docGórnictwo jest podstawą cywilizacji
download 
Reklamacja Transkrypt
Górnictwo jest podstawą cywilizacji
WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ Mat. Symp. str. 105 – 117 Górnictwo jest podstawą cywilizacji w zmieniającym się świecie (motto 19-go Światowego Kongresu Górniczego, Acapulco, Meksyk, 1997) Bernard DRZĘŹLA*, Józef DUBIŃSKI** *Politechnika Śląska, Gliwice **Główny Instytut Górnictwa, Katowice Problemy zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie węgla kamiennego Streszczenie Polskie górnictwo węgla kamiennego funkcjonujące aktualnie na globalnym rynku produkcji paliw energetycznych powinno w swojej działalności spełniać zasady strategii zrównoważonego rozwoju, które zapewniają harmonijny rozwój sfery produkcyjnej, środowiskowej i społecznej. Przedstawiono charakterystykę realizacji tej strategii w okresie ostatnich 60 lat, z podziałem na okres do i po 1989 roku. Zwrócono uwagę, że praktycznie nigdy strategia zrównoważonego rozwoju nie była w pełnym wymiarze realizowana w polskim górnictwie węgla kamiennego i dopiero okres ostatnich dwóch lat (2003 – 2004) stworzył szansę na jej pełne wdrożenie. Wymieniono podstawowe uwarunkowania zewnętrzne, które zaburzają równowagę w sferze zrównoważonego rozwoju, a także podano podstawowe kierunki działań jakie należy przedsięwziąć dla doprowadzenia do pełnej realizacji strategii zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie węgla kamiennego. 1. Wprowadzenie Przemysł wydobywania i przetwarzania surowców, powszechnie określany jako górnictwo, posiada wielowiekową tradycję na ziemiach polskich. Nie wspominając o wydobywaniu surowców skalnych i niektórych rud metali już w czasach prehistorycznych, bez wątpienia można stwierdzić, że Polska należy do krajów o wyraźnym rodowodzie górniczym. W powszechnej świadomości początki tego rodowodu są najczęściej kojarzone z górnictwem solnym rozwijającym się w Bochni i Wieliczce już w XIII wieku oraz z wydobywaniem rud srebra i ołowiu w rejonie Bytomia, a następnie Olkusza. Zmierzając ku czasom bardziej współczesnym należy odnotować już w XVI wieku początki górnictwa węgla kamiennego, którego dynamiczny rozwój rozpoczął się w drugiej połowie XVIII wieku i trwał w ciągu następnych dwóch stuleci. Wiek XIX i kolejne przynoszą rozwój górnictwa ropy naftowej i nieco później gazu ziemnego. W drugiej połowie XX wieku jesteśmy w Polsce aktywnymi uczestnikami dynamicznego rozwoju górnictwa rud miedzi. Zatem można przytoczyć wiele dowodów z dalszej i bliższej historii, że górnictwo w Polsce zawsze posiadało istotne znaczenie dla gospodarczego i cywilizacyjnego rozwoju naszego kraju. _______________________________________________________________ 105 B. DRZĘŹLA, J. DUBIŃSKI – Problemy zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie... ____________________________________________________________________________ Przytoczone na wstępie motto 19-go Światowego Kongresu Górniczego, który miał miejsce w 1997 roku w Acapulco w Meksyku uzmysławia nam prawdę, o której współczesny świat, politycy, społeczeństwa wydają się zapominać. Bez energii jaką zapewniają surowce energetyczne, bez surowców rudnych – rud żelaza i metali, bez surowców skalnych i wielu innych, nie mógłby fukcjonować i rozwijać się współczesny świat i jego gospodarka, ogólnie mówiąc cywilizacja. A przecież surowce te trzeba wydobyć i przetworzyć dla ich dalszego wykorzystania. Brak świadomości tej prawdy jest szczególnie widoczny w tych krajach i społeczeństwach gdzie obfitość określonych surowców zapewniała dotychczas pełne bezpieczeństwo ich dostaw i stabilne zabezpieczenie wystepujących potrzeb, często po niskich cenach. Działalność górnicza to szereg wzajemnie powiązanych procesów technologicznych, często złożonych, które dotyczą różnych faz pozyskiwania surowców mineralnych i ich przetwarzania, zazwyczaj niezbędnego dla uzyskania przez produkt końcowy określonych cech jakościowych. Należy podkreślić, że w dzisiejszych uwarunkowanich geopolitycznych i gospodarczych, kryteria jakie musi spełniać działalność górnicza stają się coraz bardziej kryteriami uniwersalnymi i stosowanymi praktycznie w skali całego świata. Jednym z najważniejszym z nich jest spełnianie przez przemysł górniczy zasad wyznaczanych przez strategię zrównoważonego rozwoju. Właśnie analizie problemu realizacji tej strategii przez polskie górnictwo węgla kamiennego poświęcony jest niniejszy referat. Autorzy nie omawiają tutaj wszystkich sektorów polskiego górnictwa lecz koncentrują się na jednym z podstawowych związanym z górnictwem podziemnym, a mianowicie na górnictwie węgla kamiennego. 2. Pojęcie strategii zrównoważonego rozwoju Analizując obszerną literaturę związaną tematycznie z problematyką nie tylko ochrony środowiska ale także rozwojem poszczególnych gałęzi przemysłu można zauważyć, że pojęcie „zrównoważony rozwój”, czy też „strategia zrównoważonego rozwoju” zrobiły niesłychaną międzynarodową karierę (jako: sustainable development), wchodząc nawet do encyklopedii, słowników i leksykonów. Na pojęcie to powołuje się wielu ludzi a także grup i organizacji społecznych, podkładając pod nie, niestety, różne i to nieraz dość odległe treści, względnie przykładając różną wagę do składających się nań elementów. Spróbujmy przybliżyć jego definicję jaka tworzyła się w miarę rozwoju powyższych pojęć (Keay 2003). W literaturze jest ono definiowane jako cel bazujący na następujących trzech filarach – gospodarczym – ochronie środowiska – społecznym, które powinny być w stanie równowagi, a więc nie powinny się koncentrować na rozwoju jednego z nich kosztem innych. Sens tego celu oddają właśnie słowa „zrównoważony rozwój”. Jedna z interpretacji tego pojęcia (Brundland Commission) określa go jako dążenie współczesnych pokoleń do nie tylko racjonalnego zaspokajania własnych potrzeb, ale także jako obowiązek takiej ich realizacji, aby nie niweczyło to szans w tym zakresie dla przyszłych generacji. Inna interpretacja formułuje strategię zrównoważonego rozwoju jako realizację zasady „wyższy poziom życia dla każdego, teraz i dla przyszłych pokoleń”. Tak więc pojęcie zrównoważonego rozwoju czy też strategii jego realizacji odniesione do przemysłu wydobywczego węgla kamiennego będzie oznaczać : – spełnianie obecnych i przyszłych potrzeb gospodarki w zakresie niezbędnej podaży węgla kamiennego stanowiącego gwarancję efektywnej produkcji energii (elektrycznej i cieplnej) z paliwa węglowego, _______________________________________________________________ 106 WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ – prowadzenie działalności wydobywczej w sposób przyjazny dla środowiska, zarówno geologicznego jak i naturalnego na powierzchni ziemi, – zaspokajanie potrzeb społecznych, a więc utrzymanie i tworzenie stabilnych miejsc bezpiecznej pracy gwarantującej byt i rozwój społeczeństwa oraz ich lokalnego otoczenia (gminy, regiony, itp.). Patrząc na specyfikę analizowanego sektora górnictwa węgla kamiennego łatwo można dostrzec jego ogromne znaczenie jako jednego z zasadniczych elementów zrównoważonego rozwoju w skali całego kraju (Ney i in. 2004). W przypadku Polski węgiel kamienny jest od wielu dziesięcioleci podstawowym nośnikiem energii (aktualnie ponad 63% energii elektrycznej jest produkowane z węgla kamiennego). Niewątpliwie będzie on nadal ważnym w dalszych latach bowiem codzienne ludzkie potrzeby, a także aspiracje do lepszego poziomu życia związane są z dostępnością do niezawodnej i względnie taniej energii. 3. Analiza realizacji strategii zrównoważonego rozwoju w górnictwie węgla kamiennego 3.1. Dane ogólne Przedstawione powyżej pojęcie zrównoważonego rozwoju pozwala na dokonanie analizy problemu realizacji tej ważnej strategii w polskim górnictwie węgla kamiennego. Jednak wieloaspektowa struktura zrównoważonego rozwoju wymaga głębokiej i wielowątkowej analizy, która by potwierdziła czy rozwój ten ma miejsce czy też nie. Można go też rozpatrywać w ujęciu czynników wewnętrznych, a więc na poziomie pojedynczej kopalni, jak również uwarunkowań zewnętrznych tworzonych przez odpowiednią politykę państwa w stosunku do sektora. Wydaje się, że przedstawienie właśnie tych uwarunkowań zewnętrznych jest kluczowe dla tworzenia klimatu realizacji zasad strategii zrównoważonego rozwoju. Stąd dalsze analizy będą skoncentrowane na tej grupie zagadnień i ograniczone do najważniejszych z nich. Węgiel kamienny jest niewątpliwie jednym z podstawowych nośników energii pierwotnej, zarówno w wymiarze światowym jak również w naszym kraju (Dubiński 2005). Z kolei dostępność do źródeł energii to podstawowy warunek realizacji celów zrównoważonego rozwoju. Bez energii niemożliwe byłoby funkcjonowanie przemysłu, a także utrzymanie podstawowych zdobyczy cywilizacyjnych ludzkości takich jak oświetlenie, ogrzewanie, łączność, komunikacja i wiele innych (Keay 2003). Związane z dostępnością i podażą energii jest pojęcie bezpieczeństwa energetycznego i w przypadku Polski węgiel kamienny utrzymanie tego bezpieczeństwa realizuje od wielu dziesięcioleci. Realizacja ta nie oznacza jednak automatycznie, iż czyni to zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Uwzględniając wymienione filary tego rozwoju w stosunku do górnictwa węgla kamiennego należy odpowiedzieć na następujące pytania: – czy czyni ono to w sposób gospodarczo efektywny, a więc z zachowaniem racjonalnych kosztów i bez ponoszenia strat w procesie produkcji? – czy działalność górnicza może być akceptowalna z punktu widzenia ochrony środowiska geologicznego (gospodarka zasobami, ochrona wód podziemnych i innych kopalin towarzyszących) i środowiska naturalnego na powierzchni (wody, odpady, powietrze)? – czy przemysł górnictwa węgla kamiennego zapewnia stabilne miejsca pracy, godziwe warunki wynagradzania pracowników, ich rozwoju a także lokalnych społeczności (miasta, osiedla, itp.), a praca górnicza spełnia wymagania pracy bezpiecznej dla człowieka? _______________________________________________________________ 107 B. DRZĘŹLA, J. DUBIŃSKI – Problemy zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie... ____________________________________________________________________________ 3.2. Sytuacja przed 1989 rokiem Rozważania dla odpowiedzi na powyższe pytania rozpoczynamy od analizy sytuacji w Polsce powojennej. Jak powszechnie wiadomo, w okresie PRL problematyka rozwoju kraju była wyraźnie zdominowana przez rozwój gospodarczy, a co gorsza rozwój ten miał charakter wybitnie ekstensywny, co pochłaniało nadmierne ilości surowców i przyczyniało się do znaczącej dewastacji środowiska naturalnego na powierzchni. Taki stan rzeczy miał swoje znamienne miejsce w górnictwie węgla kamiennego, które było postrzegane jako wiodąca gałąź polskiego przemysłu. Górnictwo to rzeczywiście nią było, ale jakim kosztem? Na pewno w omawianym okresie nie były w tym przemyśle realizowane podstawowe zasady strategii zrównoważonego rozwoju. Produkcja była często podporządkowana celom ilościowym a nie jakościowym, a problem kosztów i efektywności ekonomicznej nie były pierwszoplanowymi. Tym niemniej powiązanie górnictwa i energetyki sprawiało, że polski sektor paliwowoenergetyczny funkcjonował sprawnie i społeczeństwo nie doświadczało poważniejszych zagrożeń ze strony bezpieczeństwa energetycznego kraju. Sytuacja wyraźnie gorzej przedstawiała się w sferze ochrony środowiska, a także bezpieczeństwa pracy w kopalniach. Paradoksem było to, że stała ona często w jaskrawej sprzeczności z tym, co społeczeństwu podawano do informacji (np. iż mieliśmy wówczas najlepszą na świecie ustawę o ochronie środowiska). Dostrzec należy jednak w tym okresie pewne elementy pozytywne, takie jak to, że nie zaniedbywano wówczas trzeciego obszaru strategii zrównoważenia, tj. obszaru spraw społecznych. Na miarę możliwości gospodarczych państwa każdy lub prawie każdy na równych lub prawie równych prawach miał dostęp do opieki zdrowotnej i socjalnej, edukacji, kultury, awansu społecznego itd., a także posiadał gwarancję zatrudnienia i duży stopień, znacznie większy niż obecnie, bezpieczeństwa osobistego. Natomiast wyraźny brak równowagi w sferze społecznej, szczególnie widoczny w górnictwie węgla kamiennego, to nadmierne obciążenie pracą (praca w soboty i niedziele, w ponadnormatywnym czasie pracy), a także niski poziom bezpieczeństwa pracy w kopalniach (katastrofy górnicze, liczne wypadki). 3.3. Sytuacja po 1989 roku Po rozpoczęciu przemian ustrojowych w latach 1989 – 90 analizowany problem dotyczący zrównoważonego rozwoju górnictwa węgla kamiennego nie został rozwiązany a istniejący stan nierównowagi został tylko przesunięty w innym kierunku. Wymogi gospodarki rynkowej zwróciły się, między innymi, na warunek osiągania przez górnictwo węgla kamiennego ekonomicznej efektywności, a więc co najmniej nie przynoszenie strat. Być może górnictwo to, pomimo wielu niekorzystnych uwarunkowań takich jak (Drzęźla 2004): – zbyt duża liczba mało efektywnych kopalń o złożonej strukturze (duża liczba ścian, poziomów, szybów, itp.), – powstała nadpodaż węgla na rynku krajowym, – duża liczba pracowników, – niska wydajność pracy. potrafiłoby się skutecznie zrestrukturyzować, ale przyjęta przez rząd polityka uczynienia tego przemysłu kotwicą antyinflacyjną gospodarki krajowej (ceny węgla regulowane przez rząd, a innych produktów ustalane przez rynek) spowodowała, że zaczęło się ono pogrążać w narastającej lawinowo spirali długów i utraciło całkowicie swoją efektywność gospodarczą. Nie spełniało ono, praktycznie aż do 2003 roku jednego z podstawowych warunków zrównoważonego rozwoju. Taka sytuacja rzutowała na pozostałe elementy zrównoważonego rozwoju, _______________________________________________________________ 108 WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ gdyż wyraźne ograniczenie możliwości finansowych kopalń skutkowało niedoinwestowaniem zarówno sfery produkcji jak również ochrony środowiska i bezpieczeństwa pracy. Zmianę sytuacji w tym zakresie notujemy dopiero w ostatnich latach. Nadmienić należy, że nie dotyczy to wszystkich kopalń i przykładowo KWK Bogdanka warunek ten osiągnęła już znacznie wcześniej. Jako przejaw niezrównoważenia w funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego można uznać zbyt gwałtowną jego restrukturyzację w sferze zatrudnienia. Nie negując potrzeby jej przeprowadzenia zbyt duże jej tempo spowodowało niewątpliwie naruszenie równowagi sfery społecznej, powodując nadmierne bezrobocie w regionie Górnego Śląska i wyraźne zubożenie rodzin górniczych oraz społeczeństwa w tzw. gminach pogórniczych (Tausz 2003). Najbardziej znaczącym przejawem braku stanu równowagi w okresie ostatnich 15 lat funkcjonowania polskiej gospodarki jest zdominowanie rozwoju przemysłu, w tym górnictwa węgla kamiennego, przez przykładanie nadmiernej wagi do wymogów ochrony środowiska kosztem dwu pozostałych obszarów zrównoważonego rozwoju, tj. rozwoju gospodarczego i standardów społecznych. Problem ten obserwowany jest w Polsce nie tylko w górnictwie ale także w innych działach przemysłu. Brak równowagi skutkuje niewątpliwie generalnym przyhamowaniem rozwoju gospodarczego lub nawet cofaniem się pewnych branż i obniżeniem (często drastycznym) poziomu życia niektórych grup społeczeństwa związanych z tymi branżami. Sytuację dodatkowo pogarsza fakt, że w zakresie ochrony środowiska stosujemy rozwiązania, które dają tylko niewielki efekt lub może nawet żaden, a ewidentnie szkodzą polskiej gospodarce i powodują ubożenie społeczeństwa. Można zidentyfikować kilka podstawowych powodów prowadzących do takiej sytuacji (Drzęźla 2004): – odreagowanie na tłumienie wszelkiej krytyki w poprzednim okresie i ukrywanie przed społeczeństwem rzeczywistego stanu spraw w zakresie ochrony środowiska, czy może bardziej adekwatnie: w zakresie szkód uczynionych przez przemysł w środowisku, – częściowo zrodzony u nas samoistnie i częściowo zaimportowany z Zachodu skrajny kult ochrony środowiska przejawiający się w postawach młodych, egzaltowanych idealistów, którzy najchętniej zakazaliby wszelkiej działalności gospodarczej na rzecz bliżej nie określonego ideału i absolutu czystości środowiska, – powstanie dość szerokiej grupy graczy politycznych, którzy chcą po prostu zbić kapitał polityczny na modnej i nośnej tematyce ochrony środowiska, – działanie lobbingu – grup nacisku, które pod pretekstem działań na rzecz ochrony środowiska chcą wymusić rozwiązania prawne, fiskalne itp. stwarzające lepsze warunki działalności gospodarczej dla jednej branży kosztem innej, w sytuacji gdy obie branże wytwarzają produkty stanowiące dla siebie nawzajem substytuty lub częściowe substytuty (np. gaz – węgiel). Wszystkie wymienione postawy i działania mogą być dodatkowo potęgowane niewiedzą powyższych grup społecznych na temat specjalistycznych aspektów określonych branż gospodarki, w których działalność chcą ingerować, a przede wszystkim niewiedzą na temat rozległości i dalekosiężnych, negatywnych, skutków decyzji gospodarczych podejmowanych rzekomo, chociaż czasami w dobrej wierze, w imię ochrony środowiska. Wśród istotnych przyczyn zaniedbywania obecnie pewnych dziedzin gospodarki, co wyraźnie widać w górnictwie węgla kamiennego, wymienić również można często irracjonalną niechęć do wszystkiego co państwowe lub spółdzielcze. Jak wiadomo właścicielem górnictwa węgla kamiennego w Polsce jest głównie państwo. Często dominują poglądy, że takie działy _______________________________________________________________ 109 B. DRZĘŹLA, J. DUBIŃSKI – Problemy zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie... ____________________________________________________________________________ gospodarki z założenia mogą funkcjonować tylko źle, a gdyby przypadkiem funkcjonowały dobrze to należy im to utrudnić, doprowadzając różnymi działaniami (np. prawnymi czy fiskalnymi) do bankructwa i potem sprywatyzować, sprzedając nawet za symboliczną złotówkę. Zatem jakie konkretne fakty zaprzeczają stosowaniu w pełnym wymiarze idei zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie węgla kamiennego? Pierwszym z nich, którego konsekwencje skutkują trudnościami w realizacji strategii zrównoważonego rozwoju górnictwa węgla kamiennego, jest problem akceptacji paliwa w postaci węgla kamiennego jako strategicznego nośnika energii dla polskiej gospodarki i dla polskiego społeczeństwa. Brak tej akceptacji wywołuje bowiem działania, które ograniczają lub wręcz uniemożliwiają realizację strategii zrównoważonego rozwoju. Poglądy dotyczące opacznie rozumianej idei ochrony środowiska, o których wspomniano powyżej, a które dotknęły ten rodzaj górnictwa chyba w stopniu najwyższym, wzmocnione zostały dodatkowo niezrozumieniem lub nieznajomością przyczyn zanikania górnictwa węgla kamiennego w Europie Zachodniej. Tam wynika to z przyczyn najzupełniej naturalnych, związanych bądź z wyczerpywaniem się zasobów bądź z nadmiernie trudnymi warunkami naturalnymi bądź z nadmiernymi kosztami siły roboczej, które czynią eksploatację górniczą znacznie droższą niż w innych rejonach świata. Sytuację występującą w Europie Zachodniej potraktowano jako prawidłowość ogólnoświatową, której Polska też zapewne powinna podlegać i na której powinniśmy się wzorować. Tymczasem ta prawidłowość jest prawidłowością tylko zachodnioeuropejską. Na świecie górnictwo, w tym również górnictwo węgla kamiennego, burzliwie się rozwija, i to nawet w najbardziej rozwiniętych krajach świata, jak np. Stany Zjednoczone. Doświadczenia chociażby ostatnich dwóch lat, kiedy nastąpiła koniunktura na węgiel, a także podjęto korzystne dla górnictwa węgla kamiennego działania w sferze finansowej (oddłużenie górnictwa poprzez umożenie części należności tego sektora) pokazują, że sektor ten ma w Polsce również szanse funkcjonowania bez pomocy państwa. Mówiąc o problemie akceptacji węgla kamiennego w naszej gospodarce należy stwierdzić, że pewnym czynnikiem, co prawda zanikającym, który wzmacnia stan ograniczonej akceptacji górnictwa węgla kamiennego jako ważnego paliwa energetycznego, szczególnie w odbiorze społecznym w ostatnich latach, jest społeczna niechęć do górnictwa węgla kamiennego wywołana dawnymi przywilejami górników, nadawanymi im jako rekompensata za pracę przez siedem dni w tygodniu. Niestety niechęć tą obecnie wzmaga roszczeniowa postawa niektórych górniczych związków zawodowych. Wymienione czynniki łącznie z kilkoma innymi, jak np. oddziaływanie na powierzchnię i szkody górnicze, stwarzają niekorzystny klimat dla górnictwa węgla kamiennego, wywołujący nie gospodarskie lecz negatywno – emocjonalne spojrzenie na to górnictwo, co przekłada się na wiele decyzji przeszkadzających w normalnym funkcjonowaniu tej branży, pogłębiając tym samym trudną sytuację społeczną na Górnym Śląsku. Ten niekorzystny klimat jest niestety dość często jednostronnie przedstawiany przez niektóre media, a nawet przez pewnych naukowców, którzy nie do końca zgłębili problemy, o których piszą lub mówią. Tak więc niewłaściwe spojrzenie na polskie górnictwo węgla kamiennego i niedostrzeganie w nim strategicznej bazy bezpieczeństwa energetycznego kraju skutkuje w konsekwencji konkretnymi działaniami zaburzającymi stan zrównoważenia w tej gałęzi gospodarki. Ich omówienie ograniczymy do dwóch najważniejszych z nich, a mianowicie: – obciążenie górnictwa nadmiernymi, nierealistycznymi opłatami z tytułu oddziaływania na środowisko i korzystania ze złoża oraz podatku od nieruchomości, _______________________________________________________________ 110 WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ – konkurencja, dość często nieuczciwa, ze strony podmiotów reprezentujących inne surowce energetyczne. Autorom prawa i przepisów w zakresie obciążeń górnictwa opłatami przyświecały może szlachetne cele, ale nie przewidzieli negatywnych skutków gospodarczych swoich działań i ustaleń, wzmocnionych przez sztywny, dogmatyczny system fiskalny naszego kraju, nie reagujący w żaden sposób na zmieniającą się koniunkturę na dany surowiec mineralny. Jedną z opłat wnoszonych przez górnictwo są opłaty na rzecz gmin górniczych. Konieczność pieniężnych świadczeń górnictwa na rzecz gmin górniczych jest tutaj poza wszelką dyskusją z uwagi na uciążliwości stwarzane przez ten przemysł dla lokalnych społeczności. Jednak trzeba mieć na uwadze fakt, że nagłaśniany czasem problem gmin górniczych nie jest problemem sensu stricto. Jest to problem pozorny, natomiast rzeczywistym problemem jest problem gmin pogórniczych, znany z doświadczeń nie tylko krajowych ale także zagranicznych (np. Asturia w Hiszpanii, Walia, Środkowa Anglia, Północno – Wschodnia Francja i szereg innych miejsc w Europie). Doświadczenia te wyraźnie pokazują, że wymienione obszary są wyraźnie biedniejsze od innych obszarów tych krajów, cechują się wyższymi wskaźnikami bezrobocia, gorszymi wskaźnikami zdrowotności i krótszą średnią długością życia, gorszymi wskaźnikami wykształcenia itd. Jest sprawą dość oczywistą, że wskutek nierozważnej polityki fiskalnej państwa gminy górnicze mogą łatwo stać się w najmniej oczekiwanym momencie gminami postgórniczymi. Tak więc idea opłat na rzecz gmin górniczych jest generalnie bardzo słuszna, należy jedynie tak przemyśleć (ustawić) rozwiązania szczegółowe, żeby po pierwsze nie dochodziło do marnotrawstwa nadmiaru środków ze strony gmin górniczych, a po drugie żeby nie podcinać możliwości ekonomicznie wydajnego funkcjonowania przemysłu górniczego (niweczyć ekonomiczną opłacalność produkcji górniczej). To drugie trzeba oczywiście rozpatrywać w kontekście całego systemu obciążeń fiskalnych i parafiskalnych przemysłu górniczego, bo chociaż gminy górnicze w tych obciążeniach partycypują z jednej strony w sposób najbardziej zasłużony, to z drugiej wcale nie w największym rozmiarze. Skoro mowa o gminach górniczych, to trzeba wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie ich koegzystencji z górnictwem ważnej dla strategii zrównoważonego rozwoju, w tym przypadku z kopalniami węgla kamiennego, a mianowicie o miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i ochronie złóż, które w myśl zapisów ustawowych powinny być traktowane jako element środowiska i jako takie podlegać wszystkim rygorom przewidzianym prawem ochrony środowiska. W szczególności powinien być zapewniony dostęp do złoża i możliwość jego racjonalnego wykorzystania w przyszłości. W tym zakresie w całym powojennym okresie popełniono znaczne błędy, lokując wiele ważnych i dużych inwestycji na obszarach hojnie obdarzonych przez naturę wartościowymi złożami (np. miasto Jastrzębie). W rezultacie rodziły się, trwające do dzisiaj, trudne problemy współistnienia gmina – kopalnia lub nawet blokada dla rozwoju działalności górniczej. Straty dla gospodarki narodowej z tego tytułu są niewyobrażalnie duże. O ileż bogatszym krajem moglibyśmy być, gdyby nie tak bezmyślne ograniczenia nakładane na eksploatację górniczą i jednocześnie permanentne szkody wyrządzane przez górnictwo obiektom powierzchniowym. Najgorsze w tym wszystkim jest to, że skutki tych błędnych decyzji ciągle trwają i mogą lub będą trwać aż do czasu całkowitego zakończenia działalności górniczej. Mimo dość powszechnej świadomości popełnionych w przeszłości błędów są one ciągle powielane przy konstruowaniu kolejnych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Konstruując je nie bierze się często pod uwagę takiego elementu środowiska, czy daru natury, jakim jest złoże, doprowadzając do utrudnień _______________________________________________________________ 111 B. DRZĘŹLA, J. DUBIŃSKI – Problemy zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie... ____________________________________________________________________________ w jego przyszłym efektywnym wykorzystaniu, mimo iż wydawałoby się, że w długofalowym interesie gminy i państwa leży właśnie zapewnienie dostępu do złoża i możliwości jego przyszłej nieskrępowanej eksploatacji. Powinno to wynikać także z troski o przyszłe miejsca pracy i o dochody gminy z tytułu opłat eksploatacyjnych, jak również z obawy o przyszłe szkody górnicze i konflikty społeczne na tym tle, a także z troski o bezpieczeństwo energetyczne kraju. Mające miejsce w ostatnich latach niepokoje na rynkach energii (np. Włochy, Francja, a nawet USA) powinny uświadomić naszemu społeczeństwu, że znaczenie tej ostatniej sprawy będzie niewątpliwie narastać. Znane informacje geologiczne o światowej dystrybucji zasobów i ich wystarczalności, a także wydarzenia geopolityczne jednoznacznie bowiem wskazują, że rola węgla w zapewnieniu tegoż bezpieczeństwa energetycznego świata będzie się zwiększać. Problem ten dotyczy także naszego kraju i wymaga innego spojrzenia na polską bogatą bazę zasobową węgla kamiennego i brunatnego. Niestety, należy stwierdzić w świetle doświadczeń ostatnich 15 lat funkcjonowania w naszym kraju systemu demokratycznego, że na ogół politycy wszystkich szczebli, od lokalnego do centralnego, myślą o powyższym bezpieczeństwie wyłącznie w kategoriach jednej, może dwóch kadencji, natomiast w kategoriach gospodarki paliwowo-energetycznej potrzebne jest długofalowe myślenie i konsekwencja w działaniu przez okres co najmniej jednego lub kilku pokoleń. Podobnie jak idea opłat na rzecz gmin górniczych, słuszna jest również idea opłat z tytułu oddziaływania górnictwa na środowisko. Jednak sposób realizacji tej idei budzi już największe zastrzeżenia, ponieważ stanowił on dotychczas rażące naruszenie proporcji między elementami składającymi się na pojęcie zrównoważonego rozwoju. Opłaty z omawianego tytułu były ustalone na nierealistycznie wysokim poziomie, mającym się nijak do szkód czynionych w środowisku, a ich wysokość nie wynikała z racjonalnej kalkulacji czy algorytmu. Kopalnie węgla kamiennego nie były w stanie realizować tych opłat. Dopisywano je więc do sumy zadłużenia, które następnie powiększało się w postępie geometrycznym w miarę narastania kolejnych odsetek. W rezultacie do podjęcia niejednej decyzji o zamknięciu kopalni i pomnożenia tym samym szeregów bezrobotnych, mogły się przyczynić niezrealizowane opłaty z omawianego tytułu. W tworzeniu klimatu akceptowalności paliwa w postaci węgla kamiennego, a tym samym powstaniu warunków dla zrównoważonego rozwoju tego górnictwa w naszym kraju negatywny wpływ miała także niewłaściwie realizowana i przedstawiana społeczeństwu konkurencja dla węgla ze strony gazu. Jednym z elementów niezbyt uczciwej konkurencji między węglem i gazem było i jest nadal wyolbrzymianie negatywnych dla środowiska skutków spalania węgla, a pomniejszanie skutków pozyskiwania, dystrybucji i spalania paliwa gazowego. Drugim ważnym elementem w tym zakresie było stworzenie szeregu wymiernych preferencji dla gazu, a także wywieranie administracyjnych nacisków w kierunku zastępowania węgla przez gaz. Wreszcie trzecim elementem, o charakterze wręcz absurdalnym, są sugestie, poglądy, oficjalne stwierdzenia itp., wskazujące na to, że jakoby energia uzyskiwana z gazu była tańsza niż energia uzyskiwana z węgla kamiennego. W świetle danych pomiarowych odnośnie oddziaływania paliwa węglowego na środowisko wiadomym jest, że powodem niskiej oceny ekologicznej węgla jest najczęściej porównywanie zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery w momencie spalania danego paliwa (tzw. porównywanie emisji przy końcówce palnika). W przypadku węgla aż 97% jego szkodliwych oddziaływań ujawnia się w tym procesie, natomiast w przypadku gazu jest to wyraźnie mniej. Niestety pomija się fakt, że do 40% szkodliwej emisji gazu może występować we wcześniejszych stadiach, to jest w procesie jego wydobycia i transportu (Keay 2003). Ponadto, _______________________________________________________________ 112 WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ należy wziąć pod uwagę fakt, że metan jest gazem wywołującym efekt cieplarniany, którego oddziaływanie na warstwę ozonową jest aż 23 razy silniejsze niż oddziaływanie dwutlenku węgla. W świetle powyższych danych przewaga ekologiczna gazu nad węglem nie jest tak oczywista, jak to się przedstawia. Niedostatecznie natomiast podkreśla się to, że w światowej energetyce stosującej paliwo węglowe ma miejsce dynamiczna intensyfikacja prac związanych z wdrożeniem czystych technologii węglowych (Clean Coal Technology), a także technologii zero-emisyjnych w odniesieniu do dwutlenku węgla (Zero Emission Power Generation). Rozpatrując relacje „węgiel – gaz” w aspekcie społecznego elementu strategii zrównoważonego rozwoju można zaobserwować coś w rodzaju snobistycznego zachowania polskiego społeczeństwa kupującego drogie zagraniczne towary przy istniejących polskich o porównywalnej jakości. Do niedawna polskie społeczeństwo nie miało wystarczającej świadomości, że sytuacja taka jest szkodliwa dla polskiej gospodarki, objawiając się w postaci wzrostu bezrobocia lub dalszego ubożenia miast i wsi oraz pogarszania bilansu płatniczego kraju. Niestety nadal nie ma powszechnej świadomości, i to nie tylko wśród prostych ludzi, ale i wśród najwyższych funkcjonariuszy państwowych, że niewłaściwe wyważanie relacji „węgiel – gaz” w sytuacji naszego kraju, a więc posiadanych zasobów i potencjału produkcyjnego poszczególnych nośników energii, przynosi negatywne skutki. Na szczęście w tym zakresie obserwowane są już pewne korzystne zmiany na lepsze. Wszystkim ludziom związanym z energetyką i górnictwem węglowym, a nawet spoza branży, którzy samodzielnie opalają swoje domy, doskonale wiadomo, że węgiel jest tańszym surowcem energetycznym niż gaz. Wiedzą oni, że koszt energii uzyskiwanej z gazu jest aż dwu – trzykrotnie wyższy niż koszt energii uzyskiwanej z węgla, a w przypadku węgla brunatnego proporcje są jeszcze bardziej korzystne dla węgla. Nie wiedzą tego jednak niektórzy dziennikarze, politycy i działacze różnych szczebli. Tak więc czynnik ekonomiczny zdecydowanie przemawia za oparciem polskiego bilansu paliwowo – energetycznego na bazie węgla kamiennego i brunatnego i tworzeniu „węglowo-gazowego” modelu tej gospodarki, a nie odwrotnie. Także wiadomym powszechnie jest fakt, że ubytek miejsc pracy w górnictwie daje zwielokrotniony efekt bezrobocia, ponieważ przemysły wydobywcze mają to do siebie, że tworzą dość długi łańcuch zatrudnienia, wyrażający się liczbą 3 – 4 zatrudnionych na jedno miejsce pracy w górnictwie. W warunkach polskich bezrobocie spowodowane likwidacją miejsc pracy w górnictwie węgla kamiennego ma charakter trwały i dotyka boleśnie najmłodsze pokolenie wchodzące dopiero w wiek produkcyjny, ponieważ inwestycje, które mogłyby skompensować ubytek miejsc w górnictwie są wysoce niedostateczne. Dalszym negatywnym efektem nieprzemyślanej, przyspieszonej likwidacji mocy produkcyjnych w górnictwie węgla kamiennego który objawił się okresie ostatnich dwóch latach, jest utrata dużych zysków z tytułu eksportu węgla koksowego. Można by wskazać jeszcze wiele błędów w polskiej polityce gospodarczej w stosunku do sektora górnictwa węgla kamiennego, które spowodowały, że realizacja zasad strategii zrównoważonego rozwoju nie była prawidłowa w zrozumieniu tego pojęcia. Przykładowo można zaliczyć do nich przypisanie górnictwu węgla kamiennego roli kotwicy antyinflacyjnej ze wszystkimi tego negatywnymi, dalekosiężnymi konsekwencjami. Co zatem tkwi u podłoża tych wszystkich działań, które nie stworzyły warunków aby polskie górnictwo węgla kamiennego tak ważne dla krajowego bezpieczeństwa _______________________________________________________________ 113 B. DRZĘŹLA, J. DUBIŃSKI – Problemy zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie... ____________________________________________________________________________ energetycznego, mogło w nowych realiach polityczno-gospodarczych działać i rozwijać się w sposób zrównoważony? Przyczyn tych jest wiele. Jedną z nich jest na pewno ignorancja na różnych szczeblach decyzyjnych i zarządzania. Wszyscy pamiętamy sławetną, może błyskotliwą, ale w gruncie rzeczy głupią, odpowiedź jednego z pierwszych ministrów gospodarki w okresie po 1989 roku kiedy na pytanie o jego politykę gospodarczą odpowiadał „Moją polityką jest brak polityki”. Pamiętamy też dziecięco naiwne oczekiwania co do regulacyjnej mocy niewidzialnej ręki rynku. Wyrazistym przejawem ignorancji jest również niedostrzeganie związku między różnymi aspektami polityki zagranicznej państwa, a jej skutkami gospodarczymi. Sprawę konkurencji węgiel - gaz należy traktować wieloaspektowo i trudno ją jednoznacznie zinterpretować. Niektóre działania na rzecz gazu wynikały zapewne ze szlachetnych pobudek, a wielu działaczy ekologicznych było przekonanych, że jest to szybka droga do poprawy stanu środowiska. Jednak podejmując swoje działania nie brali pod uwagę, lub w zbyt małym stopniu, szkód czynionych gospodarce polskiej, a przede wszystkim innych możliwości poprawy stanu środowiska, np. poprzez badania i wdrażanie inwestycji związanych z technologiami czystego węgla. 4. Działania na rzecz zrównoważonego rozwoju w górnictwie węgla kamiennego Osiąganie podstawowych wymogów strategii zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie węgla kamiennego wymaga racjonalnych działań we wszystkich trzech obszarach tego rozwoju, a więc gospodarczym (produkcja), środowiskowym i społecznym. Potrzebne są skonsolidowane i odpowiednio zaprogramowane działania na rzecz innego spojrzenia na paliwo węglowe, tak w wymiarze światowym jak i polskim (Griffiths 2004). Niewątpliwie kluczową jest sfera produkcji, której efektywne funkcjonowanie zapewnia środki finansowe na realizację działań pozwalających na dalszą poprawę efektywności, obniżanie kosztów i utrzymanie konkurencyjności na rynku paliw, tak w wymiarze krajowym jak i w eksporcie węgla. Środki finansowe są potrzebne dla poprawy stanu środowiska, zarówno w sferze usuwania zaległości w naprawie środowiska jak i bieżącego zabezpieczenia środowiska przed powstawaniem nowych szkód górniczych. Także bezpieczeństwo pracy to w nowych realiach gospodarczych istotny element kosztów produkcji, a także humanitarny wymów pracodawcy wobec pracowników. Ważnym aspektem w problematyce zrównoważonego rozwoju polskiego górnictwa węgla kamiennego jest racjonalne wykorzystanie bazy zasobowej węgla. Pod tym pojęciem należy rozumieć efektywne wykorzystanie posiadanej bazy zasobów przemysłowych złóż zagospodarowanych, a także działania na rzecz udostępnienia zasobów niezagospodarowanych w kopalniach czynnych oraz rozpoznania nowych złóż w celu ich przyszłego gospodarczego wykorzystania. Zasada zrównoważonego rozwoju wymaga pozostawienia dla przyszłych pokoleń źródła energii w postaci złóż węgla kamiennego. Stąd ważne są prace nad rozwojem nowych technologii eksploatacji umożliwiających lepszą efektywność wykorzystania bazy zasobowej (np. technologie nieścianowe, technologie wybierania pokładów cienkich i inne) (Dubiński 2004). Ważne są też inne prace pozwalające na obniżanie kosztów produkcji w sferze nie tylko materialnej (maszyny, urządzenia, materiały, itp.) ale także organizacji i zarządzania procesami produkcyjnymi. _______________________________________________________________ 114 WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ Poprawa stanu środowiska w górnictwie węgla kamiennego oraz uzyskanie przez paliwo węglowe cech przyjaznych dla środowiska w procesie produkcji energii stanowi wielkie wyzwania dla sektora tak górniczego jak i energetycznego. Do podstawowych zadań sektora górniczego należy takie prowadzenie działalności górniczej aby ograniczać wszelkie negatywne formy oddziaływania eksploatacji na powierzchniowe środowisko naturalne. Zadania te obejmują nie tylko odpowiednie projektowanie eksploatacji ale także stosowanie technologii ze sfery tzw. czystszej produkcji, a więc minimalizujących już u źródła niekorzystne efekty środowiskowe (odpady, wody słone, radioaktywne, itp.). Duże możliwości w tym zakresie należy wiązać z nowoczesnymi technologiami uszlachetniania węgla (oczyszczania i wzbogacania) w procesach przeróbki mechanicznej. Osiąga się tutaj obniżenie emisji dwutlenku siarki, częściowo także emisji dwutlenku węgla, a także zmniejszenie zawartości popiołu w węglu. Znacznie ważniejsze zadania stoją przed sektorem energetycznym będącym głównym użytkownikiem paliwa węglowego. Spełnianie wysokich wymogów ochrony środowiska w stosunku do określonego paliwa jest bowiem często oceniane na podstawie emisji zanieczyszczeń powstających w procesie ich końcowego użytkowania, najczęściej spalania. Tutaj niewątpliwie ogromne znacznie posiadają nowoczesne technologie czystego węgla. Poprawiają one nie tylko wydajność termiczną ale także powodują wyraźną redukcję tlenków azotu, dwutlenku siarki oraz dwutlenku węgla (np. technologie „podkrytyczne” czy też „ultrakrytyczne”, stosowanie kotłów z paleniskami fluidalnymi ciśnieniowymi lub technologie oparte na połączonym cyklu zintegrowanej gazyfikacji węgla (IGCC). W przyszłości planuje się rozwój zero-emisyjnych technologii produkcji energii elektrycznej w oparciu o paliwo węglowe z wykorzystaniem możliwości przechwytywania i podziemnego magazynowania CO 2 (tzw. sekwestracja). W takim połączeniu technologii górniczych i energetycznych mówi się o tzw. „nowym węglu”, a więc paliwie efektywnym energetycznie i całkowicie bezpiecznym dla środowiska naturalnego. Pewnych szans dla węgla w kontekście jego oddziaływania na środowisko upatruje się również w podziemnym zgazowaniu węgla, a więc bezpośredniej produkcji gazu węglowego w miejscu zalegania pokładu, co będzie prowadzić do ograniczenia emisji innych gazów na powierzchnię. Zadania sfery społecznej w odniesieniu do zasad zrównoważonego rozwoju obejmują szeroki wachlarz problemów, począwszy od codziennej dbałości o warunki pracy zapewniające jej bezpieczeństwo i zdrowie górników, poprzez działania na rzecz odpowiedniego poziomu zatrudnienia w kopalniach z uwzględnieniem kwalifikacji pracowników i ciągłości wiekowej, aż po problemy powstające w stosunku do lokalnych społeczności, gdzie kopalnie jako istotne zakłady pracy winny oddziaływać pozytywnie na swojego bezpośrednie otoczenie w szerokim tego słowa znaczeniu. 5. Wnioski 1) Polskie górnictwo węgla kamiennego wpisując się w globalny rynek dużych producentów węgla musi nadążać za światowym trendem prowadzenia swojej działalności zgodnie z zasadami strategii zrównoważonego rozwoju. 2) Realizacja tych zasad wymaga harmonijnego rozwoju zarówno sfery produkcyjnej jak również środowiskowej i społecznej. Preferencje lub dominacja jednej z nich zaburza _______________________________________________________________ 115 B. DRZĘŹLA, J. DUBIŃSKI – Problemy zrównoważonego rozwoju w polskim górnictwie... ____________________________________________________________________________ 3) 4) 5) 6) 7) zrównoważony rozwój i w konsekwencji prowadzi do skutków, których usuwanie jest często bardzo kosztowne. Działalność polskiego górnictwa węgla kamiennego bezpośrednio w okresie powojennym aż do 1989 roku nie realizowała w pełni wymagań zrównoważonego rozwoju, przez co pewne jego elementy były niedoceniane i zaniedbywane. W okresie transformacji politycznej i gospodarczej polskie górnictwo przeszło cały szereg głębokich reform, starając się dostosować do wymogów gospodarki rynkowej. Występujące uwarunkowania zewnętrzne wyrażane przez politykę rządu w stosunku do tego sektora, a także przewartościowanie pewnych sfer zrównoważonego rozwoju, w tym przypadku ochrony środowiska, spowodowały, że sektor ten również nie funkcjonował w warunkach odpowiadających strategii zrównoważonego rozwoju. Widocznym przejawem braku zrównoważenia jest niedoinwestowanie wielu kopalń, wzrost bezrobocia na Górnym Śląsku, a także tworzenie się stref ubóstwa w przypadku gmin pogórniczych. Obserwowana w ostatnich dwóch latach wyraźna poprawa sytuacji sektora węgla kamiennego będąca wynikiem wielu różnokierunkowych procesów wskazuje, że są szanse aby polskie górnictwo węgla kamiennego już w najbliższych latach działało zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Osiągnięcie stanu zrównoważonego rozwoju przez polskie górnictwo węgla kamiennego wymaga współdziałania tego sektora z jego odbiorcami, przede wszystkim z sektorem energetycznym i powinno to stanowić strategiczny cel polskiego sektora paliwowo – energetycznego. Literatura [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] Drzęźla B., 2004. Cicer cum caule o strategii zrównoważonego rozwoju i górnictwie węgla kamiennego w Polsce. Materiały XI Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej „Tąpania 2004. Nowe rozwiązania w zakresie profilaktyki tąpaniowej i metanowej”. Wyd. GIG, Katowice. Str.75 – 83. Dubiński J., 2004. Technologie eksploatacji pokładów węgla możliwe do zastosowania w polskim górnictwie węgla kamiennego zapewniające jego zrównoważony rozwój. Materiały Międzynarodowej Konferencji „Przyszłość węgla w gospodarce świata i Polski”. Wyd. Polski Komitet Światowej rady Energetycznej i Górnicza Izba Przemysłowo-Handlowa., Katowice. Str. 117 – 135. Dubiński J., 2005. Węgiel kamienny – paliwo z przyszłością w światowej gospodarce energetycznej. Materiały Szkoły Eksploatacji Podziemnej. Sympozja i Konferencje nr 64. Wyd. IGSMiE PAN i AGH. Kraków. Str.41-54. Griffiths Ch., 2004. The global image of coal. Materiały Międzynarodowej Konferencji „Przyszłość węgla w gospodarce świata i Polski”. Wyd. Polski Komitet Światowej rady Energetycznej i Górnicza Izba Przemysłowo-Handlowa., Katowice, Str. 212 – 223. Keay M., 2003. Coal and sustainable development. [in]. Mining in the 21 st Century. Quo Vadis. Proc. of the 19th World Mining Congress. Ed. A.K. Ghose and L.K. Bose. New Delhi, pp. 3 – 15. Ney R., Blaschke W., Lorenz U., Gawlik L., 2004. Hard coal as a source of clean energy in Poland. Proc. of the 19th World Energy Congress. Sydney. Tausz K., 2003. Górnicy poza górnictwem. Społeczno-gospodarcze skutki restrukturyzacji Górnictwa.[w]: Przemiany społeczno-ekonomiczne w okresie transformacji – diagnoza i próba oceny. Red. Bednarska E. I Domański G. Wyd. GUS, Urząd Statystyczny w Lodzi, Instytut Ekonometrii i Statystyki Uniw. Łódzkiego. Łódż. World Energy Council., 2004. Sustainable global energy development : the case of coal. London. _______________________________________________________________ 116 WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ Problems of sustainable development in the Polish hard coal mining industry The polish hard coal mining industry, currently functioning on the global energy fuelproducing market, should in its activities meet the rules of sustainable development which ensure harmonious development of the production, environmental and social spheres. The characteristics of execution of this strategy have been presented over the period of last 60 years, with the division of it into sub- periods, up to and after 1989. Attention has been paid to the fact that the sustainable development strategy has practically never been fully realised, and only the last two – years period (2003 – 2004) gave a chance for its full implementation. The paper specifies the principal external conditions that disturb the balance in the sphere of sustainable development, and quotes the main directions of actions to be taken with the aim to achieve full realisation of the sustainable development strategy in the Polish hard coal mining industry. Przekazano: 30 marca 2005 r. _______________________________________________________________ 117
