rozwój biologiczny dziewcząt z południowego

Nowiny Lekarskie 2007, 76, 1, 33-36
ADAM WILCZEWSKI
ROZWÓJ BIOLOGICZNY DZIEWCZĄT Z POŁUDNIOWEGO PODLASIA
W LATACH 1980–2000
BIOLOGICAL DEVELOPMENT OF GIRLS FROM THE SOUTHERN PODLASIE REGION
IN THE YEARS 1980–2000
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego
Kierownik naukowy: prof. dr hab. Maciej Skład
Streszczenie
Wstęp. Dynamiczne przeobrażenia społeczno-ekonomiczne zachodzące w ostatnim dwudziestoleciu w Polsce wywarły istotny wpływ na rozwój
fizyczny dzieci i młodzieży oraz tempo osiągania dojrzałości płciowej. Odmienny charakter zmian w kryzysowych latach osiemdziesiątych od
przeobrażeń ustrojowych zachodzących w latach dziewięćdziesiątych spowodował zmiany wzajemnych relacji pomiędzy grupami społecznymi
zajmującymi różne pozycje na drabinie stratyfikacji społecznej.
Cel. Celem pracy jest ocena zmian w tempie rozwoju biologicznego dziewcząt z Południowego Podlasia jakie nastąpiły w latach 1980–2000.
Metodyka. Badaniami zrealizowanymi w 1980, 1985, 1990 i 2000 roku objęto łącznie 31392 dziewcząt w wieku 7–19 lat. Stosując pięciostopniową
skalę Tannera w modyfikacji Milicerowej oceniono rozwój dojrzałości płciowej badanych dziewcząt. Średni wiek poszczególnych stopni
dojrzałości płciowej, jak i średni wiek menarche obliczono metodą probitów (wg Finneya).
Wyniki. W ciągu dwudziestu lat obserwacji średni wiek menarche badanych dziewcząt obniżył się z 13,41 lat w 1980 roku do poziomu 12,82
lat w 2000 roku. Zanotowano również systematyczne obniżanie się wieku występowania poszczególnych stopni dojrzałości płciowej. W 1980
roku dziewczęta podlaskie II stopień dojrzałości płciowej uzyskiwały średnio w 11,18 roku życia, III stopień w 12,65 roku, IV w 13,98 roku a
V w wieku 17,76 lat. Natomiast dwadzieścia lat później w 2000 roku II stopień średnio pojawił się już w 10,47 roku życia badanych, III stopień
w 11,50 roku, IV w 13,04 a V stopień w wieku 14,32 lat. Tempo obniżania się wieku menarche, jak i stopień dojrzałości płciowej były wyraźnie
szybsze w środowisku dziewcząt miejskich niż wiejskich. Przedstawione wyniki badań potwierdzają także negatywny wpływ kryzysowych lat
osiemdziesiątych, np. na tempo rozwoju biologicznego badanej młodzieży.
Uwidacznia się to zwłaszcza późniejszym osiąganiem przez badane dziewczęta II stopnia dojrzałości płciowej. O ile w 1980 roku drugi stopień
średnio występował w 11,18 roku życia badanych, o tyle w 1985 roku pojawił się dopiero w wieku 11,66 lat. Wprawdzie w ciągu następnych
pięciu lat obniżył się do 11,40 roku życia, ale całkowite nadrobienie opóźnienia stwierdzono dopiero w 2000 roku.
Kłopoty ekonomiczne lat osiemdziesiątych spowodowały okresową retardację średniego wieku menarche, zwłaszcza w dużych aglomeracjach
miejskich. Potwierdzają ten fakt badania między innymi Łaski-Mierzejewskiej i Łuczak [6] oraz Charzewskiego i wsp. [7].
Problem ten uwidocznił się również w środowisku miejskim, a właściwie małomiasteczkowym Południowego Podlasia, gdyż badane dziewczęta
również podniosły granice wieku menarche z 13,02 w 1985 roku do wieku 13,18 lat w 1990 roku. Podobnie jak w przypadku osiągania
drugiego stopnia dojrzałości płciowej, również w przypadku wieku występowania menarche zaległości zostały odrobione w dekadzie lat
dziewięćdziesiątych.
SŁOWA KLUCZOWE: dziewczęta, menarche, dojrzałość płciowa, uwarunkowania środowiskowe.
Summary
Introduction. Dynamic social and economic changes in the last twenty years in Poland have had a great impact upon the physical development
of children and youth as well as on the tempo of reaching sexual maturity. Different nature of changes related to crisis in the 80’s from the
system changes in the 90’s differentiated the mutual relations between social groups at different level of social stratification.
Aim. The objective of the research was to evaluate the tempo of biological changes among the girls from the southern Podlasie region in the
years 1980- 2000.
Methods. The research was conducted in the years 1980, 1985, 1990, 2000 and it comprised a total number of 31392 girls aged 7–19 years. The
application of five degree Tanner’s scale modified by Milicerowa made the evaluation of sexual maturity among the girls under the research
possible. The average age of particular sexual maturity degrees and the average menarche age were calculated on the grounds of Finney’s
probite method.
Results. Within the 20 year observation the average menarche age among the girls under the research dropped from the value of 13.41 years in
1980 to the value of 12.82 years in 2000. A systematic fall of the age when particular degrees of sexual maturity are manifested was observed,
too. In 1980 the said girls manifested II degree on the average at 11.8 years, III degree at 12.65 years, IV degree at 1398 and V degree at 17.76
years. Twenty years later II degree was present at the age of 10.47 years, III degree at 11.50 years, IV degree at 13.04 and V degree at 14.32.
The tempo of the decrease of the menarche age as well as the degree of sexual maturity were significantly faster in the urban areas than in the
rural ones.
The findings confirm a negative impact of the critical 80’s upon e.g. the tempo of biological development of the youth.
It is most visible among girls who reach the II degree of sexual maturity much later. If in 1980 the II degree was present at the age of 11.18 of
the girls under the research, it observed among the girls at the age of 11.66 in 1985. Even though in the next five years it was lowered to the
34
Adam Wilczewski
age of 11.40 , it accelerated by 2000 when the delay was made up.
The economic troubles of the 80’s induced retardation of the average menarche age especially in urban environment. This statement was confirmed by the research of Łaski-Mierzejewska and Łuczak [6] as well as of Charzewski et al. [7].
This problem has come into light in small town communities too, in particular in the region of southern Podlasie as the girls under the research
increased their menarche age from 13.02 years in 1985 to 13.18 years in 1990. Similarly to the II degree of sexual maturity , the values of the
menarche age were made up in the 90’s.
KEY WORDS: girls, menarche, sexual puberty, environmental conditioning.
Wstęp
Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży mimo silnej
kontroli genetycznej, ulega również modyfikacyjnym
wpływomśrodowiska.Ciągłezmianyspołeczno-ekonomiczne
zachodzące w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu nie
pozostają bez wpływu na rozwój fizyczny młodzieży i
tempo osiągania przez nią dojrzałości płciowej. Analiza
zmian średniego wieku menarche, jak i wieku osiągania
poszczególnych stopni dojrzałości płciowej według Tannera
[1], w dłuższym okresie czasu, pozwala śledzić wzajemne
interakcje pomiędzy środowiskiem a rozwijającym się pod
jego wpływem organizmem młodego człowieka. Jest też
doskonałym miernikiem określającym kierunki przeobrażeń
samego środowiska, uwidacznia również dystanse w rozwoju
młodzieży pochodzącej z rodzin zajmujących różne pozycje
na drabinie stratyfikacji społecznej [2–4].
Celem prezentowanej pracy jest przedstawienie zmian
jakie nastąpiły w wieku osiągania poszczególnych stopni
dojrzałości płciowej oraz średniego wieku menarche
przez dziewczęta z Południowego Podlasia na przestrzeni
lat 1980–2000. Przedstawiona zostanie próba uchwycenia
kierunków zmian dystansów rozdzielających dziewczęta
wiejskie od miejskich.
Materiał i metody badań
Materiał badawczy zebrany został w czterech etapach
badań obejmujących lata 1980, 1985, 1990 i 2000.
Łącznie badaniami objęto 31382 dziewcząt w wieku
7–19 lat uczęszczających do szkół podstawowych i
ponadpodstawowych z terenu Południowego Podlasia
(dawne woj. bialskopodlaskie).
W celu realizacji tematu pracy z kompleksowych
badań wybrano informacje pozwalające obliczyć średni
wiek menarche oraz wiek osiągania poszczególnych
stopni dojrzałości płciowej.
Stosując pięciostopniową skalę Tannera w modyfikacji
Milicerowej oszacowano poszczególne stopnie dojrzałości
płciowej. Metodą „status quo” określono frakcje
występowania menarche oraz poszczególnych stopni
dojrzałości płciowej, a średni wiek obliczono metodą
probitów według Finneya [5]. Na wykonanie powyższych
badań uzyskano zgodę Uczelnianej Komisji Etyki.
Wyniki badań i ich omówienie
W ciągu dwudziestu lat prowadzonych obserwacji
odnotowano systematyczne, choć nierównomierne
obniżanie się średniego wieku menarche. W 1980
roku średni wiek menarche u badanych dziewcząt z
Południowego Podlasia wynosił 13,41 lat, w ciągu następnych
pięciu lat obniżył się do 13,33 lat. Nieznaczny – bo zaledwie
0,02 roku spadek odnotowano w badaniu zrealizowanym w
1990 roku. Zaznaczyć należy, iż w całej dekadzie lat osiemdziesiątych mimo obniżania się średniego wieku menarche
w całym materiale badawczym o 0,1 roku, nie nastąpiły
praktycznie żadne zmiany w środowisku wiejskim.
Wśród dziewcząt miejskich wystąpiło powolne obniżenie
wieku menarche z 13,27 w 1980 roku do 13,07 w 1985.
W latach 1985–1990 doszło do deceleracji podnoszącej
miesiączkowanie do 13,18 roku życia badanych dziewcząt
wiejskich.
Znikoma akceleracja wieku menarche obserwowana w
całości badanych dziewcząt, jak i stagnacja w środowisku
wiejskim jest zapewne efektem kłopotów ekonomicznych
początku lat osiemdziesiątych. Z tej samej przyczyny, co
potwierdzają doniesienia Łaski-Mierzejewskiej [6] czy
Charzewskiego i wsp. [7], doszło do deceleracji wieku
manarche w środowisku miejskim bardziej odczuwającym
kłopoty stanu wojennego. Wyraźne obniżenie wieku
pierwszej miesiączki wystąpiło dopiero w dekadzie lat
dziewięćdziesiątych (1990–2000).
Średnio badane dziewczęta w tym czasie obniżyły
wiek menarche o 0,46 roku uzyskując w 2000 roku
granicę 12,82 lat. Dziewczęta wiejskie przyspieszyły
miesiączkowanie o 0,46 roku do wieku 13,02 lat, a ich
miejskie rówieśniczki nawet o 0,62 roku, miesiączkując już
w 12,59 roku życia. Tak szybkie tempo akceleracji w ciągu
dekady występowało jedynie w latach pięćdziesiątych i
sześćdziesiątych, co wykazały badania Kowalskiej [8].
Wydaje się, iż jest ono wynikiem redukowania zaległości
z lat osiemdziesiątych.
W całym dwudziestoleciu wiek menarche dziewcząt
z Południowego Podlasia obniżył się o 0,59 roku, średnio
na dekadę przypada około 0,3 roku, a więc według ŁaskiMierzejewskiej [9] jest tempem charakterystycznym dla
środowiska małomiasteczkowego.
Powinno budzić niepokój jedynie powiększanie się
dystansu pomiędzy dziewczętami miejskimi i wiejskimi.
W badaniach zrealizowanych w 1980 roku różnica
pomiędzy średnimi wynosiła 0,22 roku, w 1990 roku
wzrosła do 0,30, a w badaniach realizowanych w 2000
roku osiągnęła już 0,46 roku.
Analizując wiek osiągania poszczególnych stopni
dojrzałości płciowej (tab. 2. i ryc. 2.) dostrzega się również
odmienne tempo zmian w dekadzie lat osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych. Wyniki badań przeprowadzonych
w latach 1980, 1985 i 1990 wskazują na bardzo szybkie
Rozwój biologiczny dziewcząt z południowego Podlasia w latach 1980–2000
35
Tab. 1. Średni wiek menarche dziewcząt w zależności od miejsca zamieszkania
w aspekcie zmian czasowych (1980, 1985, 1990, 2000)
Całość
Rok badań
Miasto
Wieś
n
x
S
n
x
S
n
x
S
1980
4793
13,41
1,06
1314
13,27
1,03
2919
13,49
1,18
1985
4025
13,33
1,28
1225
13,07
1,21
2446
13,48
1,26
1990
3798
13,31
1,16
1111
13,18
1,08
2108
13,42
1,19
2000
2426
12,82
1,19
1066
12,56
1,11
1360
13,09
1,11
Tab. 2. Stopnie dojrzałości płciowej dziewcząt w zależności od miejsca zamieszkania (całość, miasto, wieś)
w aspekcie zmian czasowych (1980,1985, 1990, 2000)
II stopień dojrzałości płciowej
Całość
n
Miasto
Wieś
S
Rok
badań
III stopień dojrzałości płciowej
Całość
Wieś
S
n
S
n
S
n
S
n
1009
11,18
1,10
429
11,10
1,05
580
11,21
1,12
1980
773
12,65
1,26
358
12,60
1,11
415
12,69
1,07
512
11,69
1,19
232
11,40
1,22
280
11,82
1,18
1985
595
12,51
1,22
224
12,27
1,22
371
12,76
1,14
444
11,40
1,31
193
11,26
1,15
251
11,47
1,39
1990
353
12,58
1,11
159
12,35
1,16
194
12,61
1,18
587
10,47
1,28
254
10,15
1,00
333
10,59
1,16
2000
757
11,50
1,35
334
11,27
0,85
423
11,68
1,35
IV stopień dojrzałości płciowej
Całość
n
Miasto
Wieś
S
Rok
badań
n
Miasto
S
V stopień dojrzałości płciowej
Całość
S
n
S
n
13,97
1,30
1235
13,75
1,16
1960
1284
13,60
1,43
473
13,33
1,45
811
13,86
1,58
1985
3812 15,129 1,83
1510
14,88
1,83
2305
15,28
1,87
559
13,10
1,28
277
12,97
1,29
282
13,21
1,27
1990
3847
14,28
1,47
1655
13,95
1,63
2192
14,40
1,33
737
13,04
1,22
307
12,79
1,12
430
13,16
1,29
2000
3135
14,32
1,38
1332
14,20
1,44
1803
14,39
1,42
1,28
obniżanie się średniego wieku uzyskiwania przez badane
dziewczęta V stopnia dojrzałości płciowej, wyraźnie obniżył
się również wiek występowania IV stopnia.
Ryc. 1. Średni wiek menarche dziewcząt w zależności
od miejsca zamieszkania (całość, miasto, wieś) w aspekcie
zmian czasowych (1980, 1985, 1990, 2000).
1980
1684
17,76
S
n
2,41
684
Wieś
3195
14,08
n
Miasto
17,43
S
n
2,38
1000
S
17,85
2,19
Znacznie gorzej przedstawiał się problem wieku
wchodzenia w cykl przemian dojrzałości płciowej.
Wprawdzie III stopień dojrzałości płciowej wykazał
jeszcze niewielką akcelerację o 0,06 roku, to już w
przypadku II doszło do deceleracji zarówno w środowisku
miejskim, jak i wiejskim.
Opóźnienie występowania II stopnia z 11,18 lat w
1980 roku do 11,66 w 1985, nie zostało skorygowane do
1990 roku (11,40 lat), a dopiero lata dziewięćdziesiąte
spowodowały, iż w całym okresie badawczym (1985–
2000) akceleracja II stopnia wyniosła 0,71 roku. W
dekadzie lat dziewięćdziesiątych odmienne niż w latach
osiemdziesiątych wystąpiło szybsze uzyskiwanie II i III
stopnia dojrzałości płciowej, a ustabilizował się wiek
występowania IV i V stopnia.
Podobnie, jak w przypadku menarche wzrosły
dysproporcje osiągania poszczególnych stopni dojrzałości
płciowej pomiędzy dziewczętami miejskimi i wiejskimi.
Skróceniu uległ czas w jakim następuje proces
osiągania pełnej dojrzałości płciowej (różnice pomiędzy II
a V stopniem) w badaniach z 1980 roku wyniosło 6,58 lat,
w 2000 roku zmalało do 3,75 lat.
36
Adam Wilczewski
jakie na tempo rozwoju wywarł kryzys ekonomiczny lat
osiemdziesiątych, wskazują również na lepsze wykorzystanie
zmian społeczno-ekonomicznych zachodzących po 1990
roku przez bardziej mobilne środowisko miejskie.
Należy oczekiwać zmniejszania się różnic dzielących
dziewczęta wychowujące się w środowisku wiejskim
od rówieśniczek z innych bardziej zurbanizowanych
regionów kraju.
Piśmiennictwo
Podsumowanie i wnioski
Zmiany jakie nastąpiły w rozwoju biologicznym
dziewcząt z Południowego Podlasia wskazują na silne
uzależnienie ich tempa dojrzewania od czynników
środowiskowych.
Systematyczne obniżanie wieku menarche, jak i
szybsze osiąganie poszczególnych stopni dojrzałości
płciowej informują o pozytywnych zmianach ekonomicznospołecznych zachodzących w tym regionie Polski, choć nadal
korzystniejsze warunki rozwoju posiada młodzież miejska.
Przedstawione wyniki potwierdzają negatywne skutki
1. Tanner J.M.: Rozwój w okresie pokwitania. PZWL, Warszawa 1973.
2. Krakowiak H., Bożiłow W., Nowak D.: Dojrzewanie płciowe
dziewcząt miast i wsi regionu bydgoskiego. Scripta Periodica,
2000, 3, 1, 291-297.
3. Skład M.: Wybrane wskaźniki rozwoju biologicznego dziewcząt i chłopców z Podlasia. Instytut Wychowania Fizycznego
i Sportu w Białej Podlaskiej, 2000.
4. Popławska H., Skład M., Zieniewicz A. i wsp.: Zmiany w
tempie dojrzewania biologicznego dziewcząt i chłopców wiejskich na podstawie metody Tannera. Scripta Periodica, 2000,
3, 1, 371-379.
5. Finney D.J.: Probit Analysis: Statistical Treatment of the Signoid
Response Curre. London Campidge University, 1952;
6. Łaska-Mierzejewska T., Łuczak E.: Biologiczne mierniki sytuacji społeczno-ekonomicznej ludności wiejskiej w latach 1967,
1977, 1987. Monografie Zakładu Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1993.
7. Charzewski J., Łaska-Mierzejewska T., Piechaczek H. i wsp.:
Wiek menarche dziewcząt warszawskich 1986-1997. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1998, 1, 61-68.
8. Kowalska I.: Wiek menarche w zależności od niektórych warunków społeczno-bytowych. Prz. Antropol., 1968, 34, 1, 131135.
9. Łaska-Mierzejewska T.: Age at menarche as am indicator of the
socioeconomic situation of rural girls in Polnad in 1967, 1977,
1987. Am. J. Human Biol., 1995, 7, 651-657.
Adres do korespondencji:
Adam Wilczewski
Akademia Wychowania Fizycznego
im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego
ul. Akademicka 2, 21-500 Biała Podlaska