RECENZJA Rozprawy habilitacyjnej pt.: „COP. Centralny Okręg

RECENZJA Rozprawy habilitacyjnej pt.: „COP. Centralny Okręg

PROF.ZW.DR HAB.INŻ.ARCH ANDRZEJ KADŁUCZKA WYDZIAŁ ARCHITEKTURY POLITECHNIKI KRAKOWSKIEJ IM. TADEUSZA KOŚCIUSZKI
CZŁONEK PKN ICOMOS, SKZ, SARP, OISTAT, RZECZOZNAWCA SKZ, EKSPERT FONDAZIONE ROMUALDO DEL BIANCO FIRENZE
ADRES: UL. NORMANDZKA 34, 30-383 KRAKÓW, TEL. +48(12)262 4838, KOM. +48 508156150_____________________________________
RECENZJA
Rozprawy habilitacyjnej
pt.: „COP. Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939. Architektura i urbanistyka”
oraz ocena dorobku naukowego
dr inż. arch. Marcina Furtaka
z Wydziału Inżynierii Lądowej Politechniki Krakowskiej
1. Podstawa formalno-prawna
Pismo Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej Pana Prof. dr hab. inż.
arch. Kazimierza Kuśnierza z dnia 14.06.2016 (nr A-0003/521/198/2016) ze zleceniem na opracowanie recenzji j.w.
2. Podstawa merytoryczna
2.1. Rozprawa habilitacyjna pt.: „COP. Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939.
Architektura i urbanistyka” autorstwa dr inż. arch. Marcina Furtaka, wydana przez
Dom Wydawniczy Księży Młyn, Kraków-Łódz 2014.
2.2. Wniosek dr inż. arch. Marcina Furtaka z Małopolskiego Laboratorium Budownictwa
Energooszczędnego Politechniki Krakowskiej o przeprowadzenie postepowania
habili-tacyjnego w dziedzinie Nauki Techniczne w dyscyplinie Architektura i
Urbanistyki wraz z Autoreferatem (Tom 1)
2.3. Dokumentacja wybranych prac naukowych opublikowanych po uzyskaniu stopnia
doktora przez dr inż. arch. Marcina Furtaka z Małopolskiego Laboratorium Budownictwa Energooszczędnego Politechniki Krakowskiej (Tom 2 i 3)
1
3. Treść recenzji
3.1. Recenzja rozprawy
Dr inż. arch. Marcin Furtak jest absolwentem Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, gdzie w roku 2001 otrzymał dyplom magisterski za pracę wykonana pod kierunkiem
Prof. Dariusza Kozłowskiego, a następnie tamże w roku 2007 uzyskał stopień dr nauk technicznych na podstawie dysertacji pt.: „Genius Loci Architektury Centralnego Okręgu Przemysłowego
(na przykładzie rejonu A) wykonanej pod kierunkiem Prof. Aleksandra Boehma. Kandydat jest
obecnie dyrektorem Małopolskiego Laboratorium Budownictwa Energooszczędnego na Wydziale Inżynierii Lądowej Politechniki Krakowskiej
Rozprawa habilitacyjna pt.: „COP. Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939, Architektura i Urbanistyka; kraj, region, miasto, fabryka, osiedle, budynek” wydana niezwykle starannie
przez renomowany Dom Wydawniczy Księży Młyn składa się z sześciu rozdziałów, skonstruowanych konsekwentnie w stosunku do logicznej sekwencji sygnalizowanej w podtytule, a oddającej nie tylko istotę metodologii badawczej „od ogółu do szczegółu”, ale także
potwierdzającej podstawowe założenia modernizmu od planowania przestrzennego, poprzez
wizję sprzężonej strefy zamieszkania i miejsc pracy po precyzyjnie modelowany dom ze
wszystkimi atrybutami corbusierowskiej „maszyny do mieszkania”.
Dla porządku wyszczególniam te sześć rozdziałów; poza wstępem obejmującym rutynowo skonstruowane: cel i charakter pracy i jej zakres, stan badań, zródła, materiały i przyjętą
metodologię, mamy także przedstawioną genezę COPU i założenia ogólne tego wielkiego programu inwestycyjnego II Rzeczypospolitej.
Dalej mamy kolejno: Planowanie przestrzenne w COP, Miasta i ośrodki COP. Plany
zabudowania, przeobrażenia, Zakłady przemysłowe wznoszone na terenie COP, Tendencje
estetyczne i funkcjonalne w architekturze i urbanistyce międzywojnia, Osiedla mieszkaniowe
COP, wreszcie Budynki użyteczności publicznej. Wszystko to na 426 stronach wielkoformatowej
książki, drukowanej na pięknym kredowym papierze i perfekcyjnie opracowanej edytorsko. Choć
Wydawca tego nie podaje, jest to wg norm ponad 30 arkuszy wydawniczych, a więc pod tym
względem znacznie przekraczająca stosowane standardy.
Ale przecież nie objętość rozprawy, ale zawartość merytoryczna jest przedmiotem oceny,
zatem w tym miejscu jako recenzent na ten walor rozprawy pragnę zwrócić uwagę. Biorąc pod
uwagę naukowe ujęcie problematyki, warto zauważyć, że każdy z rozdziałów rozprawy mógłby
2
stać się tematem odrębnej dysertacji, toteż z podziwem, ale i z uznaniem należy ocenić
inicjatywę Kandydata, bo też nie tylko samo sztandarowe politycznie, nowatorskie w sensie
archi-tektoniczno-urbanistycznym przedsięwzięcie II Rzeczypospolitej jest godne szczegółowego
studium, ale także jego niezwykły kontekst planistyczno-proceduralno-organizacyjno-realizacyjny. To wszystko znajdujemy w rozprawie habilitacyjnej Pana Dr inż. arch. Marcina Furtaka,
co więcej jest to bogato udokumentowane nie tylko archiwaliami dotyczącymi samego COP-u,
ale także rozpracowaniem warunków pionierskiego planowania regionalnego z uwzględnieniem
całej infrastruktury terenu na którym powstała ta inwestycja. Mowa tu nie tylko o demografii,
uwarunkowaniach kulturowych czy etnograficznych, ale też zapleczu surowcowo-przemysłowym, strukturze komunikacyjnej i infrastrukturze technicznej, bez których to czynników sprawnie działających nie byłaby możliwa realizacja przedsięwzięcia. Cel pracy zadeklarowany przez
Autora, ma nie tylko walor historyczny, będąc kompendium wiedzy na temat architektury i
urbanistyki i zarazem waloryzacją zasobu, ale także praktyczny: może stworzyć podstawę i taką
podstawę stwarza dla racjonalnej ochrony dziedzictwa polskiej architektury XX wieku i jest
zarazem głęboką analizą metodologii inwestowania w II Rzeczypospolitej. Rozprawa jest wynikiem konsekwentnie zaprogramowanych badań podjętych po doktoracie, których tematem jest
architektura i urbanistyka COP-u, pionierskiego przedsięwzięcia inwestycyjnego po odzyskaniu
przez Polskę niepodległości w 1918 roku.
Na szczególną uwagę zasługują co najmniej cztery z sześciu rozdziałów książki habilitacyjnej . Zacznę od rozdziału 1, w którym Autor analizuje planowanie przestrzenne w COP, które
w warunkach 20-lecia międzywojennego było w odrodzonej Polsce dyscypliną nie tylko nieznaną, ale również w procesie wielostronnej integracji i scalania obszarów porozbiorowych –
zdaniem tyleż karkołomnym, co heroicznym. A jednak Komisje Regionalnych Planów
Zagospodarowania stały się ważnym obszarem doświadczalnym w kształtowaniu się modelu
planowania regionalnego i choć, jak stwierdza Autor „nie udało się do wybuchu wojny
sporządzić żadnego kompletnego planu regionalnego”, to organizacja planowania przestrzennego
podjęta na podstawie wprowadzonej ustawy o Prawie Budowlanym była przedsięwzięciem
„rewolucyjnym” i w dużej mierze przesądziła o lokalizacji strategicznych inwestycji, których
część zdołała przejść do procesów produkcyjnych, ale w całości wywarły istotny wpływ na
decyzje dotyczące rozwoju przemysłu podejmowane już po wojnie. To ewenement na który
warto zwrócić uwagę, i dowód trafności decyzji podejmowanych przez rząd „sanacyjny”, które
3
bez rozgłosu były akceptowane przez nowe, ludowe władze, werbalnie odcinające się od
osiągnięć II RP.
W rozdziale 2 Autor podjął analizę i ocenę miast i ośrodków COP-u, zwracając uwagę na
związek młodej, odrodzonej urbanistyki polskiej i planowania przestrzennego z ideami świata
zachodniego, jak np. miast idealnych i miast ogrodów Howarda czy Garniera, których wyraźne
echa widoczne sią już w planie regulacyjnym Krakowa, a później w oryginalnych rozwiązaniach
takich tuzów polskiej myśli urbanistycznej jak Tadeusz Tołwiński, czy Oskar Sosnowski i w
nowatorskich projektach urbanistycznych Gdyni, czy Warszawy funkcjonalnej. Na kanwie tych
teoretycznych pomysłów, Autor wnikliwie i szczegółowo analizuje nowe przedsięwzięcia
urbanistyczne projektowane dla COP-u, jak: Stalowa Wola, Sandomierz, Lublin, Rzeszów,
Starachowice, Dębica, Radom, Skarżysko Kamienna, Ostrowiec Świętokrzyski, Pionki, Kielce,
Tarnobrzeg, czy Nisko. Ogrom materiału planistycznego zebranego przez Autora w większości
publikowanego po raz pierwszy, jest wyjątkowo wartościowym osiągnięciem, a wzbogacony o
autorską interpretację i ocenę stanowi nieocenioną bazę dla dalszych studiów i badań
szczegółowych. Autor wyraźnie stwierdza, że COP stał się dla polskiej urbanistyki i planistyki
miejscem gdzie kształciła się i doskonaliła niezbędna kadra projektowa, która poznawała tajniki
warsztatu „klasyki” urbanistyki miejskiej. Istotna cechą tego warsztatu było strefowanie
funkcjonalne przestrzeni miejskiej, a także modelowe współdziałanie projektantów z władzami
samorządowymi.
Z wielkim zainteresowaniem przeczytałem także rozdział 4 rozprawy, stanowiący obraz
tendencji estetycznych i funkcjonalnych w architekturze i urbanistyce międzywojnia. Dr inż.
arch. Marcin Furtak kreśli ten obraz na tle wzorców i wpływów zagranicznych, udowadniając
posiadanie szerokiej wiedzy i pełnej znajomości problematyki. Pisze więc o całkowicie nowym
postrzeganiu architektury przez jej twórców jako sztuki osadzonej w społecznym kontekście,
przy równoczesnym jej rozumieniu jako nauki sięgającej po najnowsze osiągnięcia materiałowe,
techniczne i technologiczne. Autor z łatwością porusza się po trudnej materii teorii architektury
modernistycznej, proponując jej skondensowaną syntezę na użytek i z racji charakteru rozprawy i
na tym tle rysuje kształty oryginalnych tendencji jakie charakteryzują polską architekturę i
urbanistykę 1918-1939, wyróżniając w architekturze COP-u dwa główne nurty: minimalizmu
estetycznego i modernistycznego funkcjonalizmu, zaś w urbanistyce wyraźną tendencję do
projektowania autonomicznych funkcjonalnie zespołów, o rozproszonej i swobodnie kształ4
towanej kompozycji urbanistycznej, mocno osadzonej w topografii terenu i „odpowiednio
zorientowane na otoczenie” (s. 230).
Zwrócenie uwagi na w/w rozdziały nie oznacza braku akceptacji, czy zainteresowania i
docenienia przez Recenzenta wagi merytorycznej pozostałych. Uzupełniają one obraz całości
zwłaszcza pod względem architektury zakładów przemysłowych COP-u, czy szczegółowo analizowanej architektury mieszkaniowej, oraz budowli użyteczności publicznej, której starannie
opracowane projekty pod względem formy i funkcji, oraz wykonawstwo świadczą o prestiżu jaki
nadawano tym obiektom.
Autor rozprawy wykazał w pełni profesjonalny warsztat naukowy i talent pisarski, używając języka profesjonalnego, ale zrozumiałego dla czytelnika, a także umiejętność stawiania i
rozwiązywania problemów naukowych. Ujęcie tematu zaproponowane w rozprawie jest nowatorskie, a osiągnięte rezultaty są bez wątpienia istotnym wkładem Kandydata w rozwój dyscypliny. Rzucają one nowe światło na jedno ze sztandarowych przedsięwzięć inwestycyjnych II RP
i w sposób wielostronny wyjaśniają ten fenomen, akcentując specyficzny i niepowtarzalny charakter rozwiązań architektoniczno-urbanistycznych i zastosowanych procedur planistycznych.
Ta unikalna pod każdym względem praca naukowa opiera się na dwóch filarach skonstruowanych logicznie przez Autora: jest z jednej strony zebranym skrupulatnie i uporządkowanym
przez niego zabiorem archiwalnym, w całym jego bogactwie, w wielu przypadkach dotąd nieznanym badaczom tej epoki, z drugiej zaś strony jest oryginalnym autorskim obrazem i interpretacją architektury i urbanistyki COP, osadzoną w kontekście europejskim i znakomitą monografią tych dokonań, co stawia Dr inż. arch. Marcina Furtaka w rzędzie dojrzałych badaczy polskiego modernizmu w architekturze i urbanistyce lat 30. ub. stulecia w Polsce.
3.2. Ocena dorobku naukowego
W okresie po uzyskaniu stopnia dr nauk technicznych a datą złożenia wniosku o wszczęcie postępowania habilitacyjnego, Dr inż. arch. Marcin Furtak udokumentował 25 publikacji
naukowych umieszczonych w recenzowanych, renomowanych periodykach naukowych, co jest
statystycznie rzecz ujmując wynikiem wykazującym bardzo dużą aktywność naukową
Kandydata. Wśród tych pozycji 11 publikacji to prace wykonane w latach 2007-2016
indywidualnie w sensie autorstwa, pozostałe zaś to w większości współautorstwo, w których
wkład własny Kandydata oceniany jest na 50%. Ważniejsze jednak od statystyki jest naukowa
5
wartość tych publikacji, co można stwierdzić jednoznacznie po zapoznaniu się z załączonymi
tekstami, a które zostały wydrukowane w wysoko punktowanych czasopismach naukowych
(Przestrzeń i Forma, Czaso-pismo Techniczne PK, Teka Komisji UiA PAN, Materiały
Budowlane). Większość tych publikacji ukazała się w wersji językowej angielskiej.
Mocno zauważalna jest obecność Kandydata na znaczących konferencjach krajowych i
międzynarodowych, gdzie udokumentowano nie tylko aktywny udział z referatami, ale także
publikacje pokonferencyjne.
Warto wreszcie zauważyć konsekwentne rozwijanie przez Kandydata podstawowych
nurtów badawczych, gdzie obok kontynuacji badań nad architektura i urbanistyką Centralnego
Ośrodka Przemysłowego, także w aspekcie rozwiązań budowlano-materiałowych i technicznotechnologicznych, rozwijany jest, w pewnym sensie inspirowany nowatorstwem rozwiązań COPowskich nurt badań nad budownictwem energooszczędnym i pasywnym, opartych na badaniach
laboratoryjnych przez nową jednostkę badawczą PK już dziś znaczącym centrum badawczym
regionu, a pracującą na rzecz eko-rozwojowych inicjatyw budowlanych. Trzeba tu zaakcentować,
że powstanie Małopolskiego Laboratorium Budownictwa Energooszczędnego w PK, to inicjatywa, projekt i realizacja Kandydata, który pełni dziś funkcję dyrektora tej jednostki.
Analizując kreatywną aktywność Kandydata w obszarze dorobku naukowego szczególną
uwagę warto zwrócić na jego twórczość architektoniczną. W wykazie projektów wykonanych po
uzyskaniu stopnia dr nauk technicznych znajdujemy 112 pozycji. Są to oczywiście projekty o
zróżnicowanej problematyce i znaczeniu dla kształtowania naszej przestrzeni kulturowej, ale w
dorobku Dr inż. arch. Marcina Furtaka łatwo znajdziemy także te które wymagają wie tylko
dogłębnej wiedzy technicznej, ale także wrażliwości estetycznej na walory krajobrazu i umiejętności harmonijnego wkomponowania w ten krajobraz budowli u dużym znaczeniu
społecznym. Tu, szczególną uwagę i zainteresowanie recenzenta wzbudziły projekt związane z
inwestycjami drogowymi, zwłaszcza seria mostów i przejść dla pieszych nad drogami szybkiego
ruchu, które cechuje nie tylko inwencja inżynierska, ale także dbałość o stosowną formę
architektoniczną.
Do takich przykładów zaliczyć wypada projekty mostów w Krzywaczce, Biertowicach,
Andrychowie, projekty 5 kładek dala pieszych na tzw. „Zakopiance”, wiszącej kładki w
Proszówkach, Majkowicach i Damienicach, projekty ekranów akustycznych na drogach
krajowych i autostradach, ale może w pierwszym rzędzie projekty koncepcyjne i realizacyjne
6
dużych założeń publicznych jak np. koncepcja architektoniczno-krajobrazowa miejsca pamięci w
obozie zagłady w Sobiborze, konkurs na urbanistyczno-architektoniczną koncepcję Sądu
Rejonowego w Katowicach, przebudowa i rozbudowa Sądu Rejonowego w Sosnowcu,
Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, Urząd Gminy w Wielkiej Wsi, rewitalizacja parku
publicznego w Pile, projekt kościoła Św. Jacka w Krakowie, liczne budowy, przebudowy i
modernizacje budynków miesz-kalnych jedno- i wielo-rodzinnych, szkół, przedszkoli, klubów i
obiektów gastronomicznych i sportowych. Jest to dorobek bez wątpienia imponujący, świadczący
nie tylko o sprawności war-sztatu projektowego, ale poprzez uzyskane efekty - także o
wrażliwości Autora na zagadnienia estetyki przestrzeni, oraz kształtowania i ochrony krajobrazu
kulturowego.
Znaczący udział w dorobku naukowym Kandydata zajmują krajowe i międzynarodowe
projekty naukowo-badawcze, kierowane bezpośrednio, lub z udziałem Dr inż. arch. Marcina
Furtaka. Jest ich łącznie 8 w okresie sprawozdawczym, a szczególnie interesujące są: dotyczące
budowy 3D modelu mapy termograficznej zabytkowego centrum Stalowej Woli, czy o
społeczno-rozwojowym znaczeniu Perspektywa Technologiczna Kraków-Małopolska 2020. Stąd
też nie mogą dziwić liczne nagrody i wyróżnienia, jak np. Budowa Roku 2013, Modernizacja
Roku 2012, nagroda Archi+ kieleckiego SARP-u i wiele innych regionalnych i krajowych.
W ocenie recenzenta, również godna uznania jest działalność dydaktyczna 1 i 2 stopnia w
PK i innych wyższych uczelniach technicznych, publikacje i działania na rzecz rozwoju dydaktyki akademickiej i popularyzacji nauki. Tu szczególnie wyróżnia się ścisła współpraca z
instytucjami samorządów lokalnych i administracją na obszarach województw Małopolskiego,
Podkarpackiego i Świętokrzyskiego, a także współpraca ze stowarzyszeniami i organizacjami
społecznymi.
Kandydat jest członkiem wielu organizacji krajowych, autorem ekspertyz i opinii rzeczoznawczych, współpracuje aktywnie z Uniwersytetami w Berlinie, Koszycach, Weimar-Dessau,
Lwowie, Alabamie (USA), Nanjing (Chiny).
4. Wnioski końcowe
Oceniając dorobek naukowy i twórczy Kandydata można wyraźnie dostrzec jego oryginalny charakter polegający na konsekwentnym badaniu nowoczesnych tendencji w architekturze
i urbanistyce polskiej okresu 1918-1939 i inspiracji na rzecz badań nad współczesnymi uwarun7
kowaniami ekorozwoju w oparciu o ekoenergetykę i ochronę ekosystemów naturalno-kulturowych. Te poszukiwania są mocno oparte na własnych doświadczeniach w kształtowaniu współczesnych przestrzeni publicznych opartych na energooszczędnych i pasywnych rozwiązaniach
budowlanych i „neutralnej” estetyce architektonicznej podkreślającej harmonijny związek z dziedzictwem natury i kultury.
Podjęta tematyka badań w obu scharakteryzowanych wyżej nurtach jest innowacyjna i
stanowi wyraźnie znaczący wkład Kandydata w rozwój dyscypliny architektury i urbanistyki,
zarazem spełniający w pełni wszelkie kryteria i wymogi merytoryczne i formalne stawiane
habilitantom.
Oceniając rozprawę habilitacyjną pt.: „COP. Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939.
Architektura i urbanistyka” oraz na podstawie analizy dorobku naukowego Dr inż. arch. Marcina
Furtaka z Wydziału Inżynierii Lądowej Politechniki Krakowskiej stwierdzam zasadność złożonego wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego w dziedzinie Nauki Techniczne
w dyscyplinie Architektura i Urbanistyki, oraz stoję na stanowisku, ze zarówno rozprawa
habilitacyjna jak i dorobek naukowy stanowią znaczący wkład Kandydata w rozwój dyscypliny
architektury i urbanistyki i tym samym może być podstawą do ubiegania się o nadanie stopnia
naukowego doktora habilitowanego.
Wobec zgodności wniosku z art. 17 p.1 Ustawą o Stopniach i Tytułach Naukowych, Dz.
U. nr 65 poz. 595 z późniejszymi zmianami z dnia 18.03.2011, oraz 24.07.2014, jako recenzent z
pełnym przekonaniem przedstawiam Radzie Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej
moją opinię o zasadności przyznania Kandydatce Pani Dr inż. arch. Marcinowi Furtakowi stopnia
naukowego doktora habilitowanego
Kraków, 23 wrzesień 2016
Prof. dr hab. inż. arch. Andrzej Kadłuczka
Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków
Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej
8