(hw"hy> dAbK.) i była

TEOLOGICZNE ZNACZENIE JEROZOLIMY W PISMACH ŚW.
ŁUKASZA
Jerozolima, to centrum trzech wielkich religii monoteistycznych: judaizmu,
chrześcijaństwa oraz islamu. Miasto święte. Święte dla Izraela, bo tu została zbudowana
przez Salomona świątynia, w której zamieszkała chwała Jahwe (hw"hy> dAbK.) i była
sprawowana liturgia Starego Testamentu. Miasto święte dla chrześcijan, bo Chrystus
swoją obecnością uświęcił świątynię swego Ojca, bo w murach tego miasta ustanowił
Eucharystię, złożył ofiarę swego życia na Krzyżu, został pogrzebany i trzeciego dnia
Zmartwychwstał. Tu zrodził się Kościół i został wylany na chrześcijan Duch Święty.
Jerozolima, to także miasto święte dla muzułmanów, gdyż według ich tradycji ze wzgórza
świątyni wstąpił do nieba Mahomet.
Nic więc dziwnego, że Jerozolima cieszyła się zawsze ogromnym zainteresowaniem
uczonych, o czym świadczy bardzo bogata literatura. Uczeni pisali nie tylko na temat
topografii, historii i archeologii Jerozolimy1, ale także zwracali uwagę na jej teologiczne
znaczenie zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie2.
W Nowym Testamencie znajduje się aż 139 tekstów, które mówią o Jerozolimie, z tego
90 w pismach Łukasza (Ewangelia i Dzieje Apostolskie), w pozostałych Ewangeliach
Synoptycznych: 10 razy u Mk, 13 razy u Mt 10 razy w literaturze epistolarnej, a reszta
tekstów w pismach Jana Ewangelisty – 16 razy. Przedmiotem niniejszego wykładu jest
próba ukazania teologicznego znaczenia Jerozolimy w pismach św. Łukasza.
1. Jerozolima w strukturze Ewangelii Łukasza
Struktura trzeciej ewangelii różni się od budowy pozostałych dwóch ewangelii
synoptycznych (Marka i Łukasza). Autor zaczyna i kończy swoje opowiadanie o Jezusie w
Jerozolimie, czyli prowadzi wątek narracyjny „od Jerozolimy do Jerozolimy”. Jerozolima
jest u niego nie tylko figurą stylistyczną, inkluzją zamykającą dzieło, ale ma przede
wszystkim ważne znaczenie teologiczne.
Prehistorię życia Jezusa rozpoczyna zwiastowanie Zachariaszowi narodzin Jana
Chrzciciela w Jerozolimie, w świątyni. Po tym wydarzeniu następuje historia dziecięctwa
Jezusa, którą zamyka epizod znalezienia dwunastoletniego Chrystusa w Jerozolimie, w
świątyni oraz uwaga, że udał się on wraz z rodzicami do Nazaretu i tu spędził resztę
swego dzieciństwa.
1
Standardowe dzieło, to JOACHIMA JEREMIASA, Jerusalem in the Time of Jesus. An Investigation into
Economic and Social Conditions during the New Testament Period, Philadelphia 19898. Z prac polskich
najważniejsza: A. S. JASIŃSKI, Jerozolima promień miłości Jahwe, Kraków 1999.
2
Ważniejsze prace: J. KUDASIEWICZ, Znaczenie Jerozolimy w czasie działalności galilejskiej Jezusa
(Łk 4, 14-9, 50), RTK 17 (1970) z. 1, 43-59; TENŻE, Jerozolima – miejscem zbawczej śmierci Jezusa (Łk
24, 13-33), RTK 25 (1978) z. 1, 69-74; T. BRZEGOWY, Miasto Boże w Psalmach, Kraków 1989; TENŻE,
Wybranie Jerozolimy w świetle Psalmów, RBL 43 (1990) nr 3-6, 94-104; A. TRZCIŃSKA, Jerozolima –
święte miasto Jahwe, w: E. SZEWC (red.), Światła prawdy Bożej. Księdzu Profesorowi Lechowi
Stachowiakowi w 70. rocznicę urodzin, Łódź 1996, 241-243.
2
Z Nazaretu Jezus wyrusza do Judei, w której centrum jest Jerozolima, przygotowuje się
do publicznej działalności: rytualne obmycie w Jordanie, kuszenie. Udaje się do Galilei i
tu rozpoczyna publiczną działalność. Ale Galilea nie jest celem, celem jest Jerozolima, do
której Jezus zmierza. Wprawdzie ostatnią podróż Jezusa do Jerozolimy opisują wszyscy
trzej synoptycy, to jednak w Ewangelii Łukasza ta część odgrywa specyficzną rolę. W
relacji Łukasza z tej podróży zwraca uwagę aż 5 tekstów, które przerywają narrację i
przypominają czytelnikowi, że Jezus jest w drodze do Jerozolimy: Łk 9, 51; 10, 38; 13,
22; 17, 11 i 18, 31.
W Jerozolimie Chrystus kończy swoją działalność i po zmartwychwstaniu spotyka się z
uczniami. U Marka i Mateusza ma to miejsce nie w Jerozolimie, lecz w Galilei.
Jerozolima zamyka nie tylko całą Ewangelia Łukasza, lecz także niektóre opowiadania.
Na przykład historię dzieciństwa Jezusa: zwiastowanie Zachariaszowi (Łk 1) – znalezienie
Jezusa w świątyni (Łk 2), albo opowiadanie o chrystofanii w Emaus (Łk 24).
W działalności Jezusa według Ewangelii Łukasza można wyróżnić trzy etapy3:
1) w Galilei (Łk 4, 14-9, 50);
2) w drodze do Jerozolimy (Łk 9, 51-19, 28);
3) w Jerozolimie (Łk 19, 29-24, 53).
Dzieje Apostolskie kontynuują historię Jezusa w Kościele. Narracja rozpoczyna się od
Jerozolimy. Historia Jezusa kończy się w tym samym miejscu, w którym rozpoczynają się
Dzieje Apostolskie. Łukasz powtarza historię wniebowstąpienia. Chrystus wstępując do
nieba zapowiada zesłanie Ducha Świętego i zleca uczniom misję:
Gdy Duch Święty zstąpi na was, otrzymacie Jego moc i będziecie moimi świadkami w Jerozolimie i
w całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi (Dz 1, 8).
Autor pokazuje rozszerzanie się Kościoła coraz szerszymi kręgami geograficznymi:
Jerozolima i Judea – Samaria – Syria – Azja Mniejsza – Europa. W Europie narrację
kończą dzieje Pawła w Rzymie. Rzym staje się Jerozolimą Kościoła.
Ostatnia podróż Pawła do Jerozolimy, kończąca jego misje wśród pogan została
przedstawiona na wzór podróży Jezusa z Galilei do Jerozolimy.
2. Jerozolima jako teologiczne centrum zbawczej działalności Jezusa w
Galilei
a) Ramy działalności Jezusa w Galilei
Jezus rozpoczyna swoją działalność w Galilei. Tu zaczyna głosić królestwo Boże oraz
uobecniać je przez swoje cuda:
Potem powrócił Jezus w mocy Ducha do Galilei, a wieść o Nim rozeszła się po całej okolicy. On
zaś nauczał w ich synagogach, wysławiany przez wszystkich (Łk 4, 14-15).
3
J. CZERSKI, Ewangelie synoptyczne, 153-154.
2
3
Działalność galilejską Chrystusa zamknął Łukasz dwoma wydarzeniami: kuszeniem
(Łk 4, 1-13) i przemienieniem (Łk 9, 28-36), w których występuje motyw Jerozolimy.
Tymi dwoma szczegółami opisy Łukasza różnią się od redakcji Mateusza.
Historia kuszenia kończy się w Jerozolimie. W Jerozolimie Chrystus pokonał szatana,
który „odstąpił od Niego aż do czasu” (Łk 4, 13). W Jerozolimie szatan wznowi swoje
ataki na Jezusa4 i tam też zostanie przez niego ostatecznie pokonany5.
Ważną funkcję spełnia również Jerozolima w scenie przemienienia (Łk 9, 28-36).
Wyprzedza ją pierwsza zapowiedź męki i zmartwychwstania:
Syn Człowieczy musi (dei/) wiele wycierpieć: będzie odrzucony przez starszyznę, arcykapłanów i
uczonych w Piśmie; będzie zabity, a trzeciego dnia zmartwychwstanie (Łk 9, 22).
Greckie dei/ od de,w tłumaczone jako „musieć” ma więcej znaczeń: związywać,
krępować, spętać, całkowicie opanować. W sensie przenośnym: wiązać przez prawo lub
obowiązek6. Męka i śmierć Jezusa są jego obowiązkiem, realizacją woli Boga. Obok
Jezusa ukazali się Mojżesz i Eliasz „w chwale i mówili o Jego odejściu, którego miał
dokonać w Jerozolimie” (Łk 9, 31). Po przemienieniu Jezus ponownie zapowiada swoją
mękę (Łk 9, 44).
W ten sposób Łukasz sygnalizuje rolę Jerozolimy jako miejsca wydarzeń zbawczych,
dokonanych przez Chrystusa7.
b) Rola Jerozolimy w działalności Jezusa w Galilei
Opis działalności Jezusa w Galilei zaczyna Łukasz od jego wystąpienia w Nazarecie
(Łk 4, 16-30), po którym następuje – podobnie jak u Marka, który jest dla niego jednym ze
źródeł – charakterystyka dnia pracy Jezusa w Kafarnaum (Łk 4, 31-43). Fragment ten
kończy uwaga, że Jezus opuścił Kafarnaum: „I przepowiadał (khru,sswn) w synagogach
Judei” (Łk 4, 44)8. W ten sposób Łukasz pragnął zaznaczyć, że słowo głoszone przez
Jezusa słyszane było również w Judei, a więc w całej Palestynie9. Należy przy tym
zauważyć, że Łukasz łączy pojęcie Judei z jej stolicą – Jerozolimą (Łk 5, 17; 6, 17; Dz 1,
8; 8, 1)10.
Po dygresji na temat wystąpień Jezusa w Judei, znowu terenem nauczania i cudów jest
Galilea, ale grono słuchaczy i świadków Chrystusa tworzą również przybysze z „Judei i
Jerozolimy”:
4
„Szatan wszedł zaś w Judę, zwanego Iskariotą” (Łk 22, 3).
„I zawoławszy głosem wielkim (kai. fwnh,saj fwnh/| mega,lh|)” (Łk 23, 46) – „wielki głos” ma tu
znaczenie symboliczne, jest okrzykiem zwycięstwa. Człowiek w agonii nie jest w stanie wydobyć ze
siebie takiego głosu.
6
J. CZERSKI, Miłosierdzie (Rozprawy 1), 126.
7
J. KUDASIEWICZ, Znaczenie Jerozolimy, 59.
8
Niektóre kodeksy harmonizując z Mk 1, 39 mają lekcję th/j Galilai,aj: majuskulne A, D, Δ, Θ, Ψ,
minuskulne 28, 33, 180 itd. oraz szereg przekładów starożytnych. Lekcję th/j VIoudai,aj mają natomiast
kodeksy majuskulne a, B, C, L, Q, papirus P75, kilka kodeksów minuskulnych (np. 157, 205, 579 itd.),
niektóre lekcjonarze bizantyjskie. Lekcja th/j VIoudai,aj jako trudniejsza jest niewątpliwie autentyczna.
9
J. ERNST, Das Evangelium nach Lukas (RNT), 184.
10
J. KUDASIEWICZ, Znaczenie Jerozolimy, 47.
3
5
4
Gdy nauczał, siedzieli przy tym faryzeusze i uczeni w Prawie, którzy przyszli ze wszystkich
miejscowości Galilei, Judei i Jerozolimy (Łk 5, 17).
Zaakcentowanie obecności przeciwników Jezusa, którzy przybyli z Jerozolimy jest już
aluzją do historii męki11.
Druga wzmianka o obecności słuchaczy z „Judei i Jerozolimy” wyprzedza kazanie w
dolinie (odpowiednik kazania na górze u Mt):
Zeszedł z nimi na dół i zatrzymał się na równinie. Był tam duży poczet Jego uczniów i wielkie
mnóstwo ludu z całej Judei i Jerozolimy oraz z wybrzeża Tyru i Sydonu (Łk 6, 17).
I znowu ten tekst ma nie tylko historyczny sens, ale także teologiczny. Łukasz wyróżnia
wśród słuchaczy Jezusa trzy grupy:
1) uczniów;
2) mnóstwo ludu spośród Izraela;
3) tłum pogan „z wybrzeża Tyru i Sydonu”.
Charakterystyczne, że Izraelitów identyfikuje z mieszkańcami Judei wraz z Jerozolimą.
W całości jest to coś więcej niż tylko statystyka. Łukasz widzi w tym tekście to, co
zrealizowało się już w jego Kościele: eschatologiczne zgromadzenie ludu Bożego –
Kościół, do którego wchodzą Izraelici i poganie12. Tu realizuje się dzieło zbawcze Jezusa
(Łk 6, 18). W centrum Kościoła jest eschatologiczna Jerozolima, w której dokonało się
dzieło zbawcze Jezusa i zrodził się Kościół.
3. Jerozolima jako cel ostatniej podróży Jezusa
Jerozolima, to nie tylko teologiczne centrum nauczania i cudów Jezusa w Galilei, ale
także ostatecznym celem, do jakiego on zmierzał:
Gdy dopełnił się czas Jego wzięcia z tego świata, utwierdził swoje oblicze (to. pro,swpon
evsth,risen), aby udać się do Jerozolimy (Łk 9, 51).
Zwrot „utwierdzić (evsth,risen) oblicze” jest semityzmem w znaczeniu: „skierować
oblicze”. Jest to wyrażenie uroczyste. Występuje ono w tym kontekście jeszcze dwa razy:
Łk 9, 52. 53. Słowo „utwierdzić” (evsth,risen) sugeruje, że Jezus panuje nad swoim losem,
ma przed oczyma jasno to, co go czeka w Jerozolimie i świadomie dąży ku swojej męce.
Zwrot ten podkreśla zatem autorytet osobisty Jezusa13.
W drodze ku Jerozolimie, kiedy niektórzy ostrzegali Chrystusa o grożącym mu
niebezpieczeństwie, on odpowiedział:
Oto wyrzucam złe duchy i dokonuję uzdrowień dziś i jutro, a trzeciego dnia kończę (th/| tri,th|
teleiou/mai). Jednak dziś, jutro i pojutrze muszę (dei/) być w drodze, bo rzecz niemożliwa, żeby
prorok zginął poza Jerozolimą (Łk 13, 32-33).
11
H. SCHÜRMANN, Das Lukasevangelium (Herder), 281.
F. BOVON, Das Evangelium nach Lukas (EKK), I, 286.
13
F. BOVON, Das Evangelium nach Lukas, II, 26.
4
12
5
Czyny Jezusa wypełniają jego życie, przedstawione w schemacie trzech dni. Schemat
taki wskazuje na plan Boga, który Chrystus realizuje. Na plan Boga wskazuje słowo dei/ me
„muszę, mam obowiązek, powinienem”. Forma tekstu Łk 13, 32-33 przypomina teksty
Starego Testamentu:
Po dwu dniach przywróci nam życie, a dnia trzeciego nas dźwignie i żyć będziemy w Jego
obecności (Oz 6, 2).
Pan powiedział do Mojżesza: „Idź do ludu i każ im się przygotować na święto dziś i jutro. Niechaj
wypiorą swoje szaty i niech będą gotowi na trzeci dzień, bo dnia trzeciego zstąpi Pan na oczach
całego ludu na górę Synaj” (Wj 19, 10-11).
Schemat trzech dni wskazuje zatem na śmierć Jezusa jako Proroka w Jerozolimie. Tu
też nastąpi zakończenie jego dzieła zbawczego. Dla czytelnika tekst Łk 13, 33 oznacza coś
więcej. Trzeci dzień, to dzień zmartwychwstania14.
Ostatni etap podróży Jezusa do Jerozolimy wyznacza trzecia zapowiedź męki (por. Mk i
Mt). Chrystus zwraca się do Dwunastu:
Potem wziął Dwunastu i powiedział do nich: „Oto idziemy do Jerozolimy i spełni się (telesqh,setai)
wszystko, co napisali prorocy o Synu Człowieczym” (Łk 18, 31).
Jerozolima jest ma tu wyraźnie znaczenie miejsca zbawczych wydarzeń: męki, śmierci i
zmartwychwstania Chrystusa. Słowo „spełnić” (tele,w) oznacza: wypełnienie się
zapowiedzi Pisma św. oraz zakończenie drogi Jezusa. W Jerozolimie wypełni się zatem
cały Boży plan zbawienia.
4. Jerozolima jako miejsce podstawowych wydarzeń zbawczych
Łukasz prowadził narrację o słowach i czynach Chrystusa w kierunku Jerozolimy. Do
Jerozolimy zmierzał Jezus. W tym mieście miały się dokonać, zapowiadane już w Starym
Testamencie najważniejsze wydarzenia zbawcze. Tu miała miejsce męka, śmierć i
zmartwychwstanie Chrystusa. Teologiczną refleksję na temat Jerozolimy jako miejsca
ukrzyżowania i śmierci Chrystusa przedstawił Łukasz w opowiadaniu o chrystofanii w
Emaus (Łk 24, 13-33).
W strukturze tego opowiadania zwraca uwagę miejsce Jerozolimy. Naprzód Jerozolima
stanowi ramy narracji.
Początek: uczniowie wychodzą z miasta – avpo. VIerousalh,m (Łk 24, 13).
Koniec: uczniowie wracają do miasta: eivj VIerousalh,m (Łk 24, 33).
Jerozolima jest wymieniona również w rozmowie Chrystusa z uczniami (Łk 24, 18: i
raz zaimkowo evn auvth/| „w niej”). Tematem rozmowy są wydarzenia ostatnich dni:
ukrzyżowanie i śmierć w Jerozolimie (Łk 24, 20). W ten sposób chociaż całe opowiadanie
toczy się w drodze do Emaus i w Emaus, koncentruje się ono na świętym mieście.
Jerozolima stanowi zatem zarówno motyw kompozycyjny, jak i teologiczny.
14
A. STÖGER, Das Evangelium nach Lukas (Geistliche Schriftlesung 3), II, Düsseldorf 1966, 24.
5
6
Jerozolima jako miejsce ukrzyżowania i śmierci Jezusa zostaje wymieniona w pierwszej
rozmowie uczniów z Jezusem:
A jeden z nich, imieniem Kleofas, odpowiedział Mu: „Ty jesteś chyba jedynym z przebywających
w Jerozolimie, który nie wie, co się tam w tych dniach stało”. Zapytał ich: „Cóż takiego?”
Odpowiedzieli Mu: „To, co się stało z Jezusem Nazarejczykiem, który był prorokiem potężnym w
czynie i słowie wobec Boga i całego ludu; jak arcykapłani i nasi przywódcy wydali Go na śmierć i
ukrzyżowali (Łk 24, 18-20).
Analiza redakcyjna tego fragmentu wskazuje, że Łukasz miał duży wpływ na ostateczną
formę redakcyjną Łk 24, 18-20. Charakterystyczne dla Łukasza są na przykład takie słowa
i zwroty, jak: avpokriqei.j de,( ei=pen pro.j( avnh.r( dunato.j( evnanti,on( avrcierei/j kai. oi`
a;rcontej( me,llw z bezokolicznikiem i inne15.
Aktorami narracji są: Chrystus i dwaj uczniowie. Miejscem jest droga z Jerozolimy do
Emaus. Niepostrzeżenie dołącza się Chrystus do wędrujących uczniów, którzy rozmawiają
ze sobą i włącza się do rozmowy z nimi. Uczniowie nie rozpoznali Jezusa, ponieważ „ich
oczy były na uwięzi” (Łk 24, 16). Dialog z nimi rozpoczyna Jezus, pytając ich: „Cóż to za
rozmowy prowadzicie z sobą w drodze?” (Łk 24, 17). Sprowokowani pytaniem
nieznajomego o treść prowadzonej przez nich rozmowy referują mu schematycznie
przebieg wydarzeń pasyjnych, jakie miały miejsce w Jerozolimie.
Uczniowie podają krótką charakterystykę Jezusa jako tego, który „stał się (evge,neto)
mężem prorokiem (avnh.r profh,thj), mocnym w czynie i słowie (dunato.jv evn e;rgw| kai.
lo,gw|)” (Łk 24, 19). Następnie opowiadają o jego wydaniu przez arcykapłanów i
przywódców na śmierć i ukrzyżowaniu w Jerozolimie (Łk 24, 20).
„Arcykapłani i przywódcy” (oi` avrcierei/j kai. oi` a;rcontej), to ogólne określenie
kierownictwa narodu izraelskiego. Stanowili oni najbardziej wpływową grupę w
Najwyższej Radzie, zwanej Sanhedrynem, który był oficjalnym przedstawicielstwem
religijnym i politycznym Izraela wobec władzy okupacyjnej rzymskiej. Za śmierć Jezusa
nie odpowiadał zatem cały lud, lecz tylko jego kierownictwo. Sanhedryn wydał Jezusa
Rzymianom, który z kolei ukrzyżowali go. Jezus został skazany na śmierć i ukrzyżowany
w centrum politycznym i religijnym Izraela, w Jerozolimie16. Dlatego Jerozolima
rozumiana teologicznie ponosi winę za śmierć Jezusa, za co czeka ją kara:
Jeruzalem, Jeruzalem! Ty zabijasz proroków i kamienujesz tych, którzy do ciebie są posłani. Ile
razy chciałem zgromadzić twoje dzieci, jak ptak swoje pisklęta pod skrzydła, a nie chcieliście. Oto
dom wasz tylko dla was pozostanie. Albowiem powiadam wam, nie ujrzycie Mnie, aż nadejdzie
czas, gdy powiecie: „Błogosławiony Ten, który przychodzi w imię Pańskie” (Łk 13, 34-35).
Skoro ujrzycie Jerozolimę otoczoną przez wojska, wtedy wiedzcie, że jej spustoszenie jest bliskie
(Łk 21, 20).
Męka i śmierć Chrystusa była wypełnieniem się zbawczych planów Boga. Tłumaczył to
Chrystus swoim uczniom po zmartwychwstaniu do uczniów z Emaus:
15
J. WANKE, Die Emmauserzählung. Eine redaktionsgeschichtliche Untersuchung zu Lk 24, 13ß35
(Erfurter Theologische Studien 31), Leipzig 1973, 56-60.
16
J. KUDASIEWICZ, Jerozolima – miejscem zbawczej śmierci Jezusa, 73-74.
6
7
„O nierozumni, jak nieskore są wasze serca do wierzenia we wszystko, co powiedzieli prorocy!
Czyż Mesjasz nie miał tego cierpieć, aby wejść do swej chwały?” 27 I zaczynając od Mojżesza
poprzez wszystkich proroków wykładał im, co we wszystkich Pismach odnosiło się do Niego (Łk
24, 25-27).
Powtórzy to samo jeszcze tego samego dnia podczas chrystofanii we Wieczerniku w
Jerozolimie:
„To właśnie znaczyły słowa, które mówiłem do was, gdy byłem jeszcze z wami: Musi się wypełnić
wszystko, co napisane jest o Mnie w Prawie Mojżesza, u Proroków i w Psalmach”. Wtedy oświecił
ich umysły, aby rozumieli Pisma, i rzekł do nich: „Tak jest napisane: Mesjasz będzie cierpiał i
trzeciego dnia zmartwychwstanie” (Łk 24, 44-46).
Jerozolima nie jest jednak tylko punktem końcowym wydarzeń zbawczych i historii
Jezusa. Z tego miasta wyruszą misje na cały świat (Dz 1, 8):
W imię Jego głoszone będzie nawrócenie i odpuszczenie grzechów wszystkim narodom, począwszy
od Jerozolimy (Łk 24, 52).
W ten sposób Jerozolima stała się centralnym miejscem podstawowych wydarzeń
zbawczych, dokonanych przez Chrystusa17.
17
J. ERNST, Das Evangelium nach Lukas, 670.
7