TREEBREEDEX Programy hodowli selekcyjnej drzew leŹnych

TREEBREEDEX Programy hodowli selekcyjnej drzew leÊnych prowadzone
sà od dawna w wielu krajach europejskich. Najnowsza inicjatywa w tym zakresie, finansowana
przez Komisj´ Europejskà, trwa od 1 czerwca ub. roku i ma na celu wymian´ doÊwiadczeƒ
oraz podejmowanie wspólnych dzia∏aƒ przez oÊrodki badawcze z ca∏ej Europy.
uszcze od dawna by∏y obiektem zainteresowania cz∏owieka, a tereny leÊne zmieniane sà
P
przez cz∏owieka od wieków. Na poczàtku cz∏owiek
L A S
P O L S K I
nr 5/2007
bra∏ z lasu to, co by∏o mu potrzebne: wycina∏ drzewa, polowa∏, zbiera∏ owoce i zio∏a. Po pewnym
czasie takiej gospodarki zacz´∏o brakowaç tego, co
by∏o najcz´Êciej poszukiwane. Zawsze poszukiwane by∏o drewno dobrej jakoÊci. Uwidoczni∏o si´ to
w szczególnoÊci w czasie wojen na morzach
w XVIII i na poczàtku XIX wieku, kiedy to rywalizujàce ze sobà wielkie floty – francuska i brytyjska.
intensywnie poszukiwa∏y drewna na maszty
do budowy nowych okr´tów (Daszkiewicz i Oleksyn „Rocznik Dendrologiczny” Vol. 53, 2005).
W wyniku trudnoÊci z zaspokojeniem zapotrzebowania na drewno masztowe, Francuzi postanowili
u siebie wyhodowaç sosny masztowe przywo˝àc
nasiona dorodnych drzewostanów sosnowych
z regionów przyba∏tyckich. Da∏o to poczàtek hodowli selekcyjnej drzew leÊnych. LeÊnicy, tak jak
wczeÊniej sadownicy, rolnicy i hodowcy zwierzàt,
zdali sobie spraw´, ˝e na drodze doboru pochodzenia i rasy, czy te˝ odpowiedniego krzy˝owania,
mo˝na osiàgnàç bardzo dobre rezultaty, uzyskujàc
po˝àdany efekt gospodarczy.
W ostatnich latach hodowla selekcyjna drzew
leÊnych w Europie podlega nowym wyzwaniom,
18
Schemat organizacyjny projektu TREEBREEDEX
a prace selekcyjne nabra∏y bardziej kompleksowego charakteru w wyniku nowych uwarunkowaƒ
Êrodowiskowych, do których mo˝na zaliczyç
zmiany klimatyczne, naturalne kl´ski ˝ywio∏owe
(np. wiatro∏omy), choroby cywilizacyjne (alergie),
socjoekonomicznà presj´ (wielofunkcyjnoÊç leÊnictwa). Nie bez znaczenia jest równie˝ ciàg∏y
rozwój nauki i technik prac badawczych. Opracowano nowe metody badaƒ i nowe techniki, jak genomika i somatyczna embriogeneza, które ju˝ teraz w niektórych krajach w znacznym stopniu
wp∏ywajà na dzia∏ania z zakresu hodowli selekcyjnej. Jak dotychczas w skali Europy nie ma wspólnego programu udoskonalenia drzew leÊnych.
Zdarza si´, ˝e ró˝ne zespo∏y pracujà nad tym samym problemem, nie wiedzàc o mo˝liwoÊci wykorzystania wczeÊniej ju˝ opracowanych technik,
czy wykorzystania drogiej aparatury badawczej
nieu˝ywanej u sàsiadów.
W krajach skandynawskich, gdzie produkcja
drewna to ciàgle wa˝ny sk∏adnik gospodarki, programy selekcyjne majà du˝e znaczenie. Anga˝owane sà tam znaczne Êrodki finansowe w opracowywanie nowych technik krzy˝owania i uzyskiwanie
nowych genotypów. Wyhodowane genotypy przeznaczane sà do wykorzystania na skal´ gospodarczà w leÊnictwie. W krajach po∏o˝onych na po∏u-
dniu Europy, gdzie lasy majà wi´ksze znaczenie
ochronne i produkcja drewna ma znaczenie drugorz´dne, dzia∏ania selekcyjne majà nieco inny
charakter – wi´kszy nacisk k∏adzie si´ na zachowanie zasobów genowych i funkcje ochronne lasu.
Programy hodowli selekcyjnej drzew leÊnych
prowadzone sà od dawna w wielu krajach europejskich. Realizacja tych programów w znacznym
stopniu przyczyni∏a si´ do promowania trwa∏ego
i zrównowa˝onego u˝ytkowania zasobów leÊnych.
W minionych dekadach zgromadzono kolekcje wyselekcjonowanych genotypów drzew, przede
wszystkim gatunków o znaczeniu gospodarczym
oraz za∏o˝ono wiele serii powierzchni doÊwiadczalnych. W zespo∏ach prowadzàcych badania uczestniczà nie tylko leÊnicy, lecz równie˝ naukowcy pokrewnych dziedzin nauki. G∏ównym celem prac
jest testowanie, porównywanie, a nast´pnie wybór
najlepszych i najodpowiedniejszych genotypów
do rozmna˝ania na szerokà skal´ gospodarczà.
Wszystko to, ∏àcznie z wyposa˝eniem naukowym, tworzy niepowtarzalnà infrastruktur´ badawczà, którà w znacznej cz´Êci stanowi materia∏ biologiczny. Jednak˝e zespo∏y badawcze rozproszone sà
po ca∏ej Europie i nie tworzà silnego oÊrodka
naukowego, który móg∏by efektywnie prowadziç
prace z zakresu hodowli selekcyjnej w skali ca∏ej
Kraje i instytucje uczestniczàce w projekcje: 1 – Institut National de
la Recherche Agronomique (INRA), Olivet, 2 – Federal Research
and Training Centre for Forests, Natural Hazards and Landscape
25
(BFW), Department of Genetics, Wiedeƒ, 3 – Centre de Recherche
de la For˘ t et du Bois (CRNFB), Gembloux (Belgia), 4 – Instituut
10
voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW), Geraardsbergen (Belgia),
5 – Forestry and Game Management Research Institute (VULHM),
17
21
Jiloviste i Praga, 6 – Bundesforschungs-anstalt für Forst- und Holzwirtschaft Institut für Forstgenetik und Forstpflanzenzüchtung
(BFH), Hamburg, 7 – Forest Research Institute of Lower Saxony
Dept of Growth and Yield & Dept of Forest Genetic Resources
9
11
15
14
(NFV), Getynga, 8 – Landesforst-präsidium Sachsen (LFP), Pirna,
13
9 – Royal Veterinary and Agricultural University (RVAU), Horsholm,
6
10 – Finnish Forest Research Institute (Metla), Helsinki,
IDPAN
16
11 – Forest Research, British Forestry Commission (FR, BFC), Ro18 IBL
3
19
slin, 12 – Consiglio per la Ricerca e Sperimentazione in Agricoltu8
4
7
ra, Istituto Sperimentale per la Selvicoltura, Centro Nazionale di In21
5
28
formazione per la Biodiversità Forestale (CRA – ISSEL), Arezzo
22
1
13 – Coillte Teoranta- The Irish Forestry Board (Coillte), Newtown2
14 – Teagasc Agriculture and food development aumontkennedy,
26
20
thority (TEAGASC), Carlow, 15 – Lithuanian Forest Research Insti24
tute (LFRI), Kowno, 16 – Green World Research (ALTERRA), Wageningen (Holandia), 17 – Norwegian Forest Research Institute
12
(Skogforsk), As, 18 – Polska Akademia Nauk, Instytut Dendrologii,
27
23
Zak∏ad Genetyki (IDPAN), Kórnik, 19 – Instytut Badawczy LeÊnictwa
Zak∏ad Genetyki I Fizjologii Drzew LeÊnych (IBL), S´kocin Stary,
20 – Forest Research and Management Institute (ICAS), Bukareszt,
21 – Stiftelsen Skogsbrukets Forskningsinstitut (Skogforsk), Uppsala, 22 – Forest Research Institute, Dept. Silviculture & Forestry
Technology (FRIS), Zwoleƒ, 23 – Forest Genetics, Forest Research
Centre (CIFOR-INIA), Madryt, 24 – Xunta de Galicia Research Center on Forest and Environmental Research Lourizán (CIFA LOURIZÁN), Pontevedra, 25 – Sveriges Lantbruksuniversitet, UPSC (SLU),
Umeˆ, 26 – Association Foret Cellulose (AFOCEL), Nangis, 27 – Centro de Investigación y Tecnología Agroalimentaria de Aragón, Unidad de Recursos Forestales (CITA), Saragossa, 28 – Technical
University Faculty of Forestry (TUZVO), Zwoleƒ.
JAN KOWALCZYK
Instytut Badawczy LeÊnictwa
W¸ADYS¸AW CHA¸UPKA
Instytut Dendrologii PAN w Kórniku
LUC PAQUES
INRA, Orlean, Francja n
W pierwszej po∏owie 2008 r. planujemy zorganizowaç
w Polsce wspólnie z Landesforst-präsidium Sachsem
Pirna (LFP) z Saksonii konferencj´ na temat „Co wnoszà
do spo∏ecznoÊci naukowej du˝e sieci doÊwiadczalne o zasi´gu europejskim?”. Z kolei w tym roku w Szwecji w dniach
26–28 wrzeÊnia zaplanowano organizacj´ konferencji na temat problematyki plantacji nasiennych. Jej organizatorami
sà Uniwersytet w Umeˆ i Skogforsk.
nr 5/2007
Projekt skupia si´ na dzia∏aniach integracyjnych. Polegajà one m.in. na utworzeniu stron
internetowych, internetowych grup dyskusyjnych, utworzeniu bazy danych, wymianie ekspertów oraz metodyki, opracowaniu wspólnych
porównywalnych procedur badawczych.
Jak widaç cele projektu sà bardzo ambitne.
Je˝eli uda si´ je osiàgnàç w pe∏ni, pozwoli to
na znaczàce umocnienie konkurencyjnoÊci hodowli selekcyjnej i b´dzie stanowiç jedyny w swoim rodzaju ∏àcznik z mi´dzynarodowà gospodarkà
leÊnà, przemys∏em drzewnym, w∏adzami lokalnymi oraz opinià publicznà.
P O L S K I
• podnieÊç poziom badaƒ i prac selekcyjnych;
• integrowaç w skali europejskiej prowadzone
badania z zakresu genetyki i selekcji drzew leÊnych;
• udost´pniaç infrastruktur´ (wed∏ug okreÊlonych zasad) wi´kszej grupie naukowców: leÊników, rolników oraz biologów, w∏àczajàc w to równie˝ farmakologi´ i medycyn´.
Projekt sk∏ada si´ z cz´Êci administracyjnej oraz
kilku zadaƒ nazwanych aktywnoÊciami, które odnoszà si´ do specyfiki prac selekcyjnych (patrz
wykres). W ramach administrowania projektem
w dniach 7–9 listopada w Orleanie odby∏o si´ spotkanie rozpoczynajàce TREEBREEDEX. Na spotkaniu omówiono plan dzia∏ania na kolejne lata w poszczególnych zadaniach i ustalono szczegó∏owy
harmonogram prac. Z polskich placówek w projekcje uczestniczy Instytut Badawczy LeÊnictwa
i Instytut Dendrologii PAN.
Zadania okreÊlone w projekcie obejmujà:
• utworzenie wirtualnego centrum hodowli
selekcyjnej drzew leÊnych;
• podsumowanie informacji na temat struktury
geograficznej i zmiennoÊci genetycznej gatunków
drzew leÊnych;
• charakterystyk´ populacji hodowlanych;
• metodyk´ prac selekcyjnych;
• produkcj´ i wykorzystanie wyselekcjonowanych genotypów.
L A S
Europy. Ma∏o jest takich grup, które mog∏yby prowadziç prace wykorzystujàc wszystkie nowe techniki i uwzgl´dniajàc wszystkie wspomniane uwarunkowania. Aby wi´c przeciwdzia∏aç post´pujàcej
fragmentaryzacji badaƒ grupa naukowców i praktyków, zajmujàca si´ selekcjà drzew leÊnych w Europie, opracowa∏a projekt TREEBREEDEX. Jest to
skrót od angielskiej nazwy hodowli selekcyjnej
drzew leÊnych (tree breeding). Pe∏na nazwa projektu brzmi „Robocza sieç udoskonalenia i selekcji
drzew leÊnych dla wielofunkcyjnego i zrównowa˝onego leÊnictwa europejskiego”. Projekt zosta∏
zaakceptowany do realizacji przez Komisj´ Europejskà, w ramach szóstego programu ramowego
w dziale projektów wspierania rozwoju infrastruktury badawczej. Rozpoczà∏ si´ 1 czerwca 2006 r.
i b´dzie realizowany przez 48 miesi´cy. Koordynatorem projektu jest Luc Paques z INRA w Orleanie
we Francji. Bud˝et projektu to 3 mln euro. W projekcje bierze udzia∏ 28 instytucji z 18 krajów europejskich (patrz mapka).
Celem TREEBREEDEX jest utworzenie wirtualnego centrum hodowli selekcyjnej drzew leÊnych
w Europie i podj´cie dzia∏aƒ, aby:
• promowaç wspó∏prac´ i budowaç komplementarnoÊç pomi´dzy ró˝nymi grupami zajmujàcymi si´ badaniami z zakresu genetyki drzew leÊnych w Europie;
19