebie podobszarach: 28, 29 i 30, eksploatowanych głównie przez floty Finlandii, Szwecji i Łotwy. Z tego obszaru
w 1996 r. pochodziło ok. 1/3 ogólnych połowów tych ryb.
Tabela 4.7. Struktura geograficzna połowów bałtyckich wg podobszarów statystycznych ICES
i ważniejszych gatunków ryb (dane z 1996 r.)
podobszar
nieznany
Razem
tony
udział w %
Śledź
Szprot
Dorsz
Inne
Razem
Śledź
Szprot
Dorsz
Inne
Razem
26
28 621
177 786
31 626
8 290
246 323
8,8
38,3
20,3
11,6
24,3
25
35 621
78 019
61 109
9 421
184 170
11,0
16,8
39,1
13,2
18,1
28
48 893
96 715
3 363
2 740
151 711
15,1
20,9
2,2
3,8
14,9
24
32 401
1 785
31 036
7 721
72 943
10,0
0,4
19,9
10,8
7,2
22
12 216
14 553
15 385
30 717
72 871
3,8
3,1
9,9
43,1
7,2
30
56 816
1 397
3
3 133
61 349
17,5
0,3
0,0
4,4
6,0
32
29 502
21 112
0
1 027
51 641
9,1
4,6
0,0
1,4
5,1
29
32 363
14 275
15
1 767
48 420
10,0
3,1
0,0
2,5
4,8
27
6 754
36 507
3 800
1 083
48 144
2,1
7,9
2,4
1,5
4,7
23
5 649
0
3 941
1 200
10 790
1,7
0,0
2,5
1,7
1,1
31
5 194
0
0
2 876
8 070
1,6
0,0
0,0
4,0
0,8
30 615
21 475
5 817
1 242
59 149
9,4
4,6
3,7
1,7
5,8
324 645
463 624
156 095
71 217
1 015 581
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Źródło: ICES, FISHSTAT, FAO Fisheries Department, Fisheries Information, Data and Statistical Unit
Na rysunku 4.1. przedstawiono rozmieszczenie geograficzne połowów bałtyckich według podobszarów ICES. W 1996 r. zdecydowana większość połowów koncentrowała się we wschodniej części
Basenu Południowego (podobszary 22 do 24 i część zachodnia podobszaru 25) i południowej części
Basenu Środkowego (część wschodnia podobszaru 25 oraz podobszary 26 do 29). Z dwóch podobszarów statystycznych 25 i 26 pochodziło ponad 40% całkowitej wielkości połowów bałtyckich.
15% wielkości połowów zlokalizowanych było w podobszarze 28 (łącznie z Zatoką Ryską), a udział
pozostałych rejonów połowowych nie przekraczał 10%.
W przypadku szprotów ok. 75% wielkości połowów pochodzi z trzech podobszarów 25, 26 i 28
(Bałtyk Środkowy). W połowy tych ryb na obszarze Bałtyku Środkowego zaangażowane były głównie
floty Szwecji i Polski oraz, w nieco mniejszym zakresie, Danii i Łotwy.
Najbardziej intensywnie eksploatowanym przez rybołówstwo dorszowe obszarem był podobszar
25, skąd pochodziło w 1996 r. prawie 40% wielkości połowów tych ryb. Razem z sąsiednimi obszarami
(podobszary 24 i 26), w tej części Bałtyku odłowiono ok. 80% całkowitej wielkości połowów dorszy.
26
Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)
4
Rysunek 4.1. Rozmieszczenie geograficzne połowów bałtyckich oraz struktura gatunkowa wg ważniejszych rejonów
statystycznych w 1996 r.
27
5
Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)
dr Emil Kuzebski
5.1. Zarządzanie flotą rybacką w ramach Multiannual Guidance Programmes, MAGP
W 1994 r., w momencie wprowadzenia Finansowego Instrumentu Sterowania Rybołówstwem
(FIFG), obowiązywał już trzeci z kolei wieloletni program sterowania flotą (MAGP III). Pierwszy taki program (MAGP I), którego celem było dostosowanie potencjału floty rybackiej UE do stanu zasobów,
rozpoczął się dziesięć lat wcześniej w 1983 r. i trwał do 1986 r.21 Program ten nie wyznaczał jeszcze,
tak jak to będzie miało miejsce w przyszłości, konkretnych celów odnośnie redukcji tonażu czy mocy
floty łowczej i nie był obligatoryjny dla państw członkowskich, zapewniał jednak wsparcie finansowe
w przypadku złomowania, bądź czasowego zawieszenia działalność połowowej. W okresie obowiązywania programu potencjał połowowy floty państw UE pozostawał na tym samym poziomie.
Kolejny, drugi, wieloletni program sterowania flotą (MAGP II), który obejmował okres od 1987 do
1991 r., wyznaczał sobie za cel redukcję zarówno tonażu, jak i mocy floty rybackiej UE. Program ten
skończył się bardzo nieznaczną redukcją potencjału połowowego (o 2%), co spowodowane było
problemami technicznymi w egzekwowaniu założonych redukcji floty (wynikło to z braku dostatecznie
dokładnej ewidencji floty rybackiej).
W drugiej połowie lat 90. skończył się trzeci etap wieloletniego programu sterowania flotą (MAGP
III), który funkcjonował od 1992 do 1996 r. W odróżnieniu od poprzednich programów MAGP III zakładał ograniczenie nie tylko samego potencjału połowowego (czyli tonażu i mocy silników), ale również
nakładu połowowego, definiowanego jako iloczyn dni połowowych z GT lub kW. Jednak większość
państw członkowskich decydowało się na realizację wytyczonych celów wyłącznie poprzez redukcję
tonażu i mocy statków, uznając ograniczanie nakładu za trudne do wdrożenia. Zaplanowany na lata
1992-1996 program zakładał redukcję nakładu w wysokości 20% w przypadku zasobów ryb dennych
oraz 15% dla zasobów ryb płaskich (benthic stocks).22 Ogółem w tym okresie tonaż floty państw UE
(bez Szwecji i Finlandii) uległ redukcji o 18% – z 2010 tys. GT do 1644 tys. GT, przy jednoczesnym
zmniejszeniu mocy silników o 12% – z 8347 tys. kW do 7328 tys. kW.23
MAGP III w odróżnieniu od wcześniejszych programów wyznaczał progi redukcji floty łowczej
w podziale na tzw. segmenty. W przypadku Niemiec bałtycka flota rybacka została podzielona
na 10 segmentów, a duńska na 6. Statki zostały przyporządkowane do poszczególnych segmentów na postawie używanych przez nie narzędzi połowowych, eksploatowanych gatunków ryb,
© G. Okołów / WWF
Dyrektywa Rady 83/515/EEC
Rozporządzenie Rady 3760/1992
23
Erik Lindebo, Fishing Capacity and EU Fleet Adjustment, FAO Technical Consultation on the Measurement of Fishing Capacity Mexico City, 29 November – 3 December 1999
21
22
28
5
a także wielkości jednostki. Założona redukcja potencjału połowowego dla floty niemieckiej do końca 1996 r. wahała się w granicach od 0 do 13% w zależności od segmentu. Ogółem tonaż niemieckich statków zmniejszył się o ok. 10%. Zakładany tonaż duńskich statków rybackich miał w latach
1992-1996 ulec redukcji o 6%. Faktycznie zrealizowana redukcja była ponad dwukrotnie wyższa
i wyniosła ok. 13%.
W 1997 r. przyjęto kolejny, czwarty, wieloletni program restrukturyzacji floty państw UE (MAGP IV),
który wyznaczał cele i szczegółowe zasady dostosowywania potencjału floty rybackiej do stanu zasobów na lata 1997-2001 (ostatecznie termin został przedłużony do 2002 r.). MAGP IV, podobnie jak MAGP
III, przyjmował redukcję mierzoną nakładem połowowym, który wynosił 20% w przypadku flot eksploatujących gatunki przełowione (overfished) oraz 30% dla segmentów poławiających zasoby uznane
za zagrożone wyczerpaniem (depletion risk). Progi te podwyższono w 2002 r. odpowiednio do 24%
i 36%.24 W przypadku Morza Bałtyckiego 24% redukcję wyznaczono dla statków poławiających dorsze, a 36% ograniczenie nakładu dla segmentów poławiających łososie.25 Z uwagi na fakt, że już
w momencie wyznaczania docelowego poziomu redukcji, potencjał połowowy w poszczególnych
segmentach flot był znacznie niższy niż założone cele MAGP IV, program ten nie przyczynił się do
redukcji floty, a co najwyżej uniemożliwił wzrost tonażu i mocy statków. W przypadku czterech krajów
UE, prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim (Niemcy, Dania, Szwecja i Finlandia), wyznaczony na
koniec 2002 r. poziom tonażu floty łowczej był średnio o 15% wyższy niż stan wyjściowy ze stycznia
1997 r. Jedynie w przypadku Finlandii założony poziom tonażu w 2002 r. był niższy od stanu wyjściowego o 1%, dla innych krajów możliwy był wzrost tonażu, w przypadku Danii o 25%, Szwecji – 2%
i 15% we flocie niemieckiej.
5.2. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych
w krajach starej UE (Niemcy, Dania, Szwecja, Finlandia)
NIEMCY
W pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999) tonaż floty statków niemieckich zmniejszył się o ponad 9 tys. GT (-12%) z tego wśród statków poniżej
500 GT o niecałe 3 tys. ton. (-8%). Skala redukcji była różna w różnych grupach
tonażowych. W przypadku statków mniejszych od 500 GT największa redukcja
nastąpiła w grupie statków 100-149 GT oraz w grupie 250-499 GT, odpowiednio
po 23%. Znaczna redukcja, o ok. 1/3, nastąpiła również w grupie statków powyżej 1000 GT (statki te jednak nie prowadziły połowów na Morzu Bałtyckim).
W latach 1994-1999 na dostosowanie nakładu połowowego floty niemieckiej zaplanowano kwotę
6,1 mln euro, z tego 3,5 mln euro z funduszu FIFG, a pozostałe 2,6 mln euro ze środków krajowych.26
Znacznie większe fundusze przeznaczono na modernizację i budowę nowych jednostek, łącznie ponad 30 mln euro. Zarówno środki przeznaczone na złomowanie jak i na budowę statków nie zostały
w pełni wykorzystane. W latach 1994-1999 za sumę 3,5 mln euro wycofano zaledwie 23 statki o tonażu 4,7 tys. GT i mocy silników 8,1 kW. W tym samym czasie zbudowano 42 jednostki o tonażu 8,4
tys. GT i mocy 6,9 tys. kW, wydając na ten cel 12 mln euro (w tym 8,2 mln euro z FIFG). Średni tonaż
wycofywanych statków wyniósł ok. 200 GT o mocy 350 kW. Budowane statki były nieco mniejsze,
odpowiednio 200 GT i 166 kW. Dodatkowo przy użyciu środków pomocowych ze środków zaprogramowanych na lata 1994-1999 przeprowadzono modernizację ponad 500 statków, wydatkując na ten
cel 18 mln euro.27
Decyzja Rady 2002/70/EC
Decyzja Rady 97/413/EC
26
Facts and figures on the CFP. Basic data on the Common Fisheries Policy, European Communities, 2001
27
Rapports annuels d’exécution et le registre de la flotte de pęche communautaire, DG FISH, 2003
24
25
29
5
Z zestawienia danych dotyczących tonażu wycofanych i zbudowanych z pomocą publiczną
statków niemieckich wynika, że środki strukturalne nie przyczyniły się do redukcji potencjału floty
łowczej, a wręcz przeciwnie – tonaż nowowybudowanych statków przewyższał tonaż statków wycofanych. Czyli, na widoczną w tabeli 5.1. redukcję liczby i tonażu statków niemieckich w latach 19941999, większy wpływ miał prawdopodobnie naturalny proces wycofywania się statków z rybołówstwa
(w wyniku np. rezygnacji z zawodu, bankructw, zatonięć jednostek) niż program złomowania floty.
Tabela 5.1. Liczebność i tonaż niemieckiej floty rybackiej w latach 1994-1999 (stan na koniec roku)
Grupy GT
1994
1995
1996
1997
1998
1999
1999/1994
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
2 066
6 503
2 039
7 920
2 011
7 255
1 967
5 996
1 939
5 859
1 948
5 889
-6%
-9%
25-49
230
8 030
200
7 157
201
7 173
219
7 655
215
7 523
212
7 419
-8%
-8%
50-99
53
3 785
43
3 121
53
3 739
56
3 941
56
3 932
57
3 930
8%
4%
100-149
35
4 357
35
4 191
32
3 856
29
3 465
28
3 346
28
3 351
-20%
-23%
150-249
38
7 031
43
8 043
43
7 922
40
7 277
41
7 378
41
7 445
8%
6%
250-499
18
5 861
15
4 864
15
4 798
14
4 542
14
4 537
14
4 537
-22%
-23%
-8%
0-24
Razem
2 440
35 567
2 375
35 296
2 355
34 743
2 325
32 876
2 293
32 575
2 300
32 571
-6%
500-999
2
1 344
2
1 344
2
1 344
0
0
0
0
0
0
-
-
1000-1999
8
14 952
7
13 009
7
12 871
5
9 123
6
10 720
6
10 654
-25%
-29%
8
2 458
27 276
79 139
8
2 392
27 276
76 925
6
2 370
24 406
73 364
7
2 337
26 578
68 577
6
2 305
24 406
67 701
7
2 313
26 578
69 803
-13%
-6%
-3%
-12%
2000+
Ogółem
Źródło: New Cronos Database, Eurostat
DANIA
Wzmożona redukcja potencjału łowczego duńskiej floty rybackiej przypadała na okres bezpośrednio poprzedzający wprowadzenie FIFG. W latach
1987-1993 przy użyciu środków krajowych i UE wycofanych zostało prawie
800 statków rybackich o tonażu ok. 40 tys. GT, co stanowiło niemal 1/3 całkowitego potencjału floty duńskiej z początku 1987 r.28 Z tego też powodu
redukcja duńskiej floty rybackiej w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG
(1994-1999) była niemal symboliczna. Całkowity tonaż statków zmniejszył
się z 99,3 tys. GT do 99,2 tys. GT.29 Redukcja objęła wyłącznie mniejsze statki
rybackie poniżej 150 GT, podczas gdy w grupach statków powyżej 250 GT zarówno liczba, jak
i tonaż jednostek wyraźnie zwiększyły się (tabela 5.2.).
Tabela 5.2. Liczebność i tonaż duńskiej floty rybackiej w latach 1994-1999 (stan na koniec roku)
Grupy GT
1994
1995
1996
1997
1998
1999
1999/1994
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
4 706
24 469
4 592
23 190
4 279
22 140
4 054
20 371
3 844
19 539
3 663
18 311
-22%
-25%
25-49
252
9 796
277
10 959
249
9 885
230
9 128
229
9 115
248
9 568
-2%
-2%
50-99
133
8 494
106
7 249
100
6 835
95
6 369
96
6 423
100
6 640
-25%
-22%
-39%
0-24
100-149
46
5 853
47
6 048
37
4 615
31
3 679
28
3 309
30
3 570
-35%
150-249
79
14 657
70
13 628
73
14 634
69
13 839
72
14 521
76
15 360
-4%
5%
250-499
72
24 152
76
25 726
80
27 476
88
30 198
88
30 412
88
30 679
22%
27%
5 288
87 421
5 168
86 800
4 818
85 585
4 567
83 584
4 357
83 319
4 205
84 128
-20%
-4%
14
9 815
14
9 743
15
10 279
14
9 480
15
10 104
16
10 806
14%
10%
1000-1999
2
2 111
2
2 111
2
2 111
3
3 161
3
3 161
2
2 066
0%
2000+
0
0
0
0
0
0
1
2 223
1
2 223
1
2 223 -
5 304
99 347
5 184
98 654
4 835
97 975
4 585
98 448
4 376
98 807
4 224
Razem
500-999
Ogółem
99 223
-2%
-
-20%
0%
Źródło: New Cronos Database, Eurostat
28
Frost H., Lanters R., Smit J. & Sparre P., An Appraisal of the Effects of the Decommissioning Scheme in the Case of Denmark
and the Netherlands, DIFRES/SUC, 16/95
29
Dane Eurostat. Według danych duńskiego Departamentu Rybołówstwa tonaż floty rybackiej Danii wynosił w 1994 r. – 112 tys.
GT, a w 1999 r. – 108 tys. GT. Występujące różnice wynikają z odmiennej metodologii obliczania tonażu w GT i GRT.
30
Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)
5
W latach 1994-1999, zaplanowane na dostosowanie nakładu połowowego floty duńskiej w ramach
FIFG, środki finansowe wynosiły 21,8 mln euro. Razem z wkładem krajowym dawało to ponad 42 mln
euro możliwych środków na sfinansowanie programu złomowania statków. Środki na budowę i modernizację były znacznie mniejsze i razem ze współfinansowaniem krajowym wynosiły 27,3 mln euro.
Z pomocą tych funduszy do 2000 r. wycofano z floty duńskiej 319 statków o pojemności 8,8 tys. GT,
wykorzystując niemal w 100% dostępne środki finansowe. Jednocześnie sfinansowano budowę
10 statków o łącznej pojemności 0,8 tys. GT. Z możliwości modernizacji wyposażenia jednostek
skorzystało prawie 1,5 tys. statków, wykorzystując dostępną pomoc (25 mln euro) m.in. na wymianę
silników oraz poprawę warunków składowania ryb na pokładzie.
Średni tonaż wycofywanych w ramach funduszy strukturalnych duńskich statków rybackich wynosił ok. 30 GT o mocy silnika 170 kW, tak więc redukcją objęte zostały w większości mniejsze jednostki. Wśród złomowanych statków przeważały jednostki zarejestrowane na zachodnim i północnym
wybrzeżu Danii (poławiające głównie na Morzu Północnym, ale również Morzu Bałtyckim). Stanowiły
one ponad 50% ogólnej liczby statków wycofanych w latach 1994-1999. Udział statków zarejestrowanych na Bornholmie (poławiających niemal wyłącznie na Bałtyku) w ogólnej liczbie wycofanych
jednostek był niewielki i wynosił ok. 10%.
Ogólny tonaż duńskich statków rybackich w latach 1994-1999 według danych Eurostat zmniejszył
się o ok. 100 GT. Na większą redukcję wskazują dane Departamentu Rybołówstwa Danii (DR), według
których w tych latach potencjał łowczy floty duńskiej zmniejszył się o ok. 4 tys. GT tj. 3%. Skala redukcji mocy silników floty wyniosła 12% (Eurostat) lub 6% (DR). Pomimo istniejących różnic w danych
można bez wątpienia stwierdzić, że program redukcji duńskiej floty łowczej w latach 1994-1999 nie
wpłynął na wyraźne zmniejszenie tonażu i mocy statków, natomiast z pewnością przyczynił się do
stabilizacji i zapobiegł ich dalszemu zwiększeniu.
SZWECJA
W momencie akcesji do UE (1995 r.) Szwecja dysponowała flotą 2545 statków
o tonażu 49,9 tys. GT i mocy silników 271,4 tys. kW. Skala redukcji nakładu
połowowego dla floty rybackiej nowoprzyjętych do UE państw (Szwecji i Finlandii) w pierwszym roku członkostwa różniła się dla poszczególnych segmentów floty i wynosiła 6% w przypadku trawlerów poławiających ryby denne oraz
8% dla statków ukierunkowanych na połowy ryb płaskich włokami rozprzowymi.30
W ciągu pierwszych dwóch lat do momentu zakończenia MAGP III (grudzień 1996 r.), flota rybacka
Szwecji zmniejszyła się o ponad 100 statków, natomiast tonaż pozostał na niemal niezmienionym poziomie. W latach 1995-1999 w ramach funduszu FIFG Szwecja przeznaczyła 4,5 mln euro na złomowanie statków rybackich (połowa finansowana ze środków krajowych) oraz 13 mln euro na budowę
i modernizację statków rybackich (w tym 3 mln euro ze środków krajowych). W ramach tych środków
do 1999 r. wycofano z rybołówstwa 72 statki o łącznym tonażu 3,3 tys. GT i mocy silników 14,9 tys.
kW, wydając na ten cel ok. 4 mln euro. W tym samym czasie zbudowano przy wsparciu funduszu
FIFG 39 statków o tonażu 4,1 tys. GT i mocy 17,2 tys. kW, przeznaczając na ten cel 3,9 mln euro.31
Z funduszu na modernizację statków skorzystało ok. 350 jednostek.
Mimo niekorzystnego stosunku wycofywanych statków do budowanych według danych Eurostat
na koniec 1999 r., w porównaniu z 1995 r. flota rybacka Szwecji zmniejszyła się o 8% tonażowo oraz
o 21% ilościowo (tabela 5.3.). Zmniejszyła się liczba i tonaż przede wszystkim statków poniżej
Decyzja Rady 95/577/EC
Łącznie w ramach funduszu FIFG (1994-1999) Szwecja zbudowała 53 statki o tonażu 7,9 tys. GT, przeznaczając na ten cel
7,2 mln euro. Budowa części z nich (zgodnie z regułą n+2) została zakończona w następnym okresie działania FIFG – 2000
i 2001 r.
30
31
31
5
250 GT. Liczebność i tonaż w pozostałych grupach statków znacznie się zwiększył, głównie na
skutek zastępowania mniejszych jednostek większymi i bardziej nowoczesnymi statkami. Średni
tonaż statku wycofanego w ramach pomocy publicznej wynosił 46 GT o mocy 207 kW, natomiast
w przypadku nowobudowanego statku było to 106 GT i 440 kW. Sytuacja taka wynikała z wyznaczenia oczekiwanego poziomu redukcji potencjału połowowego o 8% w latach 1995-1996 tylko
dla jednego segmentu statków, w skład którego wchodziły mniejsze jednostki wielonarzędziowe
(multipurpose). Pozostałe grupy statków nie zostały objęte programem redukcji floty. Również
w następnym okresie sterowania nakładem floty (1997-2002) najmniejsza redukcja potencjału
została wyznaczona dla segmentu, w skład którego wchodziły największe statki rybackie. Wynikało
to z faktu ukierunkowania tych statków na eksploatację najmniej zagrożonych przełowieniem stad
ryb (szprotów i śledzi).
Tabela 5.3. Liczebność i tonaż szwedzkiej floty rybackiej w latach 1995-1999 (stan na koniec roku)
Grupy
GT
1995
GT liczba
1997
GT liczba
1998
GT liczba
1999
GT liczba
1999/1995
GT
liczba
GT
2 144
10 077
2 089
9 786
1 938
9 299
1 831
8 813
1 683
8 265
-22%
-18%
25-49
114
3 997
110
3 816
111
3 878
102
3 516
95
3 302
-17%
-17%
50-99
125
9 233
107
7 784
91
6 560
83
6 022
77
5 503
-38%
-40%
0-24
liczba
1996
100-149
40
4 852
40
4 841
39
4 824
36
4 515
36
4 507
-10%
-7%
150-249
53
10 513
50
9 978
40
7 905
34
6 833
33
6 569
-38%
-38%
9 679
31
10 089
38
12 582
40
13 396
42
14 209
40%
47%
43 095 1 966
42 355
-22%
-12%
250-499
Razem
30
2 506
500-999
6
Ogółem
2 512
48 351 2 427
3 707
6
52 058 2 433
46 294 2 257
3 708
6
50 002 2 263
45 048 2 126
3 768
7
48 816 2 133
8
5 513
33%
49%
48 082 1 974
4 987
47 868
-21%
-8%
Źródło: New Cronos Database, Eurostat
FINLANDIA
Flota rybacka Finlandii według danych Komisji Europejskiej liczyła na początku
1995 r. 3798 statków o pojemności 22,5 tys. GT i mocy 213,2 tys. kW.32 Z uwagi
na eksploatację przez Finlandię stad ryb niezagrożonych przełowieniem, żaden
z segmentów fińskiej floty nie został objęty programem redukcji potencjału połowowego w ramach MAGP III. Po wprowadzeniu MAGP IV na lata 1997-2001,
przewidziano redukcję 24% i 36% w dwóch grupach statków: trawlerach poławiających dorsze oraz statkach poławiających łososie. W latach 1995-1999 flota
łowcza Finlandii uległa zmniejszeniu o ponad 300 statków o tonażu 3,1 GT, czyli
odpowiednio 8% i 13%. Podobnie jak w przypadku Szwecji redukcją objęte zostały mniejsze jednostki nie przekraczające 150 GT (tabela 5.4.). Około połowa zredukowanego potencjału floty rybackiej
wycofana została przy pomocy wsparcia publicznego.
W latach 1995-1999 wycofano w ten sposób 38 statków o tonażu 1,4 tys. GT i mocy 7,8 tys. kW,
wydając na ten cel 4,3 mln euro (przy 50% współudziale FIFG), co odpowiadało wielkości zaplanowanych środków finansowych na to działanie. W tym samym czasie ze środków publicznych sfinansowano budowę 52 statków o łącznym tonażu 760 GT i mocy 6 tys. kW, przeznaczając na ten cel 1,6 mln
euro (w tym 0,5 mln ze środków krajowych). Z funduszu na modernizację statków skorzystało ponad
200 jednostek, uzyskując na ten cel 0,8 mln euro.
Z bilansu wycofanych i zbudowanych za pomocą środków FIFG w Finlandii w latach 1995-1999
statków rybackich wynika, że fundusz ten przyczynił się do zredukowania floty o zaledwie 600 GT
i niecałe 500 kW.
32
32
Decyzja Komisji 96/73/EC
Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)
5
Tabela 5.4. Liczebność i tonaż fińskiej floty rybackiej w latach 1995-1999 (stan na koniec roku)
Grupy GT
0-24
1995
1996
liczba
GT liczba
1997
GT liczba
1998
GT liczba
1999
1999/1995
GT liczba
GT
liczba
GT
3 922
13 102
3 849
12 854
3 820
12 700
3 724
12 004
3 618
11 287
-8%
-14%
25-49
102
3 552
95
3 300
91
3 102
84
2 843
78
2 612
-24%
-26%
50-99
56
4 061
50
3 605
47
3 433
44
3 240
41
2 997
-27%
-26%
100-149
17
1 973
16
1 812
17
1 957
16
1 855
16
1 855
-6%
-6%
150-249
6
1 037
6
1 037
10
1 950
9
1 720
7
1 300
17%
25%
250-499
3
921
3
921
4
1 205
4
1 088
3
804
0%
-13%
500-999
0
0
0
0
0
0
0
0
1
644
-
-
Ogółem
4 106 24 646 4 019 23 529
Źródło: New Cronos Database, Eurostat
3 989
24 347
3 881
22 750
3 764
21 499
-8%
-13%
W tabeli 5.5. i wykresie 5.1. przedstawiono zestawienie zmian w liczebności i tonażu floty czterech
państw UE (Niemcy, Dania, Szwecja i Finlandia) prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim. Ogółem
liczba statków w tych krajach uległa w latach 1995-1999 zmniejszeniu o 14%, przy redukcji tonażu
o 6%. Po wyłączeniu z zestawienia statków powyżej 500 GT (z założenia nie poławiających na Morzu
Bałtyckim) redukcja tonażu floty bałtyckiej państw UE wyniosła niecałe 14 tys. GT (8%).
Tabela 5.5. Stan floty rybackiej państw UE poławiających na Bałtyku w latach 1995-1999
1995
Grupy
1996
1997
1998
1999
1999/1995
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
0-24
25-49
50-99
100-149
150-249
250-499
Razem
500-999
1000-1999
2000+
12 697
693
330
139
172
124
14 155
22
9
8
54 289
25 665
23 664
17 064
33 221
41 190
195 093
14 794
15 120
27 276
12 228
655
310
125
172
129
13 619
23
9
6
52 035
24 174
21 963
15 124
33 571
43 284
190 151
15 331
14 982
24 406
11 779
651
289
116
159
144
13 138
20
8
8
48 366
23 763
20 303
13 925
30 971
48 527
185 855
13 248
12 284
28 801
11 338
630
279
108
156
146
12 657
22
9
7
46 215
22 997
19 617
13 025
30 452
49 433
181 739
15 091
13 881
26 629
10 912
633
275
110
157
147
12 234
25
8
8
43 752
22 901
19 070
13 283
30 674
50 229
179 909
16 963
12 720
28 801
-14%
-9%
-17%
-21%
-9%
19%
-14%
14%
-11%
0%
-19%
-11%
-19%
-22%
-8%
22%
-8%
15%
-16%
6%
Ogółem
14 194
252 283
13 657
244 870
13 174
240 188
12 695
237 340
12 275
238 393
-14%
-6%
Źródło: New Cronos Database, Eurostat
© G. Okołów / WWF
33
5
Wykres 5.1. Zmiany w tonażu i liczebności floty Niemiec, Danii, Szwecji i Finlandii
w latach 1995-1999 (statki < 500 GT)
W latach 1995-1999 za pomocą FIFG wycofano 452 statki rybackie o łącznym tonażu 18,3 tys. GT
oraz mocy 71,6 tys. kW. W tym samym czasie przy współfinansowaniu ze środków UE wybudowano
142 statki rybackie o pojemności 14,1 tys. GT i mocy 31,9 tys. kW. Po zbilansowaniu tych wielkości
wynika, że środki strukturalne przyczyniły się do zmniejszenia tonażu statków zaledwie o 4,2 tys. GT
i mocy 39,7 tys. kW, co stanowiło 1,7% ogólnego tonażu i niecałe 4% mocy floty państw nadbałtyckich
z 1995 r. (tabela 5.6.).
Na wykresie 5.2. zestawiono tonaż i moc statków wycofanych oraz zbudowanych w latach 19941999 przy współudziale funduszu FIFG. Tylko w przypadku Danii potencjał statków wycofanych
wyraźnie przeważał nad potencjałem nowowybudowanych jednostek. W pozostałych krajach, za
wyjątkiem Niemiec, w których zbudowano więcej jednostek niż wycofano, nadwyżka wycofanego
potencjału nad wprowadzonym była bardzo niewielka.
Tabela 5.6. Wyniki FIFG w krajach nadbałtyckich starej UE w latach 1995-1999
Dane
wycofanie
budowa
liczba statków
452
142
bilans
-310
GT
18 291
14 102
-4 189
kW
71 585
31 924
-39 661
średni kW
158,4
224,8
średni GT
40,5
99,3
koszt (mln euro)
46 163
19 522
w tym z FIFG (mln euro)
23 138
14 097
Źródło: DG Fisheries and Maritime Affairs, 2005
Niemożliwa jest dokładna ocena, ile ze złomowanych statków prowadziło połowy na Morzu Bałtyckim. Jednak nawet przy założeniu, że poławiała całość wycofanej floty na Bałtyku, zaistniałą skalę
redukcji potencjału połowowego można uznać za skromną i niemogącą wydatnie przyczynić się do
zmniejszenia presji połowowej na zasoby ryb bałtyckich, tym bardziej że wycofywane statki często
zastępowane były większymi i bardziej nowoczesnymi.
34
Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)
5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z DG Fisheries and Maritime Affairs, 2005
Wykres 5.2. Tonaż i moc statków wycofanych i zbudowanych z pomocą finansową FIFG
w latach 1994-1999
5.3. Stan floty rybackiej na Morzu Bałtyckim ogółem
W 1995 r. państwa UE posiadały ponad 70% udziału w ogólnym potencjale floty łowczej na Morzu
Bałtyckim, na który składało się łącznie ok. 16 tys. statków o tonażu 268 tys. GT. Największe floty
łowcze należały do Danii i Szwecji, które posiadały odpowiednio 32% i 18% udziału w całkowitym
tonażu flot państw nadbałtyckich. Należy pamiętać, że w przypadku tych państw, podobnie jak i floty
niemieckiej, część statków prowadziła połowy zarówno na Morzu Bałtyckim, jak i innych rejonach
połowowych (np. Morzu Północnym).
W latach 1994-1999 całkowity tonaż floty wszystkich państw nadbałtyckich uległ zmniejszeniu o 7%,
przy spadku liczby statków o 11%. Było to głównie zasługą 8% redukcji floty państw UE, gdyż tonaż
pozostałych krajów prowadzących połowy na Bałtyku zmniejszył się zaledwie o 4% (tabela 5.7.).
Tabela 5.7. Stan floty rybackiej państw nadbałtyckich w latach 1995-1999 (statki < 500 GT)
Państwo
Niemcy
Dania
Szwecja
Finlandia
Razem UE
Polska
Estonia*
Łotwa*
Litwa
Razem inne
1995
liczba
GT
2 375
35 296
5 168
86 800
2 506
48 351
4 106
24 646
14 155
195 093
1 273
29 985
149
14 985
325
15 718
140
12 430
1 887
73 118
1999
liczba
GT
2 300
32 571
4 205
84 128
1 966
42 355
3 763
20 855
12 234
179 909
1 459
32 000
206
13 760
203
17 400
135
7 100
2 003
70 260
Ogółem
16 042
14 237
268 211
250 169
1999/1995
liczba
GT
-3%
-8%
-19%
-3%
-22%
-12%
-8%
-15%
-14%
-8%
15%
7%
38%
-8%
-38%
11%
-4%
-43%
6%
-4%
-11%
-7%
* Bez łodzi rybackich
Źródło: New Cronos Database, Eurostat; FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics,
Rome, 1998; Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002
35
5
Spośród państw nienależących do UE największy wzrost tonażu nastąpił w przypadku Polski i Łotwy, odpowiednio o 7% i 11%. W polskiej flocie rybackiej przybyło przede wszystkim dużych trawlerów
rybackich o długości całkowitej powyżej 24 m. 33 Podobnie w przypadku floty łotewskiej największy
wzrost tonażu miał miejsce w grupie trawlerów powyżej 20 m. Jest bardzo prawdopodobne, że część
z tych statków została wcześniej wycofanych w ramach środków FIFG z Danii, Szwecji i Niemiec,
a następnie sprzedanych do Polski i Łotwy. Obowiązujące ówcześnie przepisy dopuszczały eksport
statków do państw trzecich, jako jedno z działań w ramach trwałego wycofania statków.
© G. Okołów / WWF
33
Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002. Economic Assessment of European Fisheries. December 2002
36
Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)
5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 5.7.
Rysunek 5.1. Zmiany w tonażu floty połowowej państw nadbałtyckich w latach 1995 i 1999
(statki < 500 GT)
37
6
Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)
dr Emil Kuzebski
6.1. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych
w krajach starej UE
W okresie 2000-2006 zakończył się czwarty wieloletni program sterowania flotą (MAGP IV - 19972002), w wyniku którego tonaż i moc silników flot państw UE15 zmniejszyły się odpowiednio o 107
tys. GT (5,3%) i 929 tys. kW (11,8%). Założone cele redukcji w ramach MAGP IV zostały zrealizowane
przez prawie wszystkie państwa UE. Jak wspomniano we wcześniejszym rozdziale, nie było to trudne, ponieważ we wcześniejszej edycji programu, przeprowadzono redukcję większą od zaplanowanej. Tym samym większość państw UE startowała w 1997 r. z poziomu redukcji o wiele niższego niż
wyznaczony przez MAGP IV. Już 31.12.1997 r. całkowity tonaż flot państw UE był o oprawie 350 tys.
GT niższy od zaplanowanego na koniec 2002 r.34
W 2003 r. wprowadzono nowy system zarządzania potencjałem połowowym. Polegał on na wyznaczeniu poziomów referencyjnych oraz przyjęciu tzw. systemu wejścia/wyjścia (entry/exit regime).
© J. Doerman / OIRM Szczecin
Poziom referencyjny w rzeczywistości zamroził stan statków rybackich państw UE na poziomie
wyznaczonym przez MAGP IV, czyli niestety wyższym o ponad 450 tys. GT od faktycznego stanu
floty z końca 2002 r. System wejścia/wyjścia miał przeciwdziałać natomiast zwiększaniu potencjału
połowowego floty. Zgodnie z zasadami tego systemu państwom członkowskim UE zabroniono rejestrowania nowych statków, dopóki nie zostaną wycofane z rybołówstwa inne statki rybackie o takim
samym lub większym potencjale połowowym (mierzonym w GT i kW). W przypadku budowy z pomocą publiczną nowego statku o tonażu 100-400 GT (zakazano dotowania budowy statków powyżej
400 GT), konieczne jest wycofanie statku (lub statków) o tonażu o 35% większym od nowo budowanej
jednostki.35 Ponadto z dniem 01.01.2005 r. zniesiono możliwość współfinansowania budowy nowych
statków z funduszu FIFG oraz ograniczono inwestycje modernizacyjne na statkach rybackich tylko do
takich, których bezpośrednim celem jest poprawa warunków bezpieczeństwa, jakości ryb na pokładzie bądź prowadzenie bardziej selektywnych połowów.
34
ANNUAL REPORT FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL AND THE EUROPEAN PARLIAMENT on the results of the
multiannual guidance programmes for the fishing fleets at the end of 2002 COM(2003) 508 final
35
Rozporządzenie Rady 2792/1999 i 2369/2002
38
6
Potencjał floty rybackiej czterech państw nadbałtyckich w okresie funkcjonowania MAGP IV
zmniejszył się o 10 tys. GT (4%) i 114 tys. kW (11%). Spadek lub wzrost potencjału połowowego
wyrażonego w GT był różny dla poszczególnych państw i wyniósł: dla Niemiec -4,5%, Danii +1,3%,
Szwecji -9,1%, Finlandii -15,5%.
NIEMCY
Według stanu na czerwiec 2005 r. niemiecka flota rybacka liczyła 2145 statków
rybackich o pojemności 66,5 tys. GT oraz mocy 162 tys. kW. W porównaniu
z 2000 r. jej stan zmniejszył się o 7% w odniesieniu do liczby i tonażu statków
oraz 3% w przypadku mocy. W grupie statków poniżej 500 GT nastąpił niewielki
spadek tonażu i mocy o odpowiednio 3% i 2%, dotyczył on przede wszystkim
małych i średnich jednostek poniżej 250 GT. W grupie większych statków
250-499 GT (o długości całkowitej 30-45 m) nastąpił wyraźny wzrost zarówno
liczby, jak i tonażu statków (tabela 6.1.). Udział tych statków w ogólnym tonażu
floty niemieckiej poniżej 500 GT wzrósł z 14% w 2000 r. do 23% w 2005 r. (wykres 6.1.). Liczba i tonaż
statków poławiających m.in. na łowiskach dalekomorskich (powyżej 500 GT) zmalały o odpowiednio
15% i 10%.
Tabela 6.1. Liczebność i tonaż niemieckiej floty rybackiej w latach 2000-2005
Grupy
GT
0-24
2000
liczba
2001
GT liczba
2002
GT liczba
2003
GT liczba
2004
GT liczba
2005
GT
liczba
2005/2000
GT liczba
GT
1 960
6 037
1 934
6 028
1 910
5 873
1 895
6 019
1 846
5 854
1 832
5 768
-7%
-4%
25-49
205
7 273
199
7 065
195
6 956
177
6 370
175
6 297
167
5 947
-19%
-18%
50-99
54
3 718
56
3 841
51
3 459
53
3 577
54
3 602
61
4 016
13%
8%
100-149
27
3 261
26
3 146
25
3 025
23
2 833
21
2 598
21
2 598
-22%
-20%
150-249
42
7 610
41
7 366
38
6 794
35
6 194
33
5 831
33
5 830
-21%
-23%
250-499
14
4 537
13
4 271
16
5 299
18
6 259
20
7 146
20
7 146
43%
58%
Razem
>500
Ogółem
2 302 32 436
2 269 31 717
2 235 31 406
2 201 31 252
2 149 31 328
2 134 31 305
-7%
-3%
13 39 016
13 39 556
12 37 821
11 34 750
11 35 192
11 35 192
-15%
-10%
2 315 71 452
2 282 71 273
2 247 69 227
2 212 66 002
2 160 66 520
2 145 66 497
-7%
-7%
Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs
Źródło: jak w tabeli 6.1.
Wykres 6.1. Struktura tonażowa floty niemieckiej (statki < 500 GT)
39
6
Niemiecki FIFG w latach 2000-2006 przewidywał na redukcję floty wydatkowanie wysokości
7,9 mln euro, w tym 6,7 mln euro na złomowanie statków rybackich. Znacznie więcej, bo łącznie
aż 32 mln euro przeznaczono na budowę (16,2 mln euro) i modernizację (15,8 mln euro) statków.
Do końca 2004 r. w ramach tych środków wycofano w drodze złomowania zaledwie 8 statków o łącznej pojemności 330 GT i mocy nieco ponad 1 tys. kW, przeznaczając na ten cel 840 tys. euro (w tym
430 tys. euro ze środków FIFG). W tym samym czasie sfinansowano budowę 28 statków rybackich
(w tym 13 jednostek z funduszy z lat 1994-1999) o pojemności 400 GT i mocy 2,8 tys. kW, wydając na
ten cel 3,8 mln euro (w tym 2 mln z FIFG). Zarówno w przypadku wycofywanych, jak i budowanych
statków dominowały małe jednostki o średnim tonażu ok. 40 GT.
Jak wynika z przestawionych danych fundusz FIFG w latach 2000-2004 w bardzo niewielkim
stopniu wpłynął na redukcję potencjału połowowego floty niemieckiej. Jednocześnie dotychczasowa dynamika wykorzystania środków na złomowanie statków nie pozwala prognozować znacznego
wzrostu liczby wycofywanych statków do końca 2006 r.
DANIA
Flota rybacka Danii skurczyła się w latach 2000-2005 o niemal 1/5 w przypadku liczby statków, jednak tylko o 10% w odniesieniu do tonażu i 12% w mocy.
Znacznie, bo o ponad 20% wzrósł tonaż największych statków z grupy powyżej 500 GT. W przypadku statków poniżej 500 GT spadek liczebności i tonażu
dotyczył najmniejszych statków (poniżej 50 GT) oraz największych jednostek
z grup tonażowych 150-499 GT. Szczególnie wyraźny wzrost potencjału miał
miejsce w grupie statków o średniej wielkości 50-99 GT, zarówno liczba,
jak i tonaż tych statków zwiększyły się o ponad połowę (tabela 6.2.). Tym
samym ich udział w całkowitym tonażu floty duńskiej wzrósł z 8% w 2000 r. do 15% w 2005 r.
(wykres 6.2.).
© R. Kibitz / OIRM Szczecin
40
Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)
6
Tabela 6.2. Liczebność i tonaż duńskiej floty rybackiej w latach 2000-2005
2000
2001
liczba
0-24
GT liczba
2002
GT liczba
2003
GT liczba
2004
GT liczba
3 572
17 916
3 444
17 250
3 270
15 366
3 036
13 494
2 854
25-49
248
9 580
254
9 708
220
8 356
193
7 152
50-99
104
6 920
109
7 367
116
7 877
137
9 426
100-149
33
3 934
34
4 069
33
4 023
39
150-249
76
15 568
72
14 739
72
14 783
70
250-499
Razem
2005
GT liczba
12 052
2 812
198
7 368
149
10 146
4 787
42
14 451
63
2005/2000
GT liczba
GT
11 984
-21%
-33%
186
6 748
-25%
-30%
160
10 650
54%
54%
5 169
41
5 028
24%
28%
12 886
59
12 046
-22%
-23%
90
31 101
88
30 434
91
31 529
86
29 714
73
25 575
69
24 313
-23%
-22%
4 123
85 019
4 001
83 567
3 802
81 934
3 561
79 024
3 379
73 196
3 327
70 768
-19%
-17%
500-999
21
17 559
20
17 023
21
17 780
20
17 198
25
21 628
25
21 628
19%
23%
Ogółem
4 144
102 578
4 021
100 590
3 823
99 714
3 581
96 222
3 404
94 824
3 352
92 396
-19%
-10%
Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs
Źródło: jak w tabeli 6.2.
Wykres 6.2. Struktura tonażowa floty duńskiej (statki < 500 GT)
W latach 2000-2005 wycofano z duńskiej floty rybackiej, przy wsparciu FIFG, 237 statków rybackich o łącznym tonażu ok. 10 tys. GT i mocy 46 tys. kW. Ponad 80% z ogólnej liczby złomowanych
jednostek zostało wycofanych w latach 2002-2003. Suma wypłaconych właścicielom statków rekompensat za wycofane statki wyniosła 44 mln euro, z tego 22 mln euro pochodziło z FIFG. Jest to znacznie więcej niż planowane na ten cel środki, które wynosiły 16,8 mln euro.36 W tym samym okresie
w ramach FIFG współfinansowano budowę 54 statków rybackich o tonażu 6 tys. GT i mocy 14 tys.
kW, wydatkując na ten cel łącznie 30 mln euro (w tym 7 mln euro z funduszu FIFG). Ogólna wielkość
zaplanowanych przez Danię w ramach FIFG środków na budowę statków rybackich w latach 2000-2006 wynosi 30 mln euro oraz dodatkowo 40 mln euro na modernizację jednostek rybackich.
Podobnie jak we wcześniejszym okresie funkcjonowania FIFG w Danii, w latach 2000-2005 złomowano w większości mniejsze jednostki o średnim tonażu ok. 40 GT. Finansowano natomiast budowę
większych statków o średnim tonażu ponad 100 GT. Bilans złomowanych do nowo budowanych
w ramach funduszy FIFG statków w latach 2000-2005 był pozytywny. Wycofany potencjał był o 4 tys.
GT i 32 tys. kW większy od potencjału nowowybudowanych statków.
36
Dostępne dla Danii i innych krajów poławiających na północnym Atlantyku fundusze strukturalne na wycofanie statków zostały zwiększone z uwagi na wprowadzoną przez Rozporządzenie Rady 2370/2002 możliwość dodatkowych wypłat odszkodowań
dla statków dotkniętych planami odbudowy zasobów ryb. Nie dotyczyło to statków łowiących na Morzu Bałtyckim.
41
6
Biorąc pod uwagę fakt, że całkowita redukcja potencjału floty duńskiej w latach 2000-2005 wyniosła 14 tys. GT i 57 tys. kW, finansowane w ramach FIFG wycofanie statków istotnie przyczyniło się do
ograniczenia potencjału duńskiej floty rybackiej.
SZWECJA
W połowie 2005 r. flota szwedzka liczyła 1620 statków rybackich o tonażu 44,2
tys. GT oraz mocy 218,2 tys. kW. W stosunku do 2000 r. liczba statków zmniejszyła się o 17%, tonaż o 10%, a moc zainstalowanych silników o 9%. Redukcja
potencjału dotknęła mniej więcej w podobnym zakresie wszystkie grupy statków,
z wyjątkiem trawlerów powyżej 500 GT, w przypadku których tonaż wzrósł o 8%.
W 2005 r., podobnie jak w 2000 r. dominujący udział (35%) w ogólnym tonażu
szwedzkiej floty miały statki w grupie 250-499 GT (wykres 6.3.). Do tej grupy oraz
do grupy 150-249 GT należą duże statki (powyżej 24 m długości) specjalizujące
się w połowach ryb pelagicznych (szprotów i śledzi). Prowadzą one połowy głównie na Morzu Bałtyckim, skąd pochodzi ok. 80% ogólnej masy złowionych przez te statki ryb.37
Tabela 6.3. Liczebność i tonaż szwedzkiej floty rybackiej w latach 2000-2005
Grupa
GT
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2005/2000
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
liczba
GT
1 663
8 100
1 585
7 671
1 565
7 566
1 467
7 252
1 355
6 894
1 372
6 932
-17%
-14%
25-49
92
3 185
86
2 935
83
2 857
80
2 796
78
2 717
75
2 570
-18%
-19%
50-99
76
5 392
70
4 906
65
4 555
63
4 394
60
4 177
64
4 418
-16%
-18%
100-149
38
4 736
31
3 878
29
3 592
28
3 468
34
4 217
33
4 098
-13%
-13%
150-249
34
6 761
28
5 565
30
5 868
30
5 880
29
5 605
30
5 790
-12%
-14%
0-24
250-499
Razem
40
13 664
38
13 419
36
12 684
35
12 443
35
12 766
35
12 727
-13%
-7%
1 943
41 838
1 838
38 374
1 808
37 122
1 703
36 233
1 591
36 376
1 609
36 536
-17%
-13%
500-999
10
7 088
11
7 685
11
7 685
11
7 685
11
7 685
11
7 685
10%
8%
Ogółem
1 953
48 926
1 849
46 059
1 819
44 807
1 714
43 918
1 602
44 061
1 620
44 221
-17%
-10%
Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs
Źródło: jak w tabeli 6.3.
Wykres 6.3. Struktura tonażowa floty szwedzkiej (statki < 500 GT)
37
42
AER 2002, Economic Performance of Selected European Fishing Fleet, 2002
Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)
6
Przewidziane przez Szwecję w ramach funduszu FIFG 2000-2006 środki na złomowanie były dosyć skromne i wynosiły ok. 6 mln euro. Jednak, podobnie jak w przypadku Danii z uwagi na wprowadzone nadzwyczajne środki dotyczące złomowania statków dotkniętych planami odbudowy stad
ryb, środki te zostały zwiększone. Znaczne sumy zostały zarezerwowane również na budowę nowych
statków (8,3 mln euro) oraz modernizację (8,7 mln euro). W latach 2000-2005 w Szwecji wycofano
51 statków o łącznym tonażu 4,5 tys. GT, wypłacając za nie odszkodowanie w wysokości 93 mln euro
(w tym 47 mln euro z funduszu FIFG). Średni tonaż wycofywanych statków był dwukrotnie większy
niż w pierwszym okresie finansowania (1994-1999) i wynosił prawie 90 GT. W tym samym okresie
przy wsparciu funduszy strukturalnych wybudowano 32 statki rybackie o tonażu 4 tys. ton i mocy
17 tys. kW, z tego aż 14 statków o tonażu 3,8 tys. GT jeszcze w ramach finansowania z funduszu
1994-1999. Średni tonaż zbudowanych w latach 2000-2001 statków przekraczał 200 GT. W następnych latach był już zdecydowanie niższy i wynosił ok. 10 GT. Wynikało to z wprowadzonego przez
administrację szwedzką zakazu finansowania budowy nowych statków o długości całkowitej większej
niż 18 metrów. Znacznemu spowolnieniu uległ również proces wycofywania statków, co wiązało się
z wprowadzeniem przez Szwecję systemu wejścia/wyjścia. W wyniku tego wycofującym się właścicielom statków rybackich bardziej opłacało się sprzedać prawo do zastąpienia starego statku nowym
na rynku wtórnym, niż wziąć odszkodowanie w ramach funduszu FIFG. 38
FINLANDIA
W czerwcu 2005 r. flota rybacka Finlandii liczyła 3283 statki o tonażu 17,6 tys.
GT oraz mocy 174 tys. kW (w tym ponad 3000 łodzi o długości poniżej 12 m).
W porównaniu z 2000 r. ubyło ok. 380 statków (-10%), 2,5 tys. GT (-15%) oraz
23,5 tys. kW (-12%). Redukcja floty nastąpiła niemal we wszystkich grupach
statków, a jedynym wyjątkiem były statki z grupy tonażowej 250-499 GT, gdzie
nastąpił ponad trzykrotny wzrost tonażu i mocy silników (tabela 6.4.). Największy, niemal 50%, spadek liczby i tonażu miał miejsce w grupie statków 100-149
GT, do której należą trawlery poławiające włokami pelagicznymi oraz w grupie
małych trawlerów pelagicznych o tonażu 25-49 GT.
Tabela 6.4. Liczebność i tonaż fińskiej floty rybackiej w latach 2000-2005
Grupa GT
0-24
25-49
50-99
100-149
150-249
250-499
500-999
Ogółem
2000
liczba
GT
3 523
10 602
72
2 418
38
2 803
17
1 978
8
1 547
3
804
1
644
3 662
20 796
2001
liczba
GT
3 482 10 143
65
2 218
35
2 598
17
2 001
8
1 547
3
804
1
644
3 611 19 955
2002
liczba
GT
3 449
9 934
60
2 074
33
2 479
15
1 746
9
1 806
4
1 189
1
644
3 571
19 872
2003
liczba
GT
3 374
9 666
58
2 001
33
2 479
15
1 746
9
1 806
4
1 189
1
644
3 494
19 531
2004
liczba
GT
3 245
9 130
51
1 781
25
1 915
10
1 188
6
1 329
7
2 455
2005
liczba
3 183
49
29
9
6
7
3 344
3 283
17 798
2005/2000
liczba
GT
-10%
-17%
-32%
-31%
-24%
-25%
-47%
-47%
-25%
-14%
133% 232%
17 610
-10%
-15%
GT
8 771
1 676
2 113
1 053
1 329
2 669
Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs
W wyniku tych zmian znacznie wzrósł udział dużych statków (250-499 GT) w ogólnym tonażu floty
fińskiej (z 4% do 15%), natomiast zmalał udział niemal wszystkich pozostałych grup statków (wykres
6.4).
W latach 2000-2005 wycofano z pomocą publiczną zaledwie 5 fińskich statków o tonażu 0,5 tys.
GT i mocy 2,2 tys. kW, zbudowano natomiast 74 statki o tonażu 177 GT i mocy 5,5 tys. kW. Średni
tonaż i moc jednego wycofanego statku wyniosły 100 GT i 435 kW. Te same parametry dla now obudowanych jednostek wynosiły 2,4 GT i 75 kW, były to więc wyłącznie niewielkie łodzie przybrzeżne.
Niewielki potencjał wycofanych i zbudowanych jednostek spowodował, że koszt pomocy publicz38
Johannesson J., Gustavsson T, Fuelling fishing fleet inefficiency. The development of a Swedish pelagic segment in the context of EU structural support schemes 1995-2002, Fiskeriverket, 2005
43
6
Źródło: jak w tabeli 6.4.
Wykres 6.4. Struktura tonażowa floty fińskiej (statki < 500 GT)
nej zamknął się kwotą jedynie 1,7 mln euro w przypadku złomowania oraz 1,6 mln euro w przypadku budowy nowych statków. Współudział FIFG w finansowaniu obydwu tych działań wynosił
840 tys. euro i 330 tys. euro, z ogółem zaplanowanych na lata 2000-2006 2,5 mln euro (złomowanie) i 1 mln euro (budowa nowych statków). Niewielkie zainteresowanie złomowaniem w ramach
FIFG mogło być spowodowane m.in. wprowadzeniem systemu wejścia/wyjścia, który spowodował,
że w zamian za część wycofanego bez odszkodowania potencjału w grupie małych statków wprowadzano do rybołówstwa większe jednostki (powyżej 250 GT).
W latach 2000-2006 flota łowcza czterech państw starej UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim uległa redukcji o 14% ilościowo oraz 9% tonażowo. W przypadku statków poniżej 500 GT
skala redukcji tonażu była nieco wyższa i wyniosła 13%. W liczbach bezwzględnych tonaż statków
w 2005 r. w porównaniu z 2000 r. zmalał o 23 tys. GT, przy spadku mocy silników o 95 tys. kW.
Tabela 6.5. Stan floty rybackiej państw UE poławiających na Bałtyku w latach 2000-2005
Grupa GT
0-24
2000
liczba
2001
GT liczba
2002
GT liczba
2003
GT liczba
2004
GT liczba
2005
GT liczba
2005/2000
GT liczba
GT
10 718
42 655
10 445
41 092
10 194
38 739
9 772
36 431
9 300
33 930
9 199
33 455
-14%
-22%
25-49
617
22 456
604
21 926
558
20 243
508
18 319
502
18 163
477
16 941
-23%
-25%
50-99
272
18 833
270
18 712
265
18 370
286
19 876
288
19 840
314
21 197
15%
13%
100-149
115
13 909
108
13 094
102
12 386
105
12 834
107
13 172
104
12 778
-10%
-8%
150-249
160
31 486
149
29 217
149
29 251
144
28 331
131
25 651
128
24 994
-20%
-21%
250-499
Razem
>500
Ogółem
147
50 106
142
48 928
147
50 701
143
49 605
135
47 942
131
46 855
-11%
-6%
12 029
179 445
11 718
172 969
11 415
169 690
10 958
165 396
10 463
158 698
10 353
156 219
-14%
-13%
45
64 307
45
64 908
45
63 930
43
60 277
47
64 505
47
64 505
4%
0%
12 074
243 752
11 763
237 877
11 460
233 620
11 001
225 673
10 510
223 203
10 400
220 724
-14%
-9%
Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs
Podobnie jak we wcześniejszym okresie programowym FIFG (1994-1999) największa redukcja
potencjału połowowego w wyniku złomowania statków miała miejsce w Danii, gdzie wycofano statki
o tonażu ok. 10 tys. GT i mocy ponad 45 tys. kW. W odniesieniu do całkowitego potencjału floty duńskiej z 2000 r. było to odpowiednio 10% i 12% tonażu i mocy statków poniżej 500 GT. W pozostałych
krajach redukcja była zdecydowanie niższa (wykres 6.5.).
44
Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)
6
Jak wynika z przedstawionych w tabeli 6.6. danych tonaż i moc wycofanych przy użyciu środków
publicznych statków były odpowiednio o 4,8 tys. GT i 25,3 tys. kW wyższe niż statków nowo budowanych. Odnosząc to do całkowitej redukcji, jaka nastąpiła we flocie w latach 2000-2005 (23 tys. GT
i 95 tys. kW), widać, że FIFG tylko w nieznacznej mierze (w 20% i 27%) przyczynił się do zmniejszenia
potencjału połowowego. Większość statków wycofano bez pomocy publicznej. W pewnej mierze
przyczynił się do tego system wejścia/wyjścia, który uniemożliwił rejestrację nowych statków bez
wcześniejszego wycofania podobnego lub, w przypadku statków większych od 100 GT, o 35% tonażowo większego statku. Z drugiej strony zła kondycja zasobów, niskie limity oraz mała opłacalność
lub wręcz nieopłacalność połowów zmuszała właścicieli statków nie mogących z różnych względów
skorzystać z pomocy publicznej (np. z powodu nie spełnienia wymagań określonych w rozporządzeniach UE) do wycofywania się z rybołówstwa bez jakiegokolwiek odszkodowania.
Tabela 6.6. Wyniki FIFG w krajach nadbałtyckich starej UE w latach 2000-2005
Dane
liczba statków
wycofanie
budowa
bilans
301
188
-113
GT
15 318
10 512
-4 805
kW
65 131
39 826
-25 305
50,9
55,9
średni GT
216,4
211,8
koszt (mln €)
średni kW
139 764
58 143
w tym z FIFG (€)
69 908
15 161
Źródło: Fisheries and Maritime Affairs, 2005
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji Fisheries and Maritime Affairs, 2005
Wykres 6.5. Tonaż i moc wycofanych i zbudowanych z pomocą finansową statków w latach 2000-2005
45
6
6.2. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych
w nowych krajach UE
W maju 2004 r. nastąpiło rozszerzenie UE o 10 nowych państw. Wśród nich znalazły się cztery
kraje prowadzące połowy na Morzu Bałtyckim – Polska, Litwa, Łotwa i Estonia. Po wstąpieniu tych
krajów do UE flota łowcza państw wspólnoty zwiększyła się ogółem o ok. 3,5 tys. statków rybackich
o tonażu prawie 190 tys. GT oraz mocy ok. 360 tys. kW, z tego na statki poławiające na Morzu Bałtyckim (poniżej 500 GT) przypadało 72 tys. GT i 243 tys. kW. Stanowiło to ok. 30% całkowitego tonażu
oraz 24% mocy floty państw UE poławiającej na Morzu Bałtyckim w 2004 r. Wśród nowych krajów
UE zdecydowanie największą flotę posiadała Polska (ponad 50% tonażu i mocy), udział pozostałych
krajów był zdecydowanie niższy i wynosił od 10% do 22% (wykres 6.6.).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 6.7.
Wykres 6.6. Tonaż i moc floty bałtyckiej (< 500 GT) nowych państw UE w 2004 r.
W tabeli 6.7. zebrano dane dotyczące liczby, tonażu i mocy statków rybackich w nowych państwach UE w latach 2000-2005. Do 2004 r. potencjał floty rybackiej w tych krajach charakteryzował
się stałym wzrostem, zarówno w przypadku tonażu, jak i mocy zainstalowanych silników. Zauważalny
wzrost tonażu i mocy miał miejsce w latach 2002-2004. Wynikał on jednak bardziej z wprowadzanych uzupełnień w rejestrach statków rybackich, jakie musiały zostać zrobione przed akcesją do UE,
niż faktycznego przyrostu liczby statków. Wprowadzane zmiany dotyczyły przede wszystkim małych
łodzi, których nie było wcześniej w statystykach.
Tabela 6.7. Stan floty bałtyckiej (< 500 GT) nowych państw UE w latach 2000-2005
2000
Państwo
Polska
liczba
GT
2001
KW
liczba
GT
2002
KW
132,0
1 405
Estonia
152
10,0
26,1
142
9,6
25,0
136
9,3
24,0
Łotwa
202
17,0
36,9
192
15,9
34,6
191
15,7
34,6
Polska
34,3
135,9
135
7,1
14,2
133
6,5
14,1
131
6,7
14,2
1 880
66,9
209,2
1 872
65,3
206,5
1 871
66,0
208,7
2003
Państwo
1 413
KW
32,8
Ogółem
132,8
GT
1 391
Litwa
33,3
liczba
liczba
GT
2004
KW
liczba
GT
2005
KW
liczba
GT
KW
1 400
37,2
136,9
1 281
37,0
138,2
1 234
30,3
118,2
Estonia
128
9,1
23,6
1 033
12,0
41,4
1 027
11,5
40,3
Łotwa
191
15,7
34,6
922
16,0
45,2
920
15,4
43,5
Litwa
132
7,3
14,7
262
7,2
17,9
262
6,5
16,6
1 851
69,3
209,8
3 498
72,3
242,7
3 443
63,7
218,5
Ogółem
Źródło: New Cronos Database, Eurostat; FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics,
Rome, 1998; Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002.
Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs
46
Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)
6
W 2005 r. dominujący udział w tonażu floty wszystkich czterech nowych członków UE miały statki
rybackie w grupie tonażowej 100-149 GT. W zdecydowanej większości wśród nich przeważały trawlery powyżej 24 metrów długości całkowitej poławiające przy użyciu włoków dennych i pelagicznych.
W przypadku Litwy i Łotwy udział tych statków w całkowitym tonażu przekraczał 50%, we flocie polskiej 28%, a estońskiej 36% (wykres 6.7.).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 6.8.
Wykres 6.7. Struktura tonażowa floty nowych państw UE w 2005 r.
Podobnie jak w przypadku krajów starej UE dominujący dział w ogólnej liczebności floty rybackiej nowych członków miały łodzie rybackie, których długość całkowita nie przekracza 12 metrów.
W 2005 r. w nowych krajach UE zarejestrowanych było 2,8 tys. łodzi rybackich, co stanowiło ponad
80% ogólnej liczby statków w tych krajach, ale zaledwie 14% ogólnego tonażu i 31% ogólnej mocy
floty rybackiej.
Stan floty nowych krajów UE w latach 2004-2005 zmniejszył się o 55 statków o tonażu 9 tys. GT
i mocy 24 tys. kW, co należy wiązać bezpośrednio z rozpoczęciem programu złomowania w ramach funduszu FIFG. W największym stopniu zredukowana została polska flota rybacka, której
tonaż zmniejszył się o 7 tys. GT (-18%) przy redukcji mocy o 20 tys. kW (-15%). O 0,7 tys. GT (-10%)
i 1,3 tys. kW (-7%) zmniejszył się tonaż i moc we flocie litewskiej. Tonaż floty estońskiej i łotewskiej
zmniejszył się o 600 GT (5% i 4%).
47
6
Tabela 6.8. Struktura tonażowa floty rybackiej nowych państw UE w 2005 r.
Polska
Grupa GT
Litwa
Łotwa
liczba
GT
liczba
GT
liczba
0-24
897
4 189
213
544
757
25-49
175
6 323
1
25
50-99
71
6 092
13
949
100-149
64
8 693
29
150-249
24
4 255
4
250-499
3
768
1 234
30 320
Razem
Estonia
GT liczba
Razem
GT
liczba
GT
2 589
2 804
8 723
1 401
937
33
933
10
278
219
7 559
56
4 191
39
3 023
179
14 255
3 377
67
7 490
34
4 039
194
23 599
787
6
1 112
5
951
39
7 105
2
835
1
296
2
570
8
2 469
262
6 517
920
15 422
1 027
11 450
3 443
63 710
Źródło: Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005
W tabeli 6.9. zebrano dane dotyczące liczby, tonażu i mocy statków zgłoszonych do złomowania
w nowych krajach członkowskich w 2004 i 2005 r. Tabela zawiera zarówno statki już wycofane, jak
i statki które fizycznie zostaną zniszczone w przyszłości, ale są jeszcze w rejestrze (dlatego ich liczba
jest większa niż wynika to ze zmian widocznych w tabeli 6.7.).
Ponad 70% wycofywanego potencjału połowowego nowych krajów członkowskich to statki zarejestrowane w Polsce, gdzie wycofanych lub zgłoszonych do wycofania zostało ponad 20% tonażu floty
bałtyckiej.
Ponad 60 statków o tonażu 4 tys. GT i mocy 10 tys. kW zostało przeznaczonych do złomowania
we flocie łotewskiej, co stanowi ponad 20% potencjału tej floty z 2004 r. Zarówno w Polsce, jak i na
Łotwie liczba wycofywanych statków już w ciągu pierwszego roku członkowstwa znacznie przekroczyła planowany poziom redukcji, który miał wynieść w Polsce 10 tys. GT i 30 tys. kW, a na Łotwie
2 tys. GT i 4,5 tys. kW.39
Tabela 6.9. Liczba, tonaż i moc statków nowych państw UE przeznaczonych do wycofania w ramach FIFG
liczba
Kraj
GT
kW
Razem
2004
2005
2004
2005
2004
2005
liczba
180
93
8 966
7 154
28 567
15 373
Litwa
11
9
826
750
1 712
Łotwa
46
18
2 872
1 322
237
120
12 664
9 225
Polska
Razem
GT
kW
273
16 119
43 940
1 392
20
1 576
3 104
6 565
3 356
64
4 194
9 921
36 844
20 121
357
21 889
56 965
Źródło: Fisheries and Maritime Affairs, MRiRW, Warszawa
Dotychczasowy koszt wycofania polskich statków wyniósł 58 mln euro (w tym 44 mln euro
z FIFG), z ogółem zaplanowanych na ten cel 111 mln euro przy współudziale FIFG w wysokości
84 mln euro.40 Koszt rekompensat za wycofanie statków łotewskich wyniósł 17,8 mln euro (w tym
14,2 mln euro z FIFG), co znacznie przewyższa sumę zaplanowanych środków na ten cel przez
administrację łotewską (9,3 mln euro, w tym 7,4 mln euro z FIFG). Estonia zaplanowała wycofanie
w ramach FIFG zaledwie 3 statków o tonażu 1 tys. GT i mocy 550 kW, przeznaczając na to 2,5 mln
euro.41
Według danych Komisji Europejskiej żaden z nowych krajów członkowskich nie skorzystał ze środków przeznaczonych na budowę statków rybackich, co było możliwe tylko do końca 2004 r.
Latvian Programme Complement, 2004. Ryga
Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i przetwórstwo ryb 2004-2006. Uzupełnienie. Warszawa 2004
41
Estonian National Development Plan for the Implementation of the EU Structural Funds Single Programming Document
2004–2006 Programme Complement, 2004
39
40
48
Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)
6
6.3. Stan floty rybackiej na Morzu Bałtyckim ogółem
Potencjał floty bałtyckiej (bez Rosji) w latach 2000-2005 zmniejszył się o ok. 10% w odniesieniu do
tonażu i mocy silników. Znacznie większa redukcja miała miejsce w przypadku krajów starej UE, gdzie
tonaż i moc floty zmniejszyły się o 12-13%. W nowych krajach UE nastąpił spadek tonażu statków
o 5% oraz wzrost mocy o 4% (tabela 6.10.). Jak wykazano wcześniej, wzrost ten wynikał przede
wszystkim z uzupełnień w krajowych rejestrach statków rybackich zrobionych przez nowe państwa
członkowskie przed rozszerzeniem UE i dotyczyły głównie małych łodzi rybackich. Brak jest informacji na temat aktywności tych statków, jednak w dużej mierze mogą to być jednostki poławiające
sezonowo (bądź w ogóle nieaktywne), dlatego ich znaczenie w nakładzie połowowym jest mało istotne. Udział małych łodzi rybackich (do 25 GT) w ogólnej liczbie statków rybackich na Bałtyku wynosił
w 2005 r. aż 87%, natomiast w tonażu tylko 19%.
Tabela 6.10. Stan floty rybackiej państw nadbałtyckich wg państw w latach 2000-2005 (statki < 500 GT)
2000
UE
Stara Unia
Państwo
Nowa Unia suma
Razem
2005/2000
GT
KW
liczba
GT
KW
liczba
GT
KW
Niemcy
2 302
32 436
130 364
2 134
31 305
128 392
-7%
-3%
-2%
Dania
4 123
85 019
342 488
3 327
70 768
285 167
-19%
-17%
-17%
Szwecja
1 943
41 838
217 984
1 609
36 536
193 746
-17%
-13%
-11%
Finlandia
3 661
20 152
195 059
3 283
17 610
174 016
-10%
-13%
-11%
12 029
179 445
885 895
10 353
156 219
781 321
-14%
-13%
-12%
-11%
Stara Unia suma
Nowa Unia
2005
liczba
Polska
1 391
32 800
132 000
1 234
30 320
118 161
-8%
-10%
Estonia
152
10 000
26 100
1 027
11 450
40 262
.
15%
54%
Łotwa
202
17 000
36 900
920
15 422
43 484
.
-9%
18%
Litwa
135
7 100
14 200
262
6 517
16 585
.
-8%
17%
1 880
66 900
209 200
3 443
63 710
218 492
.
-5%
4%
13 909
246 345
1 095 095
13 796
219 929
999 813
.
-11%
-9%
Źródło: New Cronos Database, Eurostat; FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998; Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002, Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs
Nie ma dokładnych statystyk dotyczących rosyjskiej floty bałtyckiej. W 2005 r. według danych
MKRMB, flota rosyjskich statków rybackich upoważnionych do połowów dorsza na Morzu Bałtyckim
liczyła 59 jednostek (w 2003 r. – 56 statków), co w odniesieniu do pozostałych krajów prowadzących
połowy na Bałtyku jest bardzo niewielką liczbą.
© J. Doerman / OIRM Szczecin
49
6
Źródło: jak w tabeli 6.10.
Wykres 6.8. Struktura ilościowa i tonażowa floty bałtyckiej wg grup tonażowych w 2005 r.
Na rysunku 6.1. przedstawiono zmiany w tonażu floty rybackiej poszczególnych państw poławiających na Bałtyku w latach 2000 i 2005.
© J. Doerman
/ OIRM Szczecin
50
Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)
6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 6.10.
Rysunek 6.1. Zmiany w tonażu floty połowowej państw nadbałtyckich
w latach 2000 i 2005 (statki < 500 GT)
51
7
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
prof. dr hab. Jan Horbowy
Określanie dynamiki biomasy stad ryb i prognozowanie jej zmian jest jednym z podstawowych
elementów składających się na racjonalne zarządzanie zasobami rybackimi, w tym określanie dopuszczalnej wielkości połowów. Dynamikę stad ryb można określać za pomocą:
– metod bezpośrednich (eksperymentalnych), które zwykle realizuje się w trakcie rejsów badawczych (np. metoda oceny biomasy stad za pomocą pomiarów hydroakustycznych, metoda oceny
biomasy stad za pomocą standardowych zaciągów kontrolnych, metoda opierająca się na badaniu
ilości złożonej ikry),
– metod matematycznych, tzn. odpowiednich modeli, które w oparciu o charakterystykę biologiczną stad, wskaźniki wielkości stad uzyskane w metodach eksperymentalnych oraz pewne informacje
związane ze statystyką połowów i eksploatacji, pozwalają ocenić wielkość biomasy ryb.
Obecnie metody matematyczne uznawane są za bardziej wiarygodny sposób oceny stanu zasobów. Metody bezpośrednie są metodami pomocniczymi, a ich wyniki są często używane jako dane
w odpowiednich metodach matematycznych.
Od początku lat 80. coraz większą uwagę zwraca się na interakcje międzygatunkowe oraz ich
wpływ na dynamikę biomasy. Interakcje te mają szczególnie duże znaczenie, gdy eksploatacja stad
jest intensywna. Może wówczas dochodzić do zakłócenia równowagi biologicznej w ekosystemie
oraz takiego zwiększenia oddziaływań międzygatunkowych, że nieuwzględnienie ich w symulacjach
prowadzi do dużego błędu wyznaczonej za pomocą modeli dynamiki biomasy. W odpowiedzi na
takie potrzeby rozwinięto odpowiednie modele wielogatunkowe, uwzględniające oddziaływania pomiędzy gatunkami ryb.
Zasoby rybne Morza Bałtyckiego są obecnie oceniane zarówno za pomocą metod z rodziny
VPA (Gulland, 1965; Pope, 1972; Shepherd, 1999), jak i tzw. metod zintegrowanych (np. Pattersson
i Melvin, 1996). Ponadto stosowane są modele wielogatunkowe (np. Helgason i Gislason, 1979;
Horbowy, 1996). Stada ryb bałtyckich są przystępnym polem do stosowania tych modeli. Wynika to
ze stosunkowo w porównaniu z innymi morzami prostego układu poziomów troficznych w Bałtyku
(nie oznacza to jednak, że ekosystem bałtycki w pełni znamy i rozumiemy), gdzie w przypadku głównych eksploatowanych gatunków (dorsz, śledź i szprot) interakcje międzygatunkowe polegają przede
wszystkim na wyjadaniu ryb śledziowatych przez dorsze oraz na potencjalnym wpływie zasobów ryb
śledziowatych na tempo wzrostu dorszy.
Poniższy rozdział przedstawia dynamikę stad dorszy, śledzi i szprotów bałtyckich (połowy, biomasa stada tarłowego, liczebność uzupełnienia i intensywność eksploatacji). Obliczenia były wykonywane w międzynarodowej współpracy naukowej w ramach Międzynarodowej Rady do Badań Morza
– ICES (ICES, 2005).
W rozdziale odniesiono stan stad do tzw. biologicznych punktów odniesienia (biological reference
points). Punkty te zostały wyznaczone przez ICES w oparciu o zasadę ostrożnego zarządzania zasobami (precautionary approach). Zasada ta została ogłoszona podczas Konferencji ONZ na temat
środowiska i rozwoju w Rio de Janeiro w 1992 r. Jej istotą jest uwzględnienie w gospodarowaniu zasobami faktu, że nasza wiedza o procesach zachodzących w eksploatowanych stadach jest niepełna.
W praktyce oznacza to częste korygowanie konkluzji, wynikających z oceny stanu zasobów o losowy
błąd danych biostatystycznych oraz błąd stosowanego modelu. W rezultacie dla stad wyznaczane są
na ogół cztery biologiczne punkty odniesienia. Pierwsze dwa to tzw. punkty graniczne, wyznaczające
granicę eksploatacji stada. W terminologii ICES są oznaczane indeksem lim (skrót od „limit”), a definiowane są następująco:
– Blim to wielkość biomasy stada rozrodczego, poniżej której stado nie powinno być obniżane
wskutek eksploatacji,
– Flim to śmiertelność połowowa, której w eksploatacji stada nie powinno się przekraczać.
52
7
Jeśli oba punkty i biomasa stada byłyby wyznaczone bezbłędnie, to powyższe punkty wystarczałyby do określenia stanu stad i ustalenia zasad racjonalnej eksploatacji. Jednakże zarówno oceny
obu punktów jak i aktualne biomasy i śmiertelność połowowa są zawsze obarczone pewnym błędem,
wynikającym zarówno z losowego błędu w zbieranych danych, jak i faktu, że stosowany do oceny
zasobów model jest jedynie przybliżeniem złożonych procesów warunkujących dynamikę zasobów
rybackich.
Stąd definiowane są dwa dodatkowe punkty, które powyższe błędy uwzględniają. Są to:
– Bpa = Blim+ potencjalny błąd. Zarządzanie zasobami powinno być takie, aby nasze oceny biomasy
nie były niższe od Bpa,
– Fpa = Flim – potencjalny błąd. Zarządzanie zasobami powinno być takie, aby nasze oceny śmiertelności połowowej nie były wyższe od Fpa.
Zatem powyższe dwa punkty odniesienia są wyznaczone w ten sposób, że jeżeli stado i jego eksploatacja nie przekraczają tych punktów, to istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że biomasa stada
tarłowego (BST) jest większa od Blim, a śmiertelność połowowa jest mniejsza niż Flim. Mówimy wtedy,
że stado ma pełną zdolność do odnawiania (full reproductive capacity) i jest odławiane w sposób
zrównoważony (harvested sustainably).
Zgodne z zasadą ostrożnego zarządzania zalecenia odnośnie intensywności eksploatacji czy kwot
połowowych dla poszczególnych stad mogą być, i na ogół są, bardziej restrykcyjne od zaleceń z lat
przed wprowadzeniem zasady. Uwzględniają one jednak ewentualność przeszacowania stanu zasobów i potencjału produkcyjnego stad i niedoszacowania intensywności eksploatacji, co pociągnęłoby
za sobą ustalenie zbyt wysokich limitów połowowych, mogących prowadzić do przełowienia stada.
Poniższa tabela zawiera klasyfikację stanu stad w stosunku do omówionych czterech biologicznych
punktów odniesienia.
Tabela 7.1. Klasyfikacja stanu stad
Wielkość biomasy stada tarłowego (BST)
i śmiertelności połowowej (F) w stosunku
do biologicznych punktów odniesienia
Określenie stanu stada i eksploatacji
BST > Bpa
pełna zdolność do odnawiania
Bpa > BST > Blim
ryzyko zredukowanej zdolności do odnawiania
BST < Blim
zredukowana zdolność do odnawiania
F < Fpa
eksploatowane w sposób zrównoważony
Fpa < F < Flim
ryzyko eksploatacji niezrównoważonej
F > Flim
eksploatowane w sposób niezrównoważony
Oceny biologicznych punktów odniesienia mogą się zmieniać wraz ze zmianami zachodzącymi w
stadach ryb i ich środowisku, a także wraz z pogłębianiem naszej wiedzy o dynamice rozważanych
zasobów.
7.1. Dorsz zachodniobałtycki (podobszary 22-24)
Połowy
Średnia wysokość połowów w latach 1970-2004 wynosiła 37 tys. ton (wykres 7.1.). Najwyższe
połowy osiągano w pierwszych 15 latach analizowanego okresu – średnio ok. 47 tys. ton. W drugiej
połowie lat 80. i pierwszej lat 90. obniżyły się do poziomu 17-30 tys. ton, po czym wzrosły do 50 tys.
ton w 1996 r. Od tego czasu połowy dorszy systematycznie spadały, obniżając się do 21 tys. ton
w 2004 r.
53
7
Największy udział w połowach miały Dania – średnio 57%, potem Niemcy – 32% i Szwecja – 10%.
Pozostałe państwa, w tym Polska, złowiły poniżej 1% ogólnych połowów tego stada. Średnio najwyższe połowy osiągano w podobszarze 22 (54%), mniej łowiono w podobszarze 24 (41%), a udział
w połowach podobszaru 22 był nieznaczny (5%). Do początku lat 80. połowy w podobszarze 22 były
dwukrotnie wyższe niż w podobszarze 24, ale w kolejnych latach połowy w obu podobszarach
były zbliżone.
Dynamika stada i prognoza połowów
Średnia wielkość biomasy stada rozrodczego w analizowanym okresie wynosiła 33 tys. ton. Biomasa stada obniżyła się z ok. 45 tys. ton w latach 1970-1986 do ok. 25 tys. ton w latach następnych
(wykres 7.1.). Najwyższą biomasę (blisko 60 tys. ton) zanotowano w 1980 r., najniższą (ok. 9 tys. ton)
w 1992 r., a w 2005 r. biomasę oceniono na 16 tys. ton. W ostatnich 10 latach widoczna jest tendencja
spadkowa biomasy.
Na zmiany biomasy złożyły się dwa czynniki: obniżająca się liczebność uzupełnienia stada oraz bardzo intensywna eksploatacja.
Uzupełnienie stada było liczne do początku lat 80. W następnych latach obniżyło się do niewiele
ponad 1/3 wartości obserwowanych w poprzednim okresie (wykres 7.1.). Śmiertelność połowowa
stada była w całym rozpatrywanym okresie bardzo wysoka i średnio wynosiła 1,2, wahając się najczęściej w granicach 0,9–1,4. Połowy stada głównie opierają się na rybach młodych, 2- i 3-letnich,
w znacznej części niedojrzałych do tarła.
Utrzymanie obecnej intensywności eksploatacji będzie prowadziło do połowów w wysokości
ok. 34 tys. ton w 2006 r. i niskiej biomasy rzędu 25 tys. ton w 2007 r.
Stan stada określany jest jako podlegający ryzyku zmniejszonej zdolności do odnawiania. Stado jest
przełowione. Zmniejszając intensywność eksploatacji można by uzyskać w okresie wieloletnim wyższe połowy.
Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Bpa= 23 tys. ton, a Blim, Flim i Fpa nie zostały
jeszcze określone.
54
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
7
Wykres 7.1. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzupełnienie stada dorszy zachodniobałtyckich (podobszary 22-24) w latach 1970-2005
7.2. Dorsz wschodniobałtycki (podobszary 25-32)
Połowy
Średnia wysokość połowów w latach 1970-2004 wynosiła 167 tys. ton (wykres 7.2.). Najwyższe
połowy – przekraczające 300 tys. ton – osiągano w pierwszej połowie lat 80., z rekordową wysokością
blisko 400 tys. ton w 1984 r. Następnie połowy ulegały systematycznemu obniżeniu do ok. 45 tys. ton
w 1993 r. Spadek połowów był efektem zmniejszającej się biomasy stada. Po wzroście połowów do
wartości rzędu 110-120 tys. ton w latach 1995-1996, połowy obniżyły się do ok. 70 tys. ton w ostatnich
trzech latach.
Wysokość połowów dorszy w okresie po 1990 r. znana jest jedynie w przybliżeniu, ze względu na
dość powszechne zjawisko niepełnego raportowania połowów przez część rybaków. W związku z tym
dokonuje się szacowania nieewidencjonowanych połowów dorszy, opierając się m.in. na wynikach
inspekcji rybackich, analizie obrotu ryb i produktów z nich czy też wynikach naukowych połowów
badawczych. Najwyższe połowy nieewidencjonowane miały miejsce w latach 1993-1994 (40-60%
połowów oficjalnych). W latach 1995-1996 odsetek takich połowów zmniejszał się (10-20%), co było
wynikiem podjęcia przez część państw nadbałtyckiech odpowiednich środków, mających ograniczyć
to niekorzystne zjawisko. Problemu niepełnej ewidencji połowów nie udało się jednak rozwiązać,
nadal istnieje i to zarówno na wschodzie, jak i zachodzie Bałtyku. Ocenia się, że w latach 2000-2004
połowy poza ewidencją stanowiły ok. 35-45% połowów oficjalnych. Przedstawiona wyżej wysokość
połowów zawiera oceny połowów nieraportowanych.
Oficjalne połowy Polski wynosiły w latach 1970–2004 średnio prawie 50 tys. ton. Ich zmienność
była podobna do zmienności połowów ogólnych. Najwyższe, sięgające 90-120 tys. ton, były w pierwszej połowie lat 80., następnie obniżały się i w latach 2000–2004 wynosiły 15–20 tys. ton. Te ostatnie
liczby dotyczą połowów oficjalnych.
Największy udział w połowach (oficjalnych) miały Polska – średnio 30%, potem Dania – 22%
i Szwecja – 19%. Udział Polski w połowach ulegał wahaniom – najwyższy był na początku okresu,
55
7
a najniższy w drugiej połowie lat 80. W tym okresie wysoki udział w połowach miała Dania, a udział
Szwecji zwiększał się systematycznie w latach 80. i po 1990 r. przekroczył udział Danii.
W latach 1997-2004 podstawą połowów były dwa podobszary: w podobszarze 25 średnio łowiono
ok. 64% dorszy, a w podobszarze 26 ok. 32%. Zaledwie po ok. 2% połowów przypadało na podobszary 27 i 28. Jest to efekt niskich zasobów dorszy – w latach ich obfitości udział w połowach podobszarów północnego Bałtyku był wyższy.
Dynamika stada i prognoza połowów
Średnia wielkość biomasy stada rozrodczego w analizowanym okresie wynosiła prawie 290 tys.
ton. W latach 70. biomasa stada rozrodczego zmieniała się w granicach 200–400 tys. ton. Pod koniec
tego okresu biomasa szybko wzrastała i w pierwszej połowie lat 80. osiągnęła najwyższe obserwowane wartości, sięgające 700 tys. ton (wykres 7.2.). Począwszy od 1985 r. biomasa stada tarłowego
dorszy systematycznie się obniżała, spadając w 1992 r. do bardzo niskiego poziomu 90 tys. ton,
tj. wielkości 7-8-krotnie niższej od rekordowych wartości z początku lat 80. W latach 1994-1995 wystąpił pewien wzrost biomasy stada do około 195-245 tys. ton, po czym obserwowany był jej szybki
spadek do wartości rzędu 85-95 tys. ton w latach 2002-2005. Są to najniższe w historii oceny biomasy
tego stada.
Tak duży spadek biomasy jest wypadkową uzupełniania stada coraz mniej liczebnymi pokoleniami
oraz zbyt intensywnej eksploatacji.
Liczebność uzupełnienia stada najwyższe wartości osiągała pod koniec lat 70. i na początku lat
80., prowadząc do rekordowej biomasy stada dorszy. Później wystąpił systematyczny spadek liczebności uzupełnienia – liczebność pokoleń z lat 90. i początku obecnego stulecia była 3-5 razy niższa
od liczebności pokoleń z przełomu lat 70. i 80. Jedynie pokolenie 2003 r. jest prawdopodobne najliczniejsze od 10 lat, na co wskazują wszystkie ostatnie rejsy badawcze. To pokolenie, o ile nie zostanie
przełowione już w młodym wieku, ma szansę przyczynić się do wzrostu biomasy rozrodczej dorszy
w najbliższych latach (2007-2008).
Rozpatrywane stado było w okresie objętym analizą bardzo intensywnie eksploatowane, na co
wskazuje śmiertelność połowowa, przyjmująca w tych latach zwykle wartości z zakresu 0,7-1,1.
Po pewnym obniżeniu intensywności eksploatacji w latach 1993-1995, nastąpił jej znaczny wzrost
i w następnych latach często przekraczała lub była bliska 1.
Oceny stanu zasobów dorszy mogą budzić wątpliwości ze względu na zjawisko niepełnego
raportowania połowów, których wielkość jest jednym z istotnych parametrów obliczeń. Jak wyżej
zaznaczono, obliczenia oparto na połowach oficjalnych, powiększonych w pewnych latach o ocenioną wielkość połowów nieewidencjonowanych. Mimo tych korekt ocena wielkości stada w ostatnich
latach jest nadal niepewna, gdyż nieraportowanie może być wyższe niż to przyjęto. Tym niemniej nie
ma większych wątpliwości, że obliczenia oddają tendencję zmian biomasy dorszy. Stan ich zasobów
jest zły. Wskazują na to wyniki połowów badawczych, dość dobrze skorelowanych z wynikami obliczeń modelowych.
Utrzymanie w 2006 r. obecnej intensywności eksploatacji, spowoduje wzrost biomasy stada tarłowego w latach 2006-2007 do odpowiednio 84 i 100 tys. ton, przy czym połowy wyniosą ok. 72 tys.
ton dorszy.
Stan stada określany jest jako stan o zmniejszonej zdolności do odnawiania. Stado jest przełowione.
Zmniejszając intensywność eksploatacji można by uzyskać w okresie wieloletnim wyższe połowy.
56
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
7
Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Blim = 160 tys. ton, Bpa = 240 tys. ton, Flim
= 0,96, Fpa= 0,6.
Wykres 7.2. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzupełnienie stada dorszy wschodniobałtyckich (podobszary 25-32) w latach 1966-2005
57
7
7.3. Śledź wiosenny zachodniego Bałtyku i cieśnin duńskich
(podobszary 22-24 i obszar IIIa)
Stado śledzi wiosennych jako jednostka biologiczna bytuje w zachodnim Bałtyku (podobszary
22-24) oraz w Kattegacie i Skagerraku. W rejonie tym stado miesza się ze śledziami jesiennymi Morza
Północnego (głównie młodocianymi). Przedstawiona niżej ocena biomasy stada dotyczy całej jednostki biologicznej, natomiast opisując połowy skupiono się na części rejonu należącej do Bałtyku,
tj. podobszarach 22-24. Wiarygodna ocena biomasy stada ograniczona jest latami 1991-2005, gdyż
jak dotychczas tylko dla tego okresu wyznaczono udział śledzi wiosennych i jesiennych w połowach
w rozważanym rejonie.
Połowy
Połowy w podobszarach 22-24 w latach 1974-2004 wynosiły średnio 79 tys. ton (wykres 7.3.).
Najwyższe połowy, w granicach 95–120 tys. ton, osiągano w latach 80. Następnie połowy malały
z poziomu 80 tys. ton na początku lat 90. do niewiele ponad 40 tys. ton w latach 2003-2004. Połowy
Polski wynosiły w latach 1974–2004 średnio 10 tys. ton. W analizowanym okresie obniżyły się z poziomu 10–15 tys. ton w latach 80. do 5–7 tys. ton w ostatnich 10 latach.
Największy udział w połowach miały Niemcy – średnio 43%, potem Dania – 32%, a udziały Szwecji
i Polski były zbliżone i wynosiły odpowiednio 13% i 12%. Do 1990 r. w połowach dominowały Niemcy, na
które przypadało 50–70% połowów. W latach 90. dominującą pozycję przejęła flota Danii, której udział
w połowach sięgnął 50-60%, a połowy niemieckie gwałtownie się obniżyły do 10–20%. W ostatnich 3 latach znacznie wzrósł udział w połowach floty niemieckiej (do ponad 40%), a spadł duńskiej (ok. 20%).
Dynamika stada i prognoza połowów
Średnia wielkość biomasy stada rozrodczego w latach 1991–2005 wynosiła prawie 190 tys. ton.
Najwyższą biomasę stada tarłowego śledzi wiosennych obserwowano na początku lat 90., gdy wynosiła 300-310 tys. ton (wykres 7.3.). Następnie biomasa obniżyła się do 120-130 tys. ton w latach
1998-2000, po czym wzrosła do 185 tys. ton w 2002 r. Od tego czasu jest stosunkowo stabilna i jej
ocena dla 2005 r. wynosi blisko 195 tys. ton.
Uzupełnienie stada było w analizowanym okresie raczej stabilne i oscylowało w granicach 3-6 mld
osobników, z dość liczebnym rocznikiem 2003. Śmiertelność połowowa wahała się na ogół w granicach 0,4-0,7, przy czym te wyższe wartości osiągała w połowie lat 90., a ostatnio obniżała się. Jej
wartość średnia wynosiła 0,5 (wykres 7.3.).
Zakładając w latach 2005-2006 śmiertelność połowową z 2004 r. oraz średnie uzupełnienie populacji, w 2006 r. złowiono by 95 tys. ton śledzi, a biomasa stada przekroczyłaby 230 tys. ton. W przybliżeniu połowa z tej kwoty mogłaby być złowiona w podobszarach 22-24.
Nie wyznaczono jeszcze biologicznych punktów odniesienia dla tego stada. Można jednak stwierdzić, że stado było eksploatowane w sposób niezrównoważony, gdyż na ogół śmiertelność połowowa przewyższała potencjalne wartości śmiertelności Fpa.
58
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
7
Wykres 7.3. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST)
i uzupełnienie stada śledzi w podobszarach 22-24 oraz Kattegacie i Skagerraku w latach
1985-2005 (połowy odnoszą się do podobszarów 22-24)
59
7
7.4. Śledź centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32 bez Zatoki Ryskiej)
Śledzie bytujące w omawianym rejonie należą do szeregu populacji, m.in. populacji przybrzeżnej
śledzi wiosennego tarła, która jest podstawą polskich połowów w pierwszej połowie roku. Dla celów
oceny zasobów i zarządzania nimi są one traktowane jako jedno stado, gdyż na ogół brak danych,
które umożliwiłyby wyodrębnienie i ocenę poszczególnych populacji. Takie podejście jest kompromisem pomiędzy złożoną strukturą populacyjną bytujących tu śledzi i mieszaniem się populacji na
łowiskach a możliwością uzyskania danych niezbędnych do oceny wiekszych populacji oddzielnie.
W związku z tym jest możliwe, że niektóre populacje – komponenty stada – wykazują dynamikę różną
od opisanej niżej.
Połowy
Średnia wysokość połowów w latach 1974-2004 wynosiła 230 tys. ton (wykres 7.4.). Najwyższe
połowy, w granicach 300–370 tys. ton, osiągano w latach 1974-1977. W latach 80. połowy były stosunkowo stabilne, wahając się w pobliżu 270 tys. ton. Następnie połowy ulegały systematycznemu
obniżeniu do 93 tys. ton w 2004 r., co stanowi zaledwie ¼ wysokich połowów z początku analizowanego okresu.
Połowy Polski ulegały podobnym zmianom jak połowy ogólne. Zmniejszyły się z poziomu 60–70
tys. ton w końcu lat 70. do 20–30 tys. ton w drugiej połowie lat 90. i po 2000 r.
Największy udział w połowach mają państwa byłego ZSRR – średnio 33%, potem Szwecja – 23%
i Polska – 21%. Spośród państw byłego ZSRR w połowach dominuje Estonia (średnio 17% po 1990 r.),
na drugiej pozycji jest Rosja (10% po 1990 r.), a połowy Litwy i Łotwy są niewielkie. Udział Polski
w połowach zmniejszył się w drugiej połowie lat 90., spadając do poziomu 10-15%, potem znowu
wzrósł do wartości bliskiej średniej. W latach 1997-2004 najwyższe połowy osiągano w podobszarze 25 i 29 (średnio odpowiednio 23% i 20%). Podobny był udział w połowach podobszarów 26 i 32
(16–17%), a mniejszy – podobszarów 27 i 28 (odpowiednio 10 i 14%).
Dynamika stada i prognoza połowów
Średnia wielkość biomasy stada rozrodczego w analizowanym okresie wynosiła 915 tys. ton.
Biomasa śledzi wykazywała od połowy lat 70. do przełomu wieków wyraźną tendencję spadkową,
obniżając się z prawie 1,8 mln ton w 1974 r. do znacznie poniżej 400 tys. ton w latach 1999-2001
(wykres 7.4.). Zmniejszanie się biomasy było stosunkowo niewielkie w latach 1985-1994, wynosiła
ona wówczas ok. 800-1000 tys. ton. Najnowsze oceny wskazują na wzrost biomasy do 600 tys. ton
w latach 2004-2005.
Główną przyczyną spadku biomasy stada śledzi podobszarów 25-29 i 32 były zmniejszające się od
początku lat 80. masy osobnicze ryb. W latach 1980-1997 obniżyły się one w poszczególnych grupach wieku o około 50-60%. Ponadto w drugiej połowie lat 90. zmniejszyło się uzupełnienie stada. Na
spadek mas osobniczych śledzi wpłynęły m.in. takie czynniki jak: spadek zasobów pokarmowych,
zmiany w składzie pokarmu, zmniejszenie się biomasy dorszy.
Szczegółowe omówienie tych zmian przedstawił m.in. Horbowy (1997) oraz Cardinale i Arrhenius
(2000). W 1998 r. po raz pierwszy od kilkunastu lat masy osobnicze śledzi wzrosły w porównaniu
z wartościami z roku poprzedniego i do 2003 r. obserwowano ich dalszy wzrost, łącznie w granicach ok.
20%. Jednak w 2004 r. masy osobnicze obniżyły się o ok. 10% w stosunku do ich wartości z 2003 r.
Liczebność uzupełnienia stada, po stosunkowo dużych wahaniach w latach 1974-1988, począwszy od lat 90. oscylowała wokół ok. 15 miliardów osobników. Wyraźnie słabsze były jedynie roczniki
1996 i 1998. Na ogół liczebność pokoleń z lat 90. była niższa od liczebności pokoleń z lat 70. i 80. Do
1982 r. śmiertelność połowowa stada była bardzo stabilna i wynosiła blisko 0,2. W następnych latach
intensywność eksploatacji znacznie wzrosła i śmiertelność połowowa osiągnęła poziom 0,3 w połowie lat 90. oraz 0,4 pod koniec wieku. W ostatnich latach śmiertelność połowowa malała, obniżając
się do 0,2 w 2004 r.
60
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
7
Wykres 7.4. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST)
i uzupełnienie śledzi centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32) w latach 1974-2005
Zakładając śmiertelność połowową równą jej wartości z 2004 r. i średnie uzupełnienie populacji
w latach 2005-2006, biomasa stada tarłowego w latach 2006–2007 wyniesie 660–680 tys. ton, a połowy w 2006 r. będą równe prawie 130 tys. ton.
Dla stada nie wyznaczono jeszcze progowych wartości biomasy, więc nie można określić jego
stanu w relacji do tego punktu odniesienia. Wyznaczono natomiast Fpa oceniane na 0,19.
Śmiertelność połowowa stada nieznacznie przekracza wartość progową, więc stado jest określane
jako podlegające ryzyku eksploatacji niezrównoważonej.
61
7
7.5. Śledź Zatoki Ryskiej
Połowy
Średnia wysokość połowów w latach 1970-2004 wynosiła 25 tys. ton (wykres 7.5.). W pierwszej
części omawianego okresu połowy spadały z poziomu ponad 30 tys. ton na początku lat 70. do 13–17
tys. ton w latach 80. Następnie połowy systematycznie rosły, osiągając w 1997 r. blisko 40 tys. ton.
Podobne, rekordowo wysokie połowy uzyskano też w latach 2001–2004.
Od 1991 r. stado poławiane jest przez dwa państwa: Estonię i Łotwę (poprzednio ZSRR). W tym
okresie wyższy średni udział w połowach miała Łotwa (60%). W ostatnich dwóch latach udziały obu
państw w połowach były zbliżone i wynosiły 53% oraz 47%.
Dynamika stada i prognoza połowów
Średnia wielkość biomasy stada rozrodczego w latach 1970-2004 wynosiła 76 tys. ton. Biomasa
była stosunkowo niska w latach 70. oraz 80. i wynosiła średnio ok. 50 tys. ton. W latach 90. biomasa
znacznie wzrosła, sięgając poziomu 110–120 tys. ton. Bardzo wysoki poziom biomasy utrzymał się
po 2000 r. z rekordową wielkością 126 tys. ton w 2002 r.
Na wzrost i utrzymanie wysokiego poziomu biomasy wpłynęło urodzenie się szeregu bardzo liczebnych pokoleń po 1990 r. Sprzyjały temu warunki środowiska, w szczególności ocieplenie wód.
W efekcie uzupełnienie stada wzrosło ze średniego poziomu 1.7 mld osobników w latach 70. i 80.
do poziomu średnio 3,7 mld osobników w latach następnych (wykres 7.5.). Śmiertelność połowowa
stada obniżała się z poziomu 0,8–0,9 na początku lat 70. do 0,25–0,3 w pierwszej połowie lat 90. Następnie śmiertelność połowowa wzrosła do 0,35–0,40 po 2000 r.
Utrzymanie obecnej intensywności eksploatacji będzie prowadziło do połowów w wysokości
ok. 37 tys. ton w 2006 r. i nadal wysokiej biomasy rzędu 100-110 tys. ton w latach 2006-2007.
Stan stada określany jest jako stan o pełnej zdolności do odnawiania. Stado jest eksploatowane
w sposób zrównoważony.
Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Blim= 36,5 tys. ton, Bpa= 50 tys. ton,
Fpa= 0,4, a Flim nie zostało dotychczas określone.
62
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
7
Wykres 7.5. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST)
i uzupełnienie śledzi Zatoki Ryskiej w latach 1970-2005
63
7
7.6. Śledź w podobszarze 30
Połowy
Średnia wysokość połowów w latach 1973-2004 wynosiła 36 tys. ton (wykres 7.6.). Do początku
lat 90. połowy były niewielkie, najczęściej wahały się w granicach 20–30 tys. ton. Następnie połowy
szybko wzrosły i od 1994 r. po 2004 r. utrzymywały się w granicach 50-65 tys. ton. Najwyższe połowy,
prawie 66 tys. ton, uzyskano w 1997 r.
Stado jest poławiane tylko przez dwie floty: fińską i szwedzką. W połowach zdecydowanie dominuje Finlandia, na którą przypada blisko 90% połowów, zatem połowy Szwecji stanowią jedynie nieco
ponad 10% połowów. W początkowych latach analizowanego okresu udział Szwecji w połowach był
wyższy i sięgał 20-30%. Z końcem lat 70. wyraźnie zmalał, a w latach 1994-2001 stanowił zaledwie
2–5% połowów ogólnych.
Dynamika stada i prognoza połowów
Średnia wielkość biomasy stada rozrodczego w latach 1973-2005 wynosiła 250 tys. ton. Niską biomasę stada, w granicach 100–150 tys. ton, obserwowano do połowy lat 80. (wykres 7.6.). Następnie
biomasa szybko wzrosła i na początku lat 90. przekroczyła poziom 300 tys. ton. W następnych latach
biomasa wahała się w granicach 300–400 tys. ton, a ocena biomasy w 2005 r. jest rekordowa i sięga
500 tys. ton.
Głównym czynnikiem prowadzącym do znacznego wzrostu biomasy była zwiększająca się liczebność uzupełnienia – wzrosła ona z poziomu średnio 2,3 miliarda osobników w latach 1973–1988 do
średniej 6,2 miliarda w następnych latach (wykres 7.6.). Śmiertelność połowowa stada w rozpatrywanym okresie wahała się najczęściej w granicach 0,1–0,2 i średnio wynosiła 0,16. W ostatnich latach
śmiertelność połowowa była bliska wartości średniej.
Utrzymanie obecnej intensywności eksploatacji będzie prowadziło do wysokich połowów rzędu 65
tys. ton w 2006 r. i biomasy w granicach 480-490 tys. ton w latach 2006-2007.
Stan stada określany jest jako o pełnej zdolności do odnawiania. Stado jest eksploatowane w sposób
zrównoważony.
Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Blim= 145 tys. ton, Bpa= 200 tys. ton,
Flim= 0,3, Fpa= 0,21.
64
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
7
Wykres 7.6. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST)
i uzupełnienie stada śledzi w podobszarze 30 w latach 1973-2005
65
7
7.7. Śledź w podobszarze 31
Połowy
Połowy tego stada są niewielkie – ich średnia wysokość w latach 1971-2004 wynosiła 6,5 tys. ton
(wykres 7.7.). Do 1993 r. połowy były stosunkowo stabilne, najczęściej wahając się w granicach 6-9
tys. ton, ze średnią nieco ponad 8 tys. ton. Następnie połowy spadły do średniej wartości nieznacznie
przekraczającej 5 tys. ton. Najniższe połowy, poniżej 3 tys. ton, przypadły na lata 2000-2001.
Stado jest poławiane tylko przez dwie floty: fińską i szwedzką. Podobnie jak w przypadku stada
w podobszarze 30, w połowach zdecydowanie dominuje Finlandia, na którą średnio przypada
blisko 93% połowów, zatem połowy Szwecji stanowią jedynie 7% połowów. W początkowych latach
analizowanego okresu udział Szwecji w połowach był nieco wyższy i sięgał ponad 10-20%. Z końcem
lat 70. wyraźnie zmalał, a po 1995 r. najczęściej stanowił 2–4% połowów ogólnych.
Dynamika stada i prognoza połowów
Średnia wielkość biomasy stada rozrodczego w latach 1980-2005 wynosiła 23 tys. ton. Biomasa
obniżała się z poziomu ok. 30 tys. ton w latach 80. do zaledwie 12 tys. ton w drugiej połowie lat 90.
(wykres 7.7.). W ostatnich latach biomasa wzrosła i w 2004 r. przekroczyła 20 tys. ton.
Głównym czynnikiem prowadzącym do spadku biomasy było zmniejszenie się liczebności uzupełnienia w latach 90. – obniżyło się ono średnio prawie dwukrotnie w porównaniu z uzupełnieniem
z lat 80. (wykres 7.7.). Śmiertelność połowowa stada w rozpatrywanym okresie wahała się najczęściej w granicach 0,2–0,5 i średnio wynosiła 0,31. Śmiertelność do początku lat 90. zwykle wahała
się w zakresie 0,2-0,3, a w latach 90. wzrosła do poziomu 0,4–0,5, po czym obniżyła się do wartości
0,25–0,35.
Ocena dynamiki stada jest mało precyzyjna, wymienione liczby należy traktować jako wartości
względne. Nie wyznaczono biologicznych punktów odniesienia dla tego stada, więc jego stan w stosunku do tych punktów nie jest znany.
66
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
7
Wykres 7.7. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST)
i uzupełnienie stada śledzi w podobszarze 31 w latach 1970-2005
67
7
7.8. Szprot
Połowy
Średnia wysokość połowów w latach 1974-2004 wynosiła 207 tys. ton (wykres 7.8.). Najniższe połowy, rzędu 40-70 tys. ton, obserwowano w pierwszej połowie lat 80., w latach następnych wzrastały
i najwyższe wysokości, przekraczające 400 tys. ton, osiągnęły w drugiej połowie lat 90. W 1997 r.
zanotowano rekordowe połowy w wysokości blisko 530 tys. ton. Po 2000 r. połowy uległy pewnemu
obniżeniu do 310-370 tys. ton, przy czym w 2004 r. złowiono 374 tys. ton szprotów. Zmniejszanie się
połowów po 1997 r. było spowodowane zarówno obniżanymi kwotami połowowymi, jak i malejącą
biomasą stada. Do szybkiego wzrostu połowów po roku 1990 przyczyniło się rozwijane w państwach
skandynawskich rybołówstwo „mączkowe”. W latach 1992-1997 duńskie połowy szprotów wzrosły
czternastokrotnie, a połowy szwedzkie – osiemnastokrotnie w stosunku do 1991 r.
Połowy polskie w analizowanym okresie wynosiły średnio 42 tys. ton. Wykazywały podobne tendencje zmian jak połowy ogólne. W latach 1991-1997 Polska zwiększyła połowy prawie pięciokrotnie, łowiąc 100 tys. ton szprotów w 1997 r. Na tak wysokie połowy w tymże roku w znacznym stopniu wpłynęły połowy kutrów duńskich, czarterowanych wówczas przez polskie spółki. Jednakże rozwój połowów
z przeznaczeniem na mączkę umożliwił utrzymanie wysokich połowów Polski i w latach następnych
(po spadku do 55-65 tys. ton pod koniec lat 90.) polskie połowy szprotów wzrosły do 80–97 tys. ton.
Największy udział w połowach miało ZSRR (do 1991 r.) i państwa z niego wyłonione – średnio 42%,
potem Polska – 22% i Szwecja – 17%. Spośród państw byłego ZSRR najwięcej łowi Łotwa – prawie
11% po 1991 r. Nieznaczne są połowy Finlandii, Niemiec i Litwy. Udział Polski w połowach wahał się
najczęściej w granicach 20–30%. W latach 90. wzrosły udziały w połowach Danii i Szwecji – z 5-7% do
prawie 20% w przypadku Danii i 37% w przypadku Szwecji.
Średnio, najwyższe połowy osiągano w podobszarach 26, 25 i 28 – w latach 2000–2004 odpowiednio 28%, 22% i 21%. Udział w połowach podobszarów 27 i 29 wynosił średnio po 9%, a połowy
w pozostałych podobszarach były nieznaczne.
Dynamika stada i prognoza połowów
Średnia wysokość biomasy stada rozrodczego szprotów w latach 1974-2005 wynosiła 870 tys. ton
(wykres 7.8.). Biomasa stada w początkowych latach omawianego okresu malała z ponad miliona ton
do poziomu zaledwie 200 tys. ton w latach 1980-1982. Następnie biomasa wzrosła i utrzymywała się
w granicach 400–500 tys. ton w do końca lat 80. Z początkiem lat 90. biomasa stada szybko wzrastała, osiągając w latach 1996-1997 największe w ostatnim trzydziestoleciu wartości sięgające 1,8 mln
ton. W latach następnych dość intensywna (ale w dopuszczalnych granicach) eksploatacja tego stada oraz przeplatanie się urodzajnych i ubogich pokoleń przyczyniły się do spadku zasobów szprotów
do około 1 mln ton w latach 2002-2003. Z kolei urodzajne pokolenia lat 2002 i 2003 spowodowały
wzrost biomasy do 1,2 i 1,5 mln ton w latach 2004-2005.
Na znaczny wzrost biomasy szprotów wpłynęło urodzenie się w latach 90. szeregu liczebnych pokoleń (wykres 7.8.). Innym czynnikiem prowadzącym do wzrostu biomasy szprotów była znaczna redukcja biomasy dorszy, intensywnie żerujących na rybach śledziowatych - w latach 1992-2004 biomasa stada tarłowego dorszy wschodniobałtyckich stanowiła jedynie około 20% jej stanu z początku lat
80. Konsekwencją spadku zasobów dorszy było zmniejszenie się w latach 1987-1992 współczynnika
śmiertelności naturalnej szprotów spowodowanej drapieżnictwem dorszy z 0,20 do 0,05.
Całkowita śmiertelność naturalna zmniejszyła się w tym czasie z 0,40 do 0,25. Ten niski poziom
śmiertelności naturalnej szprotów utrzymał się do 2004 r. przy tendencji do niewielkiego wzrostu (1015%).
Śmiertelność połowowa stada w okresie do początku lat 90. wykazywała tendencję spadkową
zmniejszając się od wartości bliskich 0,4 do wartości poniżej 0,2. Następnie śmiertelność wzrastała
i w latach 1995-2004 zmieniała się w granicach 0,3–0,4 (wykres 7.8.).
68
Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku
7
Wykres 7.8. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST)
i uzupełnienie stada szprotów bałtyckich w latach 1974-2005
Zakładając w latach 2005-2006 śmiertelność połowową jako średnią śmiertelności z trzech ubiegłych lat i średnią liczebność pokolenia 2005 r., połowy w 2006 r. wyniosą blisko 410 tys. ton, a biomasa stada tarłowego obniży się do 1,2 mln ton w 2006 r. i 1,1 mln ton w 2007 r. Na spadek biomasy
wpłynie bardzo słabe pokolenie 2004 r.
Stan stada określany jest jako stan o pełnej zdolności do odnawiania. Stado jest eksploatowane
w sposób zrównoważony. Intensywność jego eksploatacji można nawet nieco zwiększyć.
Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Blim= 200 tys. ton, Bpa= 275 tys. ton,
Fpa= 0,4, a Flim nie zostało jeszcze określone.
69
8
Analiza zmian stanu floty rybackiej
oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi
prof. dr hab. Jan Horbowy, dr Emil Kuzebski
8.1. Dynamika stanu floty połowowej
Zmiany stanu floty rybackiej, jakie miały miejsce w latach 1994-2005, wynikały nie tylko z działań
podejmowanych w ramach FIFG, ale również z naturalnego procesu wycofywania lub wprowadzania
nowych jednostek, wynikających z decyzji o charakterze ekonomicznym bądź zdarzeń losowych (np.
zatonięcie, zniszczenie). W tabeli 8.1. przedstawiono dane dotyczące tonażu wycofanych i zbudowanych w latach 1994-1999 i 2000-2005 statków rybackich przy współudziale środków publicznych
(FIFG) oraz całkowitą zmianę potencjału połowowego w tych okresach.
W pierwszym okresie działania FIFG (1994-1999) wycofanych z pomocą publiczną zostało ponad
500 statków rybackich o tonażu 21 tys. GT oraz mocy 82 tys. kW. W tym samym czasie współfinansowano ze środków publicznych budowę ok. 150 statków o tonażu 14 tys. GT i mocy 32 tys. kW. Po
zbilansowaniu tonażu i mocy zbudowanych i wycofanych przy współudziale FIFG statków rybackich
widać, że FIFG przyczynił się do zmniejszenia netto potencjału floty rybackiej o 6,9 tys. GT oraz 49,4
tys. kW. Odnosząc te wielkości do zmiany stanu we flocie rybackiej (statki poniżej 500 GT) na początek i koniec pierwszego okresu działania FIFG widzimy, że niemal połowa redukcji (43-44%) to wynik
funkcjonowania FIFG.
Tonaż wycofanych z pomocą publiczną statków w następnym okresie działania FIFG (2000-2005)
był już nieco mniejszy i wyniósł 15 tys. GT o mocy 65 tys. kW. Zmalał również tonaż nowo wybudowanych jednostek do 10 tys. GT o mocy 40 tys. kW. W latach 2000-2005 moc zbudowanych z pomocą
FIFG statków była o ok. 8 tys. kW większa niż w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG. Ogółem
flota rybacka statków poniżej 500 GT krajów starej UE w latach 2000-2005 zmniejszyła się o 23 tys.
ton i 106 tys. kW. W ok. 20-24% było to wynikiem działania FIFG.
Tabela 8.1. Wpływ FIFG na potencjał połowowy floty państw bałtyckich starej UE
Dane
1994-1999*
2000-2005
RAZEM 1994-2005
GT
kW
GT
kW
GT
1. wycofanie
21 123
81 842
15 318
65 131
36 441
2. budowa
14 243
32 461
10 512
39 826
24 755
72 287
3. bilans (2-1)
-6 880
-49 381
-4 805
-25 305
-11 686
-74 686
-16 076
-112 831
-23 690
-106 568
-39 766
-219 399
43%
44%
20%
24%
29%
34%
4. zmiana tonażu i mocy statków (statki <500 GT)
5. udział FIFG w zmianie GT i kW (3/4)
* W przypadku Szwecji i Finlandii dane dotyczą lat 1995-1999
Źródło: Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005
© V. Buzun / BFN of SPNS
70
kW
146 973
8
W tabeli 8.2. zestawiono informacje dotyczące zmian w stanie floty wynikające z działania FIFG,
przy uwzględnieniu redukcji floty w nowych krajach członkowskich w latach 2004-2005. Wysoki poziom redukcji, jaki miał miejsce w ostatnich dwóch latach w tych krajach, znacznie zwiększa oddziaływanie FIFG na ogólną redukcję potencjału połowowego w państwach UE.
Łączna redukcja tonażu floty krajów nadbałtyckich UE, jaka miała miejsce w latach 1999-2005
w przypadku krajów starej UE oraz w okresie 2004-2005 dla nowych członków, wyniosła ponad
60 tys. GT, przy zmniejszeniu mocy o 131 kW. W tym samym czasie bilans tonażu i mocy wycofanych
i zbudowanych z pomocą publiczną statków wyniósł -12 tys. GT i -75 tys. kW. Tym samym udział FIFG
w zmniejszeniu potencjału połowowego floty UE poławiającej na Bałtyku wyniósł odpowiednio 54%
i 48% w przypadku tonażu i mocy statków.
Tabela 8.2. Wpływ FIFG na potencjał połowowy floty starych i nowych państw bałtyckich UE
Dane
1994-1999*
2000-2005**
RAZEM 1994-2005
GT
kW
GT
1. wycofanie
21 123
81 842
37 207
2. budowa
14 243
32 461
10 512
39 826
24 755
72 287
3. bilans (2-1)
-6 880
-49 381
-26 695
-82 270
-33 575
-131 651
-16 076
-112 831
-45 579
-163 534
-61 655
-276 365
43%
44%
59%
50%
54%
48%
4. zmiana tonażu i mocy statków (statki <500 GT)
5. udział FIFG w zmianie GT i kW (3/4)
kW
122 096
GT
58 330
kW
203 939
* Bez nowych krajów członkowskich
** W przypadku nowych członków UE dane dotyczą lat 2004-2005
Źródło: Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005
Na wykresach 8.1. i 8.2. przedstawiono dynamikę zmian w tonażu flot krajów starej UE w latach
1995-2005 oraz tonaż statków wycofanych z pomocą publiczną. Ogólna tendencja redukcji potencjału floty rybackiej jest zbliżona do tendencji spadkowej tonażu wycofywanych statków. Wyraźne
różnice występują praktycznie tylko w przypadku floty fińskiej, gdzie dynamika redukcji floty rybackiej
w ramach pomocy publicznej, szczególnie w latach 2000-2005, była dość umiarkowana, przy zdecydowanie szybszym spadku ogólnego tonażu floty.
Niemcy
Dania
Szwecja
Finlandia
Razem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005
Wykres 8.1. Dynamika zmian w tonażu floty państw starej UE w latach 1995-2005 (rok 1995 przyjęto jako 100)
71
8
Niemcy
Dania
Szwecja
Finlandia
Razem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005
Wykres 8.2. Tonaż statków wycofanych w ramach pomocy publicznej w państwach starej UE
w latach 1995-2005 (rosnąco)
Na wykresie 8.3. przedstawiono tonaż wycofanych i zbudowanych z pomocą publiczną statków
rybackich starych i nowych krajów UE w poszczególnych latach w okresie 1994-2005. W większości
lat analizowanego okresu tonaż złomowanych statków był zdecydowanie większy od tonażu statków
zbudowanych przy współfinansowaniu FIFG. Wyjątkiem są końcowe lata działania pierwszego FIFG
i początkowe lata działania drugiego FIFG (1998-2001), a szczególnie pierwszy rok programowy nowego FIFG (2000 r.), w którym zbudowano statki o tonażu prawie 5 tys. GT, wycofując znikomą wielkość
potencjału. Wynikało to prawdopodobnie ze wzmożonych inwestycji rozpoczętych przed 2000 r.,
a skończonych w latach 2000-2001, spowodowanych obawą przed zmianą warunków finansowania budowy statków. Uwagę zwraca znaczny wzrost wielkości wycofywanej floty w dwóch ostatnich
latach, który jest wynikiem objęcia programem redukcji nowych członków UE i jednocześnie malejący
tonaż statków wycofywanych przez stare kraje UE.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005
Wykres 8.3. Tonaż statków wycofanych i zbudowanych w ramach pomocy publicznej w nowych i starych państwach
UE w latach 1995-2005
72
Analiza zmian stanu floty rybackiej
oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi
8
Brak jest dokładnych danych dotyczących struktury połowów wycofanych statków. Można
się domyślać, że większość z nich należała do segmentów poławiających gatunki, których zasoby
określono jako zagrożone. W przypadku Polski i Łotwy zdecydowaną przewagę wśród złomowanych
od 2004 r. statków miały kutry ukierunkowane na połowy dorszy (o czym mowa w dalszej części pracy). W latach 1993-1997 (MAGP III) redukcja flot krajów starej UE ukierunkowana była na statki poławiające narzędziami trałowymi ryby denne oraz płaskie. W kolejnym okresie 1994-2002 (MAGP IV)
założone cele przewidywały redukcję w wysokości 30% dla stad zagrożonych wyczerpaniem (depletion risk) oraz 20% dla gatunków przełowionych (overfished). W przypadku Morza Bałtyckiego dotyczyło to statków poławiających łososie lub dorsze. Dlatego można domniemywać, ze większość floty
wycofanej przy współudziale funduszu FIFG to statki prowadzące połowy tych dwóch gatunków.
8.2. Wpływ zmian stanu floty na zasoby w okresie działania FIFG
Wycofywanie jednostek łowczych ma na celu m.in. zmniejszenie presji rybołówstwa na zasoby.
Ocena wpływu redukcji floty na zasoby jest niełatwa, gdyż jest to tylko jeden z czynników mogących przyczynić się do poprawy stanu zasobów. Równoległe z nim, a przy tym zwykle wprowadzane
wcześniej, są regulacje zasobów poprzez wspomniane ograniczanie połowów (TAC) lub nakładu
połowowego czy też wprowadzanie technicznych środków ochrony zasobów. Rozdzielenie efektu
oddziaływań tych czynników na zasoby jest trudne lub wręcz niemożliwe. Można jednak spróbować
zestawić wielkość floty łowiącej na Bałtyku ze śmiertelnością połowową ryb. Zmiany wielkości floty są
m.in. efektem wycofywania części statków, a śmiertelność połowowa odzwierciedla presję rybołówstwa na zasoby.
Jak wspomniano w poprzednim rozdziale, dane odnośnie wycofywania jednostek łowczych określają jedynie ich liczbę i parametry techniczne (moc, tonaż), nie zawierają natomiast ani informacji
o strukturze połowów danej jednostki, ani w jakim rejonie dana jednostka łowiła. W przypadku np.
wycofanych jednostek duńskich nie wiadomo czy dana jednostka łowiła na Bałtyku, czy na Morzu
Północnym, czy też może w obu akwenach. To samo dotyczy, ale już w mniejszym stopniu, jednostek
szwedzkich (częściej łowią na Bałtyku) i niemieckich.
Dorsz wschodniobałtycki (podobszary 25-32) jest poławiany głównie przez Danię, Szwecję i Polskę – te trzy floty odpowiadały za ok. 75% połowów tego stada po 1995 r. Na wykresie 8.4. przedstawiono względną wielkość flot Danii, Szwecji i Polski na tle śmiertelności połowowej stada. W latach
© V. Buzun / BFN of SPNS
73
8
1995-2005 wielkość floty Danii i Szwecji (wyrażona w kW) zmniejszyła się o 25%. Flota polska wzrastała do momentu, gdy w 2004 r. rozpoczęto wycofywanie jednostek. Od tej daty można zaobserwować spadek wielkości floty. Śmiertelność połowowa dorszy nie wykazywała tendencji spadkowej
– obniżyła się nieco dopiero w latach 2003-2004. Można jednak zapytać, jaka byłaby presja rybołówstwa na zasoby dorszy, gdyby redukcji wielkości floty nie było. Niewątpliwie wzrosłaby wówczas
presja organizacji rybaków na rządy, aby utrzymywać wysokie kwoty połowowe – wyższe niż te, które
Komisja Bałtycka uchwalała w ostatnich kilku latach. Zakładając proporcjonalność śmiertelności połowowej i nakładu połowowego, można przyjąć, że w skrajnym przypadku mogłoby to doprowadzić
do wzrostu śmiertelności połowowej generowanej przez redukowane floty w skali odpowiedniej do
procentu wycofanej floty. Zakładając taki wzrost śmiertelności połowowej w latach 1996-2004 symulowano biomasę stada dorszy wschodniobałtyckich.
Wyniki obliczeń wskazują, że gdyby nie wycofano części floty, to biomasa stada tarłowego w 2005 r.
mogłaby być o ok. 25% mniejsza od biomasy obserwowanej. Jednak przypuszczalnie biomasa stada
zmniejszyłaby się mniej, ponieważ działają też inne mechanizmy ochrony zasobów, a przedstawiony
wynik odpowiada sytuacji skrajnej.
Wykres 8.4. Śmiertelność połowowa (F) dorszy wschodniobałtyckich w latach 1980-2004
i względna zmiana wielkości floty Danii, Szwecji i Polski w latach 1995–2005
(rok 1995 przyjęto jako 1)
Dorsz zachodniobałtycki (podobszary 22-24) jest poławiany głównie przez Danię i Niemcy – połowy tych państw po 1995 r. stanowiły prawie 90% połowów całkowitych, wynosząc średnio 62% i 27%.
Na wykresie 8.5. zestawiono względną wielkość flot Danii i Niemiec oraz śmiertelność połowową stada. W analizowanym okresie nie widać zmniejszenia presji na stado, mimo że główna, poławiająca je
flota zmniejszyła swą moc o ok. 25%.
74
Analiza zmian stanu floty rybackiej
oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi
8
Wykres 8.5. Śmiertelność połowowa (F) dorszy zachodniobałtyckich w latach 1980-2004
i względna zmiana wielkości floty Danii i Niemiec w latach 1995–2005
(rok 1995 przyjęto jako 1)
Stado śledzi zachodniego Bałtyku (podobszary 22-24 i obszar IIIa) jest poławiane głównie przez
Danię i Szwecję, których połowy po 1995 r. stanowiły odpowiednio 42% i 43% połowów ogólnych. Dla
tego stada spadek śmiertelności połowowej i spadek wielkości obu flot są zbliżone (wykres 8.6.).
Wykres 8.6. Śmiertelność połowowa (F) śledzi zachodniego Bałtyku w latach 1980-2004
i względna zmiana wielkości floty Danii i Szwecji w latach 1995–2005
(rok 1995 przyjęto jako 1)
75
8
Po 1995 r. prawie 90% śledzi centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32) było poławianych przez
Szwecję, Estonię, Polskę i Finlandię, przy czym Szwecja łowiła średnio 27%, Polska i Estonia po 18%,
a Finlandia – 15%. Dane przedstawione na wykresie 8.7. wskazują, że spadkowi potencjału flot Szwecji, Finlandii i Estonii towarzyszył spadek śmiertelności połowowej śledzi. W ostatnich dwóch latach
flota Estonii znacznie się zwiększyła, ale jej udział w połowach tego stada zmniejszył się do 12%,
zatem odpowiada tylko za stosunkowo małą część śmiertelności połowowej śledzi. Analizę wpływu
redukcji floty na to stado utrudnia jego złożona i nie do końca poznana struktura populacyjna. Różne
floty mogą łowić różne populacje, które z kolei mogą wykazywać zróżnicowane tempo zmian.
Wykres 8.7. Śmiertelność połowowa (F) śledzi centralnego Bałtyku w latach 1980-2004 i względna zmiana
wielkości floty Szwecji, Finlandii, Estonii i Polski w latach 1995–2005 (rok 1995 przyjęto jako 1)
Śledzie w podobszarach 30 i 31 (Zatoka Botnicka) są eksploatowane jedynie przez Finlandię
i Szwecję, przy czym na Finlandię przypada zdecydowana większość połowów – ponad 90%. Obie
floty zostały znacząco zredukowane po 1995 r. i śmiertelność połowowa w obu stadach w pewnym
stopniu odzwierciedla tendencję zmian wielkości flot (wykres 8.8.).
Wykres 8.8. Śmiertelność połowowa (F) śledzi z podobszarów 30 i 31 (Zatoka Botnicka) w latach 1980-2004
i względna zmiana wielkości floty Finlandii i Szwecji w latach 1995–2005 (rok 1995 przyjęto jako 1)
76
Analiza zmian stanu floty rybackiej
oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi
8
Na zakończenie omawiania stad śledzi można jeszcze wspomnieć o śledziach Zatoki Ryskiej
eksploatowanych przez Łotwę i Estonię. Oba państwa, podobnie jak Polska, dopiero od roku 2003
korzystają z pomocy finansowej przy wycofywaniu statków. Zasoby śledzi Zatoki Ryskiej od początku
lat 90. są wysokie, a śmiertelność połowowa w ostatnich 10 latach się ustabilizowała i stado jest eksploatowane w sposób zrównoważony. W 2004 r. oba państwa znacząco zwiększyły wielkość swoich
flot rybackich, jednak nie przełożyło się to na wzrost śmiertelności połowowej śledzi Zatoki Ryskiej.
Wykres 8.9. Śmiertelność połowowa (F) śledzi Zatoki Ryskiej (podobszar 28.5)
w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości floty Łotwy i Estonii w latach 1995–2005
Szproty bałtyckie po 1995 r. najintensywniej były poławiane przez Szwecję (średnio 30% połowów
w tym okresie), a następnie przez Polskę i Danię (odpowiednio 20% i 17% udział w połowach). Na pozostałe państwa przypadało ok. 33% połowów ogólnych. Zestawienie redukcji floty i śmiertelności połowowej szprotów pokazano na wykresie 8.10. Nie wskazuje ono na redukcję śmiertelności połowowej
szprotów, ale należy podkreślić, że szproty od szeregu lat były eksploatowane w sposób racjonalny i nie
było potrzeby obniżki ich śmiertelności połowowej. Ponadto udział w połowach szprotów państw, które
nie zredukowały wielkości floty, a nawet ją powiększyły (Polska, Łotwa, Niemcy), wynosi ponad 30%.
Wykres 8.10. Śmiertelność połowowa (F) szprotów całego Bałtyku w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości floty Danii, Szwecji i Polski w latach 1995–2005 (rok 1995 przyjęto jako 1)
77
8
Spróbujmy jeszcze zestawić wielkość odzwierciedlającą zmiany śmiertelności połowowej w całym
Bałtyku z wielkością floty większości łowiących tu państw. Za wskaźnik zmian śmiertelności połowowej można wziąć średnią śmiertelność połowową wszystkich eksploatowanych stad. Do takiego
wskaźnika można mieć jednak zastrzeżenia – wysoka śmiertelność połowowa stosunkowo niewielkiego stada może znacząco zaważyć na ocenie całości. Jako wskaźnik alternatywny weźmy więc
stosunek sumy połowów poszczególnych stad do sumy ich biomas, gdyż śmiertelność połowowa
ze swej definicji powinna odzwierciedlać stosunek połowów do biomasy. Dalej zsumujmy wyrażoną
w kW wielkość flot bałtyckich. Przyjmijmy przy tym, że floty duńska i niemiecka połowę swej mocy
angażują na Bałtyku, a pozostałe, w tym Szwecja, łowią tylko na Bałtyku. Tak wyznaczone zmienne
przedstawione są na wykresie 8.11. Obie wielkości wskazujące na śmiertelność połowową na Bałtyku
mają zbliżoną tendencję zmian. Po 1997 r. wykazują tendencję spadkową, podobnie jak wielkość
poławiającej na Bałtyku floty (pominięta jest flota Rosji, jej moc stanowi jednak znikomy procent floty
całego Bałtyku). Współczynnik korelacji pomiędzy wielkością floty a średnią śmiertelnością połowową jest wysoki i wynosi 0,8. Korelacja zmian wielkości floty ze wskaźnikiem śmiertelności połowowej,
przybliżanym jako stosunek połowów do biomasy, jest niższa i wynosi blisko 0,5.
Podsumowując przeprowadzone porównania można powiedzieć, że:
– redukcja wielkości floty nie wpłynęła wyraźnie na zmniejszenie się śmiertelności połowowej dorszy.
Można jednak przypuszczać, że brak tej redukcji prowadziłby do zwiększenia śmiertelności połowowej tych ryb i zmniejszenia ich biomasy,
– redukcji wielkości floty towarzyszył spadek śmiertelności połowowej większości stad śledzi,
– redukcja floty nie zmieniła śmiertelności połowowej stad ryb o wysokiej biomasie, eksploatowanych
w sposób zrównoważony, tj. szprotów i śledzi Zatoki Ryskiej.
Powyższe wnioski dotyczą zmian w całkowitej wielkości floty państw bałtyckich. Należy jednak
pamiętać, że zmniejszenie potencjału połowowego statków, jakie miało miejsce w latach 1994-2005,
wynikało tylko w pewnej części ze skutków działania FIFG (tabela 8.1.), toteż wpływ funkcjonowania
funduszu na stan zasobów ryb był odpowiednio mniejszy.
Wykres 8.11. Wskaźniki ogólnobałtyckiej śmiertelności połowowej (F) dorszy, śledzi i szprotów w latach 1980-2004
i względna zmiana wielkości flot państw UE w latach 1997–2005 (rok 1997 przyjęto jako 1)
78
Analiza zmian stanu floty rybackiej
oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi
8
8.3. Potencjalny wpływ dalszej redukcji floty na stan zasobów w latach następnych
Bardzo trudno jest dokonać ilościowej oceny wpływu dalszej redukcji floty na stan zasobów. Przyczyny tych trudności zostały już wymienione w poprzednim rozdziale. Składają się na nie wprowadzane równolegle inne regulacje działalności połowowej w postaci np. maksymalnych dopuszczalnych
połowów, okresowego lub całorocznego zamykania pewnych rejonów dla rybołówstwa, dopuszczanie
do połowu narzędzi o dobrej selektywności z odpowiednią wielkością oczek. Rozdzielenie efektów
różnych regulacji nie jest łatwe, wymaga szeregu danych i specjalistycznych badań naukowych przekraczających zakres tej publikacji. Poza tym nie wiemy, jaka będzie struktura kolejnych wycofywanych
statków pod względem specjalizowania się w określonych połowach oraz rejonu tych połowów.
Zasadniczym problemem rybołówstwa bałtyckiego jest bardzo zły stan zasobów dorszy i nieudana
– jak dotąd – ich odbudowa. Bardzo pomocną w realizacji tego celu powinna być redukcja floty rybackiej. W najbliższym okresie znacznej redukcji powinna ulec flota polska, której udział w połowach
stada wschodniobałtyckiego sięga 1/3, a presja na utrzymanie wysokich połowów dorszy jest bardzo
duża.
Zgodnie z założeniami polskiego „Sektorowego Programu Operacyjnego Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb 2004-2006” (SPO) do 2006 r. w ramach środków FIFG ma zostać wycofanych ok. 120 statków o tonażu 10 tys. GT i mocy 30 tys. kW. Spodziewanym efektem tej redukcji ma być m.in. zmniejszenie połowów o 25 tys. ton. Wytyczne polskiego SPO nie określają priorytetowych segmentów statków, które miałyby pierwszeństwo w dopuszczeniu do programu złomowania (np. statki poławiające
dorsze lub łososie, czy też statki pelagiczne). Program ukierunkowany jest jednak na wycofywanie
w pierwszej kolejności statków bałtyckich.
Dotychczasowe efekty redukcji nakładu połowowego w Polsce zdecydowanie przekraczają założone
cele. Do końca czerwca 2005 r. zgłoszono do złomowania 273 statki kutry i łodzie bałtyckie o łącznym
tonażu 12,5 tys. ton oraz mocy 40,6 tys. kW, co znacznie przekracza wytyczony poziom redukcji. Ponieważ do połowy 2005 r. wykorzystano na ten cel ok. 75% dostępnych środków, cały czas możliwa
jest dalsza redukcja potencjału.
Można się spodziewać, że będzie ona zdecydowanie wolniejsza od dotychczasowej. Duże zainteresowanie polskich rybaków złomowaniem statków wynika z wypłacania właścicielom maksymalnych
stawek za złomowanie dopuszczalnych przez UE, ale także ze złej sytuacji finansowej sektora. Wśród
wycofanych do połowy 2005 r. statków dominowały jednostki poławiające dorsze i ryby płaskie, było
ich ok. 200, tj. 70% ogólnej liczby złomowanych jednostek. Łączny tonaż tych statków wynosił 12,4 tys.
GT, czyli 77% ogólnego tonażu do tej pory zgłoszonego do złomowania w ramach pomocy publicznej
oraz ok. 35% całkowitego tonażu polskiej floty bałtyckiej z końca 2004 r. W 2004 r. statki te złowiły prawie
4 tys. ton dorszy i 3 tys. ton storni co stanowiło ponad 1/4 ogólnej wielkości polskich połowów dorszy
bałtyckich oraz 1/3 połowów ryb płaskich (tabela 8.3.). Obok statków dorszowych liczną grupą, wśród
zgłoszonych do wycofania statków, były trawlery poławiające śledzie i szproty. Było ich ponad 100
o tonażu ok. 5 tys. GT (część z nich poławiała również dorsze).
Tabela 8.3. Wielkość połowów ryb bałtyckich polskich statków zgłoszonych do złomowania
(dane połowowe z 2004 r.)
Gatunek
Połowy statków
złomowanych
Razem połowy
bałtyckie
Złom/Razem
Szprot
17 683
96 658
18%
Śledź
7 674
28 410
27%
Dorsz
3 979
15 120
26%
Stornia
2 884
8 798
33%
917
4 819
19%
33 138
153 805
22%
Inne
Razem
Źródło: Kuzebski E., Złomowanie floty rybackiej – 200% normy, Wiadomości Rybackie nr 7-8 (146) 2005 r.
79
8
Według założeń łotewskiego „Jednolitego Dokumentu Programowego” (Single Programming
Document) w latach 2004-2006 miało zostać wycofanych z eksploatacji w zamian za odszkodowania
25 łotewskich statków rybackich o tonażu 2 tys. GT i mocy 4,5 tys. kW. Dotychczasowe tempo zgłaszania wniosków o złomowanie statków, podobnie jak miało to miejsce w Polsce, jest znacznie szybsze od
założonych w programie celów. Jak wspomniano we wcześniejszym rozdziale, do maja 2005 r. zostało
zgłoszonych do złomowania na Łotwie 64 statki o tonażu 4,2 tys. GT oraz mocy prawie 10 tys. kW, co
ponad dwukrotnie przekracza założone cele redukcji, zarówno w odniesieniu do potencjału połowowego, jak i wykorzystania środków finansowych zaplanowanych na ten cel. Identycznie jak w przypadku
Polski, Łotwa zdecydowała się na wypłatę maksymalnych rekompensat dopuszczalnych przez UE.
Zgodnie z informacjami uzyskanymi z łotewskiej Agencji ds. Zasobów Rybnych, wśród złomowanych
jednostek dominowały statki powyżej 24 metrów długości całkowitej oraz statki poławiające netami
skrzelowymi. W połowach pierwszych z wymienionych jednostek dominują szproty i śledzie. W 2003 r.
jednostki te złowiły 51 tys. ton tych ryb, tj. 80% całkowitych połowów szprotów i śledzi Łotwy. Statki stosujące w połowach sieci skrzelowe ukierunkowane są głównie na połowy dorszy i w 2003 r. złowiły one
3,5 tys. ton, co daje ok. 77% łotewskich połowów dorszy. Brak jest dokładnych danych, dotyczących
struktury połowów wycofywanych z rybołówstwa statków litewskich. Biorąc pod uwagę dotychczasową
skalę redukcji, niewielki tonaż floty oraz niskie połowy tego państwa, redukcja floty litewskiej nie będzie
miała istotnego znaczenia na zmniejszenie nakładu połowowego na Morzu Bałtyckim.
Mając na uwadze kierunek, jaki przyjęło złomowanie statków rybackich - w ostatnich latach dominują wśród nich jednostki poławiające dorsze - oraz znaczenie ekonomiczne tej ryby dla dalszego
rozwoju sektora, poniżej przeprowadzono symulacje zakładające kilka wariantów tempa redukcji floty
UE poławiającej dorsza wschodniobałtyckiego w okresie najbliższych 5 lat (2006-2010). Na tę redukcję będzie się zapewne składała większa redukcja floty nowych członków UE oraz mniejsza państw
pozostałych, które proces ten rozpoczęły wiele lat temu. Poszczególne warianty różnią się tempem
redukcji floty, które przyjęto w granicach 2,5-10% rocznie. Założono, że redukcja floty bezpośrednio
przełoży się na analogiczną redukcję śmiertelności połowowej. Uzupełnienie stada modelowano jako
zależne od biomasy stada rozrodczego na podstawie obserwacji tej zależności po 1986 r., tj. w okresie występowania warunków środowiska niesprzyjających efektywnemu tarłu dorszy. Wyniki symulacji przedstawiono na wykresie 8.12. w kategoriach biomasy stada tarłowego odniesionej do biomasy
obserwowanej w 2005 r., czyli za biomasę w 2005 r. przyjmujemy 1.
Przy powyższych założeniach utrzymanie obecnej śmiertelności połowowej, utożsamiane w symulacjach z brakiem redukcji floty, spowoduje do 2010 r. spadek biomasy stada rozrodczego o ok. 3%
w porównaniu ze stanem obecnym (2005 r.). Przy redukcji floty wynoszącej 5% rocznie (niewiele
mniejsza była redukcja flot Danii i Szwecji w okresie po wprowadzeniu FIFG) biomasa stada do
2010 r. wzrośnie o 15% w porównaniu ze stanem obecnym. Oczywiście największy wzrost nastąpiłby
przy wysokiej redukcji floty wynoszącej 10% rocznie. Wówczas wzrost biomasy sięgnąłby 37% w ciągu 5 lat. Przedstawione wyniki zakładają optymistycznie, że redukcja śmiertelności połowowej będzie
identyczna z redukcją wielkości floty. Przyjmując, że określona redukcja floty przełoży się na redukcję
śmiertelności połowowej jedynie w połowie, otrzymamy prawie 20% wzrost biomasy w przypadku
10% redukcji wielkości floty rocznie.
Przedstawione efekty będą oddziaływać pozytywnie nie tylko na zasoby, ale również pozytywnie
na rybołówstwo, zwiększając jego rentowność. Lepsza kondycja zasobów ryb powinna się bowiem
przełożyć proporcjonalnie na zwiększenie dostępnych dla rybaków kwot połowowych, a co za tym
idzie wyższe przychody uzyskiwane z rybołówstwa. W tabeli 8.4. przedstawiono obliczenia wzrostu
wielkości i wartości połowów polskich statków, które otrzymały kwotę połowową dorsza w 2005 r.
Obliczenia wykonano dla poszczególnych grup statków, zgodnie z przyjętym przez Polskę sposobem
podziału kwoty dorsza na 2005 r. dla statków o długości całkowitej powyżej 10 metrów. Polskie TAC
dla dorszy w stadzie wschodniobałtyckim wynosi w 2005 r. 10,1 tys. ton, z czego nieco ponad 9 tys.
ton dostępne jest dla statków powyżej 10 metrów w formie indywidualnych kwot połowowych, reszta
stanowi kwotę wspólną dla łodzi rybackich do 10 metrów.
Do połowy 2005 r. zgłoszono do złomowania 175 statków rybackich powyżej 10 metrów, które
prowadziły połowy dorszy. Przyjmując, że będzie to minimalna liczba statków dorszowych, jaka
zostanie ostatecznie wycofana, liczba statków, która w przyszłości korzystać będzie z kwot połowo-
80
Analiza zmian stanu floty rybackiej
oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi
8
Wykres 8.12. Symulacja zmian biomasy stada dorsza wschodniobałtyckiego w latach 2006-2010 przy redukcji
wielkości floty w granicach do 10% rocznie oraz symulacje zmian biomasy przy wzroście wielkości floty
o 5% rocznie (wartości biomas w stosunku do wartości biomasy w 2005 r. przyjętej jako 1)
wych na te ryby zmniejszy się z obecnych 402 do 227. Zakładając, że system podziału kwot połowowych w następnych latach nie ulegnie zmianie, a TAC zostanie utrzymane przynajmniej na poziomie
2005 r., mniejsza liczba statków upoważnionych do połowów dorszy spowoduje wzrost indywidualnych kwot połowowych o prawie 90% we wszystkich grupach statków. Taki wzrost kwoty w różny
sposób przełoży się na wzrost dochodów w poszczególnych grupach statków, który zależeć będzie
od tego, jaki udział w ogólnej wartości połowów tych statków mają dorsze. W 2004 r. wynosił on od
7% w przypadku dużych statków powyżej 25 metrów (specjalizujących się w połowach śledzi i szprotów) do 80% w grupie statków 10-15 metrów, gdzie dorsze stanowią podstawowy poławiany gatunek.
Jak wynika z przedstawionych obliczeń wzrost kwot połowowych spowoduje największy wzrost przychodów w grupie statków 10-15 metrów (+70%), w przypadku statków do 25 metrów spodziewany
wzrost przychodów może wynieść około 50-60%, niewielki, 6%, wzrost przychodów może nastąpić
w segmencie dużych statków powyżej 25 metrów.
Tabela 8.4. Symulacja wzrostu indywidualnych kwot połowowych i wartości połowów statków pozostających
w rybołówstwie po wycofaniu części floty bałtyckiej
kwota połowowa na statek
(ton)
liczba statków
Grupy statków
przed
redukcją
po redukcji
przed
redukcją
po redukcji
wzrost
udział dorszy
wielkości
w wartości
kwoty (ton)
połowów
wzrost
wartości
połowów
10-15 m
107
90
16,5
31,0
14,5
80%
70%
15-19,5 m
143
72
23,1
43,4
20,3
64%
56%
19,5-25 m
107
43
33
62,0
29,0
67%
59%
45
22
16,5
31,0
14,5
7%
6%
402
227
powyżej 25 m
Razem
Źródło: ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI z dnia 24 grudnia 2004 r. w sprawie sposobu
i warunków wykorzystania ogólnej kwoty połowowej w 2005 r. (Dz.U. Nr 283, poz. 2837). Obliczenia własne.
Przedstawione obliczenia opierają się na założeniu, że TAC na dorsze pozostanie na niezmienionym poziomie, jednakże wzrost biomasy (wynikający m.in. z mniejszej presji połowowej) powinien
w przyszłości pozwolić na podniesienie dostępnych kwot połowowych tych ryb oraz wzrost wydajności połowowej. Innymi słowy – lepsza kondycja zasobów umożliwi statkom pozostałym w rybołówstwie na odłowienie takiej samej lub większej ilości ryb przy niezmienionym nakładzie pracy,
co wpłynie korzystnie na zmniejszenie kosztów jednostkowych połowów.
Ponadto można się spodziewać, że w przyszłości znacznie ograniczone zostaną połowy nieraportowane tzw. szara strefa (o czym mowa m.in. w następnym rozdziale), które w chwili obecnej są wynikiem zbyt
niskich limitów połowowych, a tym samym możliwych do zrealizowania przez rybaków dochodów.
81
9
Wnioski i rekomendacje
prof. dr hab. Jan Horbowy, dr Emil Kuzebski
Komisje zarządzające zasobami rybackimi, w tym Komisja Bałtycka, zwykle regulują połowy ważniejszych gatunków ryb za pomocą ustalanych corocznie, w zależności od aktualnego stanu stad,
kwot połowowych (TAC). Ponadto często wprowadzają regulacje z zakresu technicznych środków
ochrony, wspomagających ochronę zasobów (np. minimalna wielkość oczka w sieci, okresy i rejony
zamknięte dla połowów, dopuszczalna wielkość przyłowu). Jednakże często z uwagi na aspekty społeczno-ekonomiczne oraz naciski rybaków ostatecznie ustalane kwoty połowowe są wyższe od tych
rekomendowanych na podstawie badań naukowych.
Wieloletnie doświadczenia w zarządzaniu zasobami pokazują, że koncepcja maksymalnych dopuszczalnych połowów jako podstawowego środka ochrony zasobów zawodzi, głównie z powodu trudności w jej efektywnym wprowadzeniu.
Większość stad ryb dorszowatych i ryb płaskich w wodach przyległych do Europy, w tym zarządzanych przez UE, jest przełowiona, mimo wieloletnich regulacji połowów i rozbudowanych struktur
zarządzających zasobami, które wprowadzają zarządzenia w życie i kontrolują ich przestrzeganie.
Dla stad przełowionych gremia doradcze (eksperci, naukowcy) zalecają określoną redukcję śmiertelności połowowej. Historia wykazała jednak, że w przypadku wielu stad, międzynarodowym gremiom
zarządzającym nie udało się tego dokonać poprzez regulacje kwotami połowowymi. Przyczyną tych
niepowodzeń jest fakt, że rzeczywiste połowy często znacznie przekraczają ustalone wcześniej
dopuszczalne kwoty połowowe, przy czym te połowy najczęściej nie są ewidencjonowane przez
rybaków.
Ocenia się, że w niektórych przypadkach tzw. nieraportowane połowy sięgają wielkości rzędu
100% dopuszczalnych kwot połowowych. Sytuacja ta ma miejsce zarówno w państwach Europy
środkowo-wschodniej, gdzie administracja rybacka i kontrolna jest dopiero wzmacniana, jak i w bogatych państwach Zachodu z teoretycznie mocną administracją i rozwiniętymi organami kontrolnymi.
Typowym przykładem stada ze znaczną skalą nieraportowanych połowów jest stado dorszy wschodniobałtyckich. Badania wskazują, że w niektórych z lat 90. wysokość ukrywanych połowów sięgała
100%. Po 2000 r. ICES zakładała ich wysokość na poziomie 40–45%, ale pewne dane wskazują, że
może ona sięgać 100%, tak jak w ekstremalnych przypadkach w latach 90.
Przy tych uwarunkowaniach konieczne jest wprowadzenie do zarządzania zasobami regulacji nakładu połowowego jako uzupełnienia bądź alternatywy dla regulacji kwotami połowowymi.
Przy tym samo ustalanie np. liczby dni połowowych może nie być skuteczne, o ile nie będzie
akceptowane przez rybaków. Przykładem z najbliższej historii jest reakcja polskich rybaków na przedłużony z 2 miesięcy do 4,5 miesięcy okres zamknięty dla połowów dorszy wschodniobałtyckich
w 2005 r. Rybacy zagrozili, że nie będą respektowali wydłużenia okresu, jeżeli nie dostaną odpowiednich rekompensat. Zatem konieczne jest dostosowanie potencjału łowczego floty do stanu zasobów
tak, aby zapewnić rentowność działalności tych rybaków, którzy się nie wycofają z zawodu. Jedyną
drogą osiągnięcia tego celu jest wycofanie odpowiedniej części floty rybackiej i utrzymywanie jej na
poziomie adekwatnym do stanu zasobów.
W rozdziale 8 zestawiliśmy wielkość floty ze zmianami śmiertelności połowowej podstawowych
stad ryb bałtyckich w latach 1995-2004. Z przeprowadzonych porównań wynika, że:
1. Redukcja wielkości floty nie wpłynęła wyraźnie na zmniejszenie się śmiertelności połowowej dorszy, można jednak przypuszczać, że brak tej redukcji prowadziłby do zwiększenia śmiertelności połowowej tych ryb i zmniejszenia ich biomasy – symulacje wskazują, że wówczas biomasa mogłaby być
mniejsza od obecnej (2005 r.) o ok. 25%.
82
9
2. Redukcji wielkości floty towarzyszył spadek śmiertelności połowowej większości stad śledzi.
3. Redukcja floty nie zmieniła śmiertelności połowowej stad ryb o wysokiej biomasie i eksploatowanych w sposób zrównoważony, tj. szprotów i śledzi Zatoki Ryskiej.
4. Dalsze zmniejszanie wielkości floty powinno znacząco poprawić stan zasobów dorszy – o prawie
20% w ciągu 5 lat, jeśli redukcja będzie wynosiła 5% rocznie.
Powyższe wnioski odnoszą się do zmian, jakie miały miejsce w całkowitej wielkości floty państw
bałtyckich, do której mniej więcej w połowie przyczyniło się wsparcie publiczne z FIFG.
W latach 1994-2005, przy współudziale środków finansowych FIFG wycofano z eksploatacji w ośmiu
krajach UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim (Niemcy, Dania, Szwecja, Finlandia, Polska,
Litwa, Łotwa, Estonia) statki o tonażu 58 tys. GT i mocy 204 tys. kW. W tym samym czasie zbudowano
przy wsparciu funduszu statki o tonażu 25 tys. GT i mocy 72 tys. kW. Tym samym bilans netto redukcji
potencjału floty wyniósł -33 tys. GT i -132 tys. kW, co stanowi mniej więcej tyle, ile liczyła na koniec
2004 r. cała polska flota rybacka poławiająca na Bałtyku. Taka skala redukcji bez wątpienia przyczyniła się, jeśli nie do poprawy stanu zasobów, to przynajmniej do zahamowania ich dalszej degradacji.
Trudno jest ocenić, jaki potencjał połowowy floty zostanie wycofany w przyszłości. Szybkie tempo
redukcji floty w ostatnich latach to przede wszystkim efekt wycofywania statków w nowych krajach
członkowskich, głównie w Polsce, gdzie w pierwszym roku po wejściu do UE aplikację o złomowanie
złożyli właściciele statków stanowiących 1/3 tonażu floty bałtyckiej. Poprawa sytuacji ekonomicznej
rybaków wynikająca z wyższych kwot połowowych w przyszłości, jakie pozostawią po sobie wycofane statki, będzie raczej skłaniać do pozostania w rybołówstwie i coraz trudniej będzie zachęcić rybaków do wycofania statków nawet za wysokie odszkodowania. Z drugiej strony obecna rygorystyczna
polityka UE dotycząca budowy nowych statków i wprowadzony system wejścia/wyjścia z pewnością
przyczynią się do dalszego ograniczania potencjału połowowego flot rybackich.
© V. Buzun / BFN of SPNS
83
10
Metodyka
prof. dr hab. Jan Horbowy
10.1. Ocena stanu zasobów
Ocenę stanu zasobów dorszy, śledzi i szprotów prowadzono za pomocą modeli matematycznych
opartych na strukturze wiekowej połowów. Stosowano metodę XSA (Extended Survivors Analysis)
(Shepherd, 1999) oraz metodę ICA (Integrated Catch Analysis) (Pattersson i Melvin, 1996). Metoda
XSA należy do metod zaawansowanych i jej szczegóły zainteresowany czytelnik znajdzie w cytowanej wyżej pracy Shepherda. Tu podany zostanie jedynie jej uproszczony zarys. Metoda bazuje na klasycznych równaniach stosowanych w metodach VPA (Gulland, 1965) i analizie kohort (Pope, 1972).
Jest metodą obliczeń „wstecznych” – na podstawie liczebności w roku danym i połowów w roku
poprzednim obliczamy liczebność stada na początku roku poprzedniego. W podstawowym równaniu
liczebność stada w wieku w i na początku roku r, Nw,r, wynosi
,
gdzie C oznacza połowy w sztukach, a M jest współczynnikiem śmiertelności naturalnej. Współczynnik śmiertelności połowowej, F, jest wyznaczany ze wzoru
.
Przedstawione wyżej wzory są proste i obliczenia nie sprawiają trudności, jeśli znamy liczebność
stada w grupach wieku w startowym roku obliczeń. Jednakże to ta liczebność najczęściej stanowi
cel obliczeń i wyliczamy ją kalibrując wyniki obliczeń z obserwowanymi wskaźnikami wielkości stada.
Zwykle stosujemy złożone iteracje, zakładamy liczebność w roku startowym, prowadzimy obliczenia
wsteczne, porównujemy ze względnymi wskaźnikami wielkości stada, wprowadzamy odpowiednie
korekty do liczebności w roku startowym i powtarzamy proces. Sposób wprowadzania korekt jest
złożony i to on wyróżnia metodę XSA spośród innych metod oceny zasobów.
Metoda ICA należy do tzw. metod zintegrowanych bądź statystycznych. Wymaga założenia, że
w okresie kilku ostatnich lat współczynnik śmiertelności połowowej Fw,r, możne być przedstawiony
jako iloczyn zależnej od wieku selekcji, sw, i zależnej od roku śmiertelności połowowej w wieku referencyjnym, fr:
Parametry metody znajduje się poprzez minimalizacje kwadratów różnic pomiędzy wielkością
zasobów wyliczaną na podstawie modelu i jej obserwowanymi wskaźnikami.
Do wyznaczenia biomasy stada metodą XSA lub ICA potrzebne są następujące dane:
– wielkość połowów,
– rozkład wieku w połowach,
– masy osobnicze według wieku,
– dojrzałość płciowa ryb według wieku,
– współczynnik śmiertelności naturalnej,
– wskaźniki biomasy i liczebności stad według wieku – mogą za nie posłużyć oceny wielkości stada uzyskane w trakcie rejsów badawczych lub standaryzowana wydajność połowów.
Państwa nadbałtyckie od wielu lat prowadzą badania, w wyniku których powyższe dane, charakteryzujące stada ryb i ich eksploatację, są zbierane i kompilowane.
Stan zasobów większości stad oceniano metodą XSA. Jedynie do oceny zasobów stada śledzi
zachodniego Bałtyku, Skagerraku i Kattegatu użyto metody ICA. Oceniając zasoby dorszy metodę kalibrowano za pomocą wskaźników wielkości stad uzyskanych w międzynarodowych rejsach badawczych z udziałem Dani, Łotwy, Niemiec, Polski, Rosji i Szwecji, opierających się na standardowych
zaciągach kontrolnych, oraz wydajności połowowej floty rybackiej. W przypadku śledzi zachodniego
i centralnego Bałtyku oraz szprotów metodę kalibrowano wskaźnikami wielkości stad uzyskanymi
84
10
w międzynarodowych hydroakustycznych rejsach badawczych z udziałem Dani, Łotwy, Niemiec, Polski, Rosji i Szwecji. Dla śledzi Zatoki Ryskiej oraz śledzi w podobszarach 30 i 31 do kalibracji metody
użyto rybackich wydajności połowowych. Wiarygodność ocen dynamiki stad sprawdzano stosując
analizę retrospekcyjną.
Użyto zmiennych, zależnych od biomasy stada dorszy, wartości współczynników śmiertelności
naturalnej śledzi centralnego Bałtyku i szprotów. Oparto się na wynikach obliczeń grupy studyjnej do
wielogatunkowej oceny stanu zasobów Bałtyku (ICES, 2003).
W związku z trwającym od kilku lat zjawiskiem niepełnego raportowania przez rybaków połowów
dorszy, prowadzono korektę połowów oficjalnych, aby otrzymać połowy bliższe rzeczywistym. Wysokość nieraportowanych połowów w niektórych latach oceniano na podstawie związku pomiędzy
wysokością połowów badawczych a połowami oficjalnymi, posługując się metodą Cook’a (1995).
Ponadto oficjalne połowy dla lat 2000-2004 skorygowano w górę o 35-45%.
Prognozę wielkości uzupełnienia stad określano w oparciu o wyniki międzynarodowych rejsów
badawczych, prowadzonych przez większość państw nadbałtyckich od lat 80.
10.2. Symulacje dynamiki zasobów powodowanej zmianami wielkości floty
Punktem wyjścia do symulacji stanu zasobów spowodowanych zmianami wielkości floty był stan
zasobów określony przez ICES (2005). Założono, że redukcja floty bezpośrednio przełoży się na analogiczną redukcję śmiertelności połowowej. Następnie korzystano z równań określających liczebność
stada w danej grupie wieku na początku roku następnego, gdy dana jest liczebność na początku roku
poprzedniego i współczynniki śmiertelności naturalnej i połowowej
Wysokość połowów rocznych w sztukach określano według równania Baranowa
Biomasę stada i masę połowów obliczano mnożąc liczebności przez średnie masy osobnicze
w odpowiednich grupach wieku. W obliczeniach biomasy stada tarłowego uwzględniono frakcję ryb
dojrzałych do tarła w danej grupie wieku.
Symulacja przyszłego stanu zasobów dorszy wschodniobałtyckich wymagała prognozowania
uzupełnienia stada. Uzupełnienie stada modelowano jako zależne od biomasy stada rozrodczego na
podstawie obserwacji tej zależności w okresie po roku 1986, tj. w okresie występowania warunków
środowiska niesprzyjających efektywności tarła dorsza. Posłużono się tzw. podwójnym modelem
liniowym. Ów model, dopasowany do obserwacji z lat 1987-2004 zakłada, że przy biomasie stada
poniżej 99 tys. ton uzupełnienie rośnie liniowo wraz z biomasą, natomiast przy biomasie równej lub
wyższej – jest stałe.
85
11
Literatura
Annual Report From The Commission To The Council And The European Parliament on the results
of the multiannual guidance programmes for the fishing fleets at the end of 2002. COM(2003) 508
final
Cardinalee M., Arrhenius F., 2000, Decreasing weight-at-age of Atlantic herring (Clupea herengus)
from the Baltic Sea between 1986-1996: a statistical analysis. ICES J. mar. Sci. 57: 882-893
Cook R. M., 1995, A simple method for the analysis of research vessel data to determine stock trends
ICES CM 1996/Assess: 2
Decyzja Komisji 96/73/EC
Decyzja Rady 2002/70/EC
Decyzja Rady 97/413/EC
Dyrektywa Rady 83/515/EEC
Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002. Economic Assessment of European Fisheries. December 2002
Estonian National Development Plan for the Implementation of the EU Structural Funds Single Programming Document 2004–2006 Programme Complement, 2004
Facts and figures on the CFP. Basic data on the Common Fisheries Policy, European Communities,
2001
FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998
Frost H., Lanters R., Smit J. & Sparre P. 1995. An Appraisal of the Effects of the Decommissioning
Scheme in the Case of Denmark and the Netherlands. DIFRES/SUC, 16/95
Gulland J.A., 1965. Estimation of mortality rates. Annex to Rep. Arctic Fish. Working Group. ICES CM
(3)
Helgason T., Gislason H., 1979. VPA analysis with species interactions due to predation. ICES CM
1979/G:52
Holden M., 1994. Common Fisheries Policy. Origin, Evaluation and Future. Fishing News Books Foundation. 1994
Horbowy J., 1996. The dynamics of the Baltic fish stocks on the basis of a multispecies stock-production model. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 53:2115-2125
Horbowy J., 1997. Growth of the Baltic herring as a function of stock density and food resources. Acta
Ichthyologica et Piscatoria. Vol. XXVII, Facs. 1: 27-39
ICES, 2003. Study group on multispecies assessment in the Baltic. ICES CM 2003/H:03
ICES, 2005. Report of the Baltic fisheries assessment group. ICES CM 2005/ACFM:19, Ref: H.
Johannesson J., Gustavsson T., 2005. Fuelling fishing fleet inefficiency. The development of a Swedish pelagic segment in the context of EU structural support schemes 1995-2002. Fiskeriverket.
Kuzebski E., 2005. Złomowanie floty rybackiej – 200% normy. Wiadomości Rybackie nr 7-8 (146)
86
11
Latvian Programme Complement, 2004. Ryga
Lindebo E., 1999. Fishing Capacity and EU Fleet Adjustment, FAO Technical Consultation on the Measurement of Fishing Capacity Mexico City, 29 November – 3 December 1999
Patterson K. R, Melvin G.D., 1996. Integrated catch at age analysis. Version 1.2. Scottish Fisheries
Research Report. Number 58
Pope J.G., 1972. An investigation of the accuracy of virtual population analysis using cohort analysis.
Int. Comm. Northwest. Atl. Res. Bull., 9:65-74
Rapports annuels d’exécution et le registre de la flotte de pęche communautaire, DG FISH, 2003
Rozporządzenie Rady 2792/1999 i 2369/2002
Rozporządzenie Rady 3760/1992
Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i przetwórstwo ryb 2004-2006. Uzupełnienie. Warszawa 2004
Shepherd J.G., 1999. Extended survivors analysis: An improved metod for the analysis of catch-atage data and abundance indices. ICES J. mar. Sci., 56: 584-591
World Fishing Fleets, An Analysis of Distant-water Fleet Operations, Vol. V The Baltic States, The Commonwealth of Independent States, Eastern Europe, NOAA, NMFS U.S. Department of Commerce,
1993
87