Ocena wpływu środków unijnych na innowacyjność polskiej

Ocena wpływu środków unijnych na innowacyjność polskiej gospodarki
Krzysztof Rybiński1
Streszczenie
W tym artykule zostały przeanalizowane dane o innowacyjności polskiej gospodarki w latach 2006-7 i
2011-12, czyli na początku i pod koniec obecnej perspektywy finansowej. Większość wskaźników
pokazuje na spadek innowacyjności, niektóre na silny spadek, a tylko nieliczne wskazują na stagnację.
Polska traciła w tym czasie dystans w dziedzinie innowacyjności do średniej unijnej i do reszty świata.
Ten efekt nie wystąpił w innych krajach beneficjentach pomocy unijnej, wręcz przeciwnie, np. Czechy
i Rumunia dokonały znaczących postępów w dziedzinie innowacyjności. Nie można również „zwalić
winy” za obniżającą się innowacyjność polskiej gospodarki na kryzys w UE, ponieważ na przykład
Portugalia, pogrążona w ciężkim kryzysie dokonała w tym solidnego skoku w dziedzinie
innowacyjności.
Analizowane raporty i dane wskazują, że napływ środków unijnych do polskiej gospodarki niszczy
innowacyjność. Przy czym ten efekt nie występuje w innych krajach-beneficjentach środków
unijnych. Zatem przyczyny nie leżą w naturze pomocy unijnej, ale w mechanizmach dystrybucji tych
środków wypracowanych przez poszczególne kraje. W Polsce te mechanizmy zostały tak
zaprojektowane przez aparat urzędniczy, że niszczą innowacyjność.
Analiza tych mechanizmów wykracza poza zakres tego opracowania. Jeżeli jednak aparat
biurokratyczny rozdzielający środki unijne nie zostanie zreformowany, a może nawet zbudowany na
nowo od podstaw, to można przewidywać, że skutki perspektywy finansowej 2013-2020 będą dla
polskiej innowacyjności równie dramatyczne. Jeżeli w najbliższych kilku latach nie zostaną
uruchomione skuteczne mechanizmy stymulowania innowacyjności, to w 2020 roku będziemy mieli
najszybciej starzejące się społeczeństwo i najmniej innowacyjną gospodarkę w Europie. W pierwszym
obszarze już nic nie zmienimy, w drugim możemy jeszcze próbować, ale potrzebne są szybkie i
skuteczne reformy.
Słowa kluczowe JEL: O31 - Innowacje i odkrycia, O38 – Polityka rządu, O43 – Instytucje i wzrost
1
Autor jest profesorem i rektorem Akademii Finansów i Biznesu Vistula. Kontakt: [email protected]
1
1. Wstęp
W latach 2006-2013 ma miejsce potężna interwencja publiczna w obszarze zwiększenia
innowacyjności polskiej gospodarki. Finansową skalę tej interwencji można porównywać do
inwestycji w Polsce międzywojennej lub do potężnego impulsu inwestycyjnego w tzw. dekadzie
Gierka. Jak pokazano w pracy Karpiński (2011) dzięki inwestycjom w dziesięcioleciu 1971-1980
zbudowano 575 nowych zakładów przemysłowych i kombinatów, z czego większość wykorzystywała
importowane zachodnie technologie, które były o generację nowsze od stosowanych wcześniej. Skala
interwencji publicznej była wtedy ogromna, wartość środków trwałych w przemyśle wytworzonych w
dekadzie Gierka stanowiła wysoki procent ogólnej wartości środków trwałych w 1985 roku. Karpiński
(2011) szacuje te wielkości na podstawie danych jednostkowych następująco: w przemyśle
przetwórczym ogółem 45,6%, w górnictwie 24,9%, w energetyce i wodzie 28 %. Ponieważ te
inwestycje były finansowane kredytem zagranicznym, okazało się że skala zadłużenia była zbyt duża i
Polska zbankrutowała. Oczywiście trudno jest ocenić jaka część inwestycji w okresie dekady Gierka
miała charakter innowacyjny według definicji innowacyjności używanych obecnie, ale z pewnością
wiele z inwestycji tamtego okresu skutkowało tym, że firmy mogły oferować nowe lub ulepszone
produkty. W niniejszym artykule będzie stosowana definicja innowacyjności przyjęta w raporcie
Rybiński et al. (2011), czyli:
Innowacja: to wdrożona idea tworząca nową* wartość lub nowy rynek ( *oznacza nowe dla danej
firmy, kraju lub w skali globalnej).
Innowacyjna firma: to taka firma, która znaczną* część swoich przychodów osiąga dzięki innowacjom
(*oznacza określony udział procentowy, może być różny dla różnych branż)
Innowacyjna gospodarka: to gospodarka kraju z którego pochodzi wiele* innowacyjnych firm,
(*wiele w relacji do wielkości kraju)
Obecna interwencja publiczna , której celem jest zwiększenie innowacyjności polskiej gospodarki
przyjęła formę Programu Operacyjnego - Innowacyjna Gospodarka, finansowanego ze środków
unijnych i krajowych. Łączna wartość inwestycji planowanych w ramach tego programu wynosi 10,18
mld euro, z czego 8,65 mld euro pochodzi z budżetu Unii Europejskiej, a reszta to środki krajowe.
Według stanu2 na 1 lutego 2013 roku w ramach POIG zostało zatwierdzone 13 277 projektów na
łączną kwotę 40,15 mld złotych, co stanowi 96,19 procent kwoty przeznaczonej na inwestycje w
programie POIG. Wypłacono zaliczki w wysokości 10,4 mld złotych i zrealizowano płatności na rzecz
beneficjentów w wysokości 16,6 mld złotych. Tabela 1 poniżej przedstawia podział
zakontraktowanych wydatków w ramach POIG w podziale na poszczególne priorytety.
Ponieważ stan zaawansowania realizacji POIG wynosi prawie 100% w zakresie uruchomienia
projektów, i ponad 50% w zakresie finansowania tych projektów można dokonać próby oceny
wpływu tej interwencji publicznej na innowacyjność polskiej gospodarki. Możliwe jest wiele metod
prowadzenia ewaluacji interwencji publicznych. Można dokonać ewaluacji na poziomie mikro,
analizując oddzielnie każdy z projektów objętych interwencją publiczną. Ta metoda ma wiele zalet,
ale ma jedną poważną wadę. Interwencja publiczna może prowadzić do poprawy sytuacji w jednym
obszarze, objętym ewaluacją, ale może jednocześnie prowadzić do pogorszenia w innych obszarach,
2
Dostęp do strony www.poig.gov.pl a dniu 8 lutego 2013.
2
których ewaluacja na poziomie mikro (poszczególnego projektu) już nie obejmuje. Dlatego
uzupełnieniem ewaluacji na poziomie mikro powinna być ewaluacja na poziomie mezo lub makro,
czyli w skali całego sektora, lub całej gospodarki. Jest to szczególnie uzasadnione w sytuacji, w której
skala tej interwencji jest bardzo duża, a tak jest w przypadku skali napływu funduszy unijnych w
latach 2006-2013, ponieważ Polska w tych latach otrzyma z budżetu Unii Europejskiej ponad 67 mld
euro.
Tabela 1. Podział środków w POIG na poszczególne priorytety
Źródło: www.poig.gov.pl, według stanu na 1 lutego 2013, dostęp w dniu 8 lutego 2013.
W szczególności, nie można wykluczyć że niektóre pozytywne efekty programu POIG na poziomie
mikro3 będą zniwelowane w skali kraju na skutek innych kanałów oddziaływania związanych z
napływem funduszy unijnych. Na przykład wiele firm, które musiałyby modernizować swoje produkty
i usługi żeby przetrwać, mogło skoncentrować się na pozyskiwaniu zleceń finansowanych ze środków
unijnych, które mogły nie mieć nic wspólnego z poprawą innowacyjności tych firm czy polskiej
gospodarki. Ewaluacje na poziomie mikro są prowadzone regularnie ponieważ jest to wymóg
związany z wydatkowaniem funduszy unijnych, chociaż jak pokazuje raport Hausner (2012) ich jakość
jest często bardzo niska. Niniejszy artykuł przedstawia próbę oceny wpływu środków unijnych na
3
Opis takich efektów znajduje się między innymi w raporcie Rybiński et al. (2012) „Go Global! Polish Pharma”.
3
innowacyjność polskiej gospodarki w wymiarze makro, czyli dla całej gospodarki. W rozdziale 2
zostały syntetycznie przedstawione wcześniejsze oceny na poziomie makro na podstawie trzech
raportów o innowacyjności polskiej gospodarki opublikowanych w latach 2011-2012. W rozdziale 3
opisano metodę oceny zmian w innowacyjności polskiej gospodarki zastosowaną a tym artykule.
Rozdział 4 przedstawia wyniki tej analizy, a rozdział 5 formułuje wnioski końcowe.
2. Ocena innowacyjności polskiej gospodarki oraz wpływu środków unijnych na innowacyjność
W latach 2011-2012 ukazało się szereg raportów na temat innowacyjności polskiej gospodarki w
kontekście wykorzystania środków unijnych. Ich główne wnioski zostały przedstawione poniżej.
W raporcie Rybiński et al. (2011) przedstawiono propozycję konstrukcji wskaźnika innowacyjności,
który ma dziewięć składowych. Każda składowa była oceniania w przedziale od -2 do +2, -2 oznaczało
silny spadek, -1 spadek, zero brak zmian, +1 poprawę a +2 znaczną poprawę. Łączny wskaźnik
innowacyjności przyjmował możliwe wartości między -18 a +18. Wartości ujemne wskazywały, że
tracimy dystans do innych krajów pod względem innowacyjności, wartości dodatnie wskazywały że
nadrabiamy zapóźnienie. Składowe oraz wyniki są przedstawione w tabeli 2 poniżej:
Tabela 2. Innowacyjność polskiej gospodarki w 2011 roku
Miara
Wartość (rok), źródło
Kierunek zmian i
wartość wskaźnika
Udział młodych firm notowanych na GPW w
kapitalizacji giełdy (firmy młodsze niż 5 i 10 lat
odpowiednio)
Odpowiednio 1,8% i 6,3%%, grudzień
2010, Giełda Papierów Wartościowych
i strony internetowe notowanych firm
Stabilizacja na
niskich poziomach
(0)
Wartość inwestycji Venture Capital i growth
stage Private Equity w Polsce w relacji do
całkowitej wartości tych transakcji w Europie
0,8% w 2009 roku, European Venture
Capital Association
Spadek (-1)
Liczba polskich firm na liście 100 globalnych
challengerów w krajach rozwijających się
0, w 2010 roku, na podstawie raportu
Boston Consulting Group
Bez zmian, na
najniższym
możliwym poziomie
(0)
Procent przedsiębiorstw, które wskazują uczelnie
jako źródło innowacji, przemysł i usługi
Odpowiednio 5.4% i 5,0% w roku 2009,
źródło GUS
Lekki wzrost z
bardzo niskich
poziomów (+1)
Procent firm przemysłowych i usługowych
wdrażających innowacje
Odpowiednio 18% i 14% w 2009 roku,
źródło GUS
Silny spadek (-2)
Udział przychodów z istotnie ulepszonych
produktów lub usług w przychodach
przedsiębiorstwa ogółem, dla przemysłu i usług
Odpowiednio 10,6% i 3.2% w 2009
roku
Silny spadek (-2)
Miejsce Polski w rankingu e-administracji ONZ
45 miejsce, w 2010 roku, raport
Organizacji Narodów Zjednoczonych
Silny spadek,
wyprzedziła nas
Bułgaria (-2)
4
Zmiana zatrudnienia w administracji publicznej,
obronie narodowej i ZUS w ciągu roku (spadek
zatrudnienia oznacza wzrost innowacyjności)
Wzrost o 40,000 etatów w okresie Q1Q3’2010, GUS
Przyspieszenie
trendu wzrostu
zatrudnienia (-2)
Miejsce Polski w rankingu Doing Business
mierzącym przyjazność regulacji dla biznesu
70 miejsce w 2010 roku, Raport Banku
Światowego
Stabilizacja na
niskich poziomach
(0)
Łączna wartość wskaźnika
-8
Na poziomie
gospodarki
antyinnowacyjnej
Źródło: Raport Rybiński et al. (2011).
Wskaźnik innowacyjności przyjął wartość -8, co oznaczało że Polska szybko traci dystans względem
innych krajów w dziedzinie innowacyjności. Te wyniki zostały potwierdzone również w wywiadach z
osobami, które miały olbrzymie doświadczenie w tworzeniu i rozwoju innowacyjnych firm w regionie
Europy Środkowo-Wschodniej (m.in. z członkami władz takich firm jak Google, Intel Capital, SAP
Venstures, Enterprise Investors, MCI, MItsui Ventures, Microsoft). Raport zawiera obszerną diagnozę
przyczyn regresu w innowacyjności ( w tym dziewięć głównych przyczyn) oraz rekomendacje działań
naprawczych.
Z kolei raport Hausner et al. (2012) omawia słabości polskiej polityki rozwojowej, i wskazuje na brak
mechanizmów stymulujących innowacyjność jako na jedną z kluczowych wad obecnego modelu
rozwoju. Raport przedstawia dane wskazujące na niski poziom innowacyjności Polski i polskich
regionów, i wskazuje na szereg przyczyn tego stanu rzeczy: zanik strategicznego przywództwa i
zastąpienie go przez biurokratyczne procedury, zanik suwerennej strategicznej myśli rozwojowej,
fragmentaryzacja państwa i urzędy jako silosy, utożsamianie wydatkowania środków unijnych z
polityką rozwoju, hiperformalizacja procedur w celu zapewnienia jak najwyższego bezpieczeństwa
urzędnikom, niska jakość ewaluacji i brak powiązania wyników ewaluacji z decyzjami,
skoncentrowanie się na wydaniu pieniędzy a nie na efektach. Autorzy raportu wręcz stwierdzają, że
środki unijne stały się narzędziem praktycznego przechwytywania i koncentracji władzy, że dotacje
dla przedsiębiorstw nie służą ich innowacyjności, oraz psują rynek i konkurencję i konkludują, że
środki są wydawane a innowacyjności nie ma.
5
Tabela 2. Słabości polityki rozwojowej państwa
Źródło: Raport Hausner et al. (2012).
Z kolei raport Baczko et al. (2012) stawia następujące tezy w odniesieniu do innowacyjności polskiej
gospodarki:
•
•
Utrzymywanie się dystansu innowacyjnego Polski mimo bezprecedensowego napływu
funduszy europejskich powoduje zagrożenie dla realizacji celu strategicznego, jakim jest
znalezienie się do 2020 roku wśród najbardziej innowacyjnych krajów świata
Postęp w zakresie finansowania badań i rozwoju przez przedsiębiorstwa jest
niewystarczający, co uniemożliwia powodzenie realizacji celów taktycznych w zamierzonym
okresie.
6
•
•
•
•
•
•
•
•
Występuje bardzo duże zróżnicowanie dystansu innowacyjnego w stosunku do średniego
poziomu w Unii Europejskiej przy niewystarczającej dynamizacji czynników determinujących
poziom innowacyjności.
Nie został uruchomiony odpowiednio wysoki potencjał na rzecz absorpcji wiedzy
technologicznej i jej tworzenia oraz większego udziału dyfuzji wiedzy we wzroście
gospodarczym.
Niska efektywność pracy instytucji Unii Europejskich, rządów i innych instytucji publicznych, a
także niska jakość systemu stanowienia i wdrażania prawa oraz ochrony praw własności w
stymulacji wzrostu gospodarczego.
Brak jest spójnego systemu rozwiązań fiskalnych, monetarnych i instytucjonalnych, które
sprzyjałyby wzrostowi innowacyjności na poziomie krajów Unii Europejskiej.
Zmniejszenie udziału finansowania działalności B+R ze strony przedsiębiorstw w czasie
ostatniego kryzysu gospodarczego.
Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw w niewystarczającym stopniu jest zorientowana na
tworzenie nowych produktów i procesów technologicznych w skali globalnej.
Brakuje wystarczających podstaw informacyjnych dla aktywizacji polityki Unii Europejskiej w
sferze innowacji.
Brak jest synergii między polityką społeczną, gospodarczą i regionalną krajów Unii
Europejskiej a działaniami na rzecz zwiększenia innowacyjności.
Jak widać wszystkie trzy raporty odnoszą się bardzo krytycznie do polityki wspierania innowacyjności
w Polsce i pokazują postępującą stagnację lub regres w dziedzinie innowacyjności w Polsce.
3. Opis metodologii oceny wpływu środków unijnych na innowacyjność polskiej gospodarki
przyjętej w tym artykule
W celu przeprowadzenie ewaluacji na poziomie makro zostały wykorzystane dane z czterech źródeł:
(1) raporty GUS podsumowujące działalność innowacyjną polskich przedsiębiorstw, publikowane
w cyklu dwuletnim. Badania obejmują firmy przemysłowe i usługowe, pełną populację firm
zatrudniających powyżej 50 pracowników, reprezentatywną próbę losową dla firm
zatrudniających między 9 a 49 osób. Zostały przeanalizowane dane pokazujące procent firm
wdrażających innowacje produktowe i procesowe, udział przychodów z nowych lub
ulepszonych produktów w przychodach ogółem, wydatki na inwestycje w innowacje, oraz
skala pomocy publicznej w innowacyjnych formach.
(2) raporty World Economic Forum, które również w cyklu dwuletnim przedstawiają globalną
konkurencyjność 144 gospodarek. Jedną ze składowych tego rankingu jest innowacyjność ,
mierzona na podstawie wielu wskaźników. Większość danych do części innowacyjność
pochodzi z ankiet przeprowadzanych wśród kadry zarządzającej ponad 14 tysiącach firm na
całym świecie, czyli przeciętnie w 100 firmach w danym kraju. W Polsce partnerem WEF jest
Instytut Badań Ekonomicznych Narodowego Banku Polskiego. W ramach tego badania
zostały przeanalizowane takie czynniki jak: jakość instytucji badawczych, inwestycje firm w
B+R, współpraca uczelni i biznesu w dziedzinie B+R, praktyka administracji publicznej: czym
kieruje się rząd kupując zaawansowane technologicznie produkty (ceną -1, czy
7
zaawansowaniem technologicznym i innowacyjnością-7), dostępność naukowców i
inżynierów, zdolność do innowacji (firmy kupują technologie-1, firmy tworzą własne nowe
technologie-7).
(3) Raporty European Innovation Scoreboard, powstające pod auspicjami Komisji Europejskiej w
ramach sieci ProInnoEurope. W tym przypadku przeanalizowano ogólną zmianę
zagregowanego indeksu innowacyjności.
(4) Raporty European Industrial R&D Investment Scoreboard, opracowywane przez Komisję
Europejską, która zbierają dane o 1000 firm unijnych które inwestują najwięcej w badania i
rozwój.
Wybrano te cztery źródła danych z kilku powodów. Po pierwsze, są to duże badania prowadzone na
dużych próbach, w regularnych odstępach czasu, według metodologii która nie zmienia się w czasie,
lub zmiany są nieistotne dla wniosków. Po drugie, taki wybór zapewnia, iż wnioski będą formułowane
na podstawie twardych danych z firm (badania GUS i KE) i na podstawie opinii (badania WEF). Po
trzecie, raporty Komisji Europejskiej obejmują największą liczbę wskaźników cząstkowych
połączonych w jeden indeks. Źródeł danych jest o wiele więcej, w załączniku 1 raportu Rybiński et al.
(2011) znajduje się lista wszystkich dostępnych rankingów innowacyjności w których uwzględniona
jest Polska, jest ich kilkadziesiąt.
W artykule zastosowano metodę porównawczą różnych miar innowacyjności w dwóch punktach w
czasie w latach 2006-2007 jako punkt początkowy i 2011-2012 jako punkt końcowy.
4. Wyniki
4.1. Zmiany w innowacyjności polskiej gospodarki na podstawie raportów GUS o działalności
innowacyjnej polskich przedsiębiorstw.
Zmiany w innowacyjności polskich firm zostały przeanalizowane na podstawie trzech miar: odsetka
firm wdrażających innowacje produktowe lub procesowe, udziału przychodów z nowych lub
ulepszonych produktów w produktach ogółem, oraz na podstawie nakładów na działalność B+R.
Dane są dostępne niezależnie dla firm przemysłowych i usługowych.
Wykres 1 poniżej pokazuje że w latach 2004-2011 występował trwały trend spadkowy
innowacyjności polskich firm. O ile średnio w latach 2004-2006 ponad 23 procent firm
przemysłowych wdrażało nowe innowacje produktowe i procesowe, to sześć lat później taką
działalność prowadziło tylko 17 procent firm przemysłowych i 12 procent firm usługowych. W
porównaniach międzynarodowych odsetek firm innowacyjnych w Polsce jest prawie najniższy w Unii
Europejskiej. Za nami znajduje się tylko Bułgaria, a znacznie pod tym względem wyprzedza nas
Rumunia4.
4
http://www.rybinski.eu/wp-content/uploads/2013/01/Innowacyjnosc.jpg
8
Wykres 1. Odsetek firm wdrażających innowacje produktowe lub procesowe
Źródło: Raporty GUS „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach ….”, opublikowane w latach 2007 – 2012.
Dane o spadku udziału firm innowacyjnych w populacji polskich firm są potwierdzone przez dane o
przychodach z efektów działalności innowacyjnej, czyli ze sprzedaży nowych lub ulepszonych
produktów. W ciągu sześciu lat nastąpił silny spadek udziału tych przychodów w przychodach
ogółem, zarówno w firmach przemysłowych jak i w usługowych.
Wykres 2. Udział przychodów z nowych lub ulepszonych produktów z przychodach ogółem
Źródło: Raporty GUS „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach ….”, opublikowane w latach 2007 – 2012.
Dwa powyższe wykresy pokazują efekty, czyli spadający poziom innowacyjności polskich firm. Za to
wykres 3 poniżej pokazuje nakłady, czyli ile polskie firmy przeznaczają na działalność innowacyjną. Te
wielkości są podawane w bieżących złotych, czyli nie sią skorygowane o inflację. Po początkowym
wzroście wartości tych nakładów potem nastąpił silny spadek w firmach przemysłowych, oraz
stagnacja (lub spadek w wartościach realnych) w firmach usługowych. Czyli spadek innowacyjności
9
wykazany na wykresach 1 i 2 po części wynika z faktu, że nakłady na rozwój innowacyjności maleją.
Trudno to zrozumieć, skoro w minionych kilku latach firmy (i inne podmioty) miały dostępne ponad
40 mld złotych dodatkowych pieniędzy na wsparcie innowacyjności, więc jak wyjaśnić spadek
nakładów ogółem. Wyjaśnieniem tej arytmetycznej zagadki może być hipoteza, która mówi że
wydatki w ramach POIG zostały skierowane na inne obszary, faktycznie niezwiązane z rozwojem
innowacyjności.
Wykres 3. Wartość nakładów na działalność innowacyjną w polskich firmach
Źródło: Raporty GUS „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach ….”, opublikowane w latach 2007 – 2012.
Nieco więcej światła na tę zagadkę może rzucić wykres 4, które pokazuje jaki jest odsetek firm
innowacyjnych, które otrzymywały pomoc publiczną, w tym wsparcie ze środków unijnych. Okazuje
się, że w tym przypadku po początkowym silnym spadku, w latach 2008-2011 udział tych firm
stopniowo rośnie, ale jest niewielki, osiąga 25 procent w przemyśle i 18 procent w usługach. Czyli 75
procent firm innowacyjnych w przemyśle i 82 procent w usługach nie korzystało z żadnego wsparcia
państwa, prawdopodobnie dlatego, że albo nie potrafiły skutecznie wypełnić wniosków, albo nie
pasowały do kryteriów wymyślonych przez urzędników5. Można postawić wniosek, że olbrzymia
większość prawdziwej działalności innowacyjnej w firmach odbywa się z dala od istniejących
mechanizmów wspierania innowacyjności, a instrumenty które miały prowadzić do rozwoju
innowacyjności wspierają inne cele. Na przykład, jak pokazuje raport Hausner et al. (2012) środki
5
W raporcie Rybiński (2011) jest wywiad z władzami firmy Platige Image, polskiej innowacyjnej na skalę
globalną firmy w branży postprodukcji, w którym zostało pokazane, że pomimo kilkukrotnych starań ani razu
nie uzyskali środków unijnych na rozwój innowacyjności. Autor uczestniczył też w konferencji w Ministwrstwie
Gospodarki w 2012 roku, gdy urzędnicy MG i PARP prezentowali środki wsparcia dla branży polskiej gier
komputerowych, która osiąga globalne sukcesy. Okazało się, że instrumenty wsparcia zostały tak
zaprojektowane, że żadna firma nie może z nich skorzystać, w szczególności udział eksportu w sprzedaży musiał
być poniżej 30%, a wszystkie obecne na konferencji firmy miały wyższy. Podobnie było z listą targów na które
można było dostać dofinansowanie, na tej liście nie było ani jednej z najważniejszych dla tej branży imprez. Na
pytanie czy nie można szybko zmienić tych absurdalnych kryteriów lub listy imprez, padła odpowiedź że nie
można bo to zajmie 6-12 miesięcy, a kończy się okres wsparcia. Te przykłady pokazują, że urzędnicy nie są w
stanie zaprojektować skutecznych mechanizmów wsparcia innowacyjności, oraz że tworzą mechanizmy mało
elastyczne, czyli takie które dalej są realizowane pomimo pozyskania wiedzy o ich wadliwości.
10
unijne dla przedsiębiorstw nie służą innowacyjności, psują rynek i konkurencję, i raczej stały się
narzędziem praktycznego przechwytywania i koncentracji władzy.
Wykres 4. Odsetek firm innowacyjnych które otrzymują wsparcie publiczne (w tym ze środków
unijnych)
Źródło: Raporty GUS „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach ….”, opublikowane w latach 2007 – 2012.
4.2. Zmiany innowacyjności polskiej gospodarki na podstawie raportów Global Competitiveness
Report opracowywanych przez World Economic Forum
Poniższa tabela 3 prezentuje podsumowanie ocen przedstawicieli kierownictwa firm ankietowanych
w ramach badania WEF. W latach 2006 – 2012 nastąpił postęp w ocenie jakości instytucji badawczych
oraz awans Polski w tym podrankingu z 58 na 45 miejsce na świecie. W pozostałych kategoriach
zanotowano stagnację lub regres. Nastąpił silny spadek z obszarze inwestycji firm w badania i rozwój,
ocena silnie się obniżyła a Polska spadła w rankingu z 31 na 88 miejsce. Ocena jakości współpracy
uczelni z biznesem się nie zmieniła, ale widocznie znacznie poprawiła się w innych krajach i Polska
spadła w tym podrankingu z 38 na 67 miejsce. Ten wynik najlepiej ilustruje powiedzenie, że jak
wszyscy idą do przodu, a ktoś stoi w miejscu to znaczy że się (relatywnie) cofa. Obniżyła się ocena
sposobu w jaki sektor publiczny realizuje zamówienia publiczne. W 2012 roku w znacznie większym
stopniu niż poprzednio sektor publiczny kierował się ceną, a w mniejszym innowacyjnością ofert
przetargowych. W tym obszarze spadliśmy z dalekiego 78 na jeszcze dalsze 101 miejsce. Tak odległe
miejsce pozwala postawić wniosek, że praktyki stosowane przez administrację publiczną w Polsce
niszczą innowacyjność. Nie zmieniła się ocena dostępności inżynierów i naukowców, ale pogorszyła
się w innych krajach dzięki czemu Polska awansowała z 75 na 58 miejsce. Widać, że niska
innowacyjność polskiej gospodarki nie wynika z braku odpowiednich kadr, tylko z innych czynników.
Bardzo silnie spadła ocena praktyk firm w zakresie zwiększania potencjału do innowacyjności. W
2012 roku znacznie bardziej niż w 2006 roku firmy wolą kupować gotowe technologie, niż samemu
prowadzić badania i wdrożenia. Ocena w tym zakresie silnie spadła, a Polska spadła w rankingu z
niezłego 30 miejsca na miejsce 54. Nie można porównać ostatniej składowej podindeksu
11
innowacyjności, bo uległa zmianie definicja liczby zgłoszeń patentowych. Ale w sumie wartość
indeksu innowacyjności dla Polski spadła z 3,5 do 3,3 w ciągu sześciu lat, a Polska spadła w globalnym
rankingu innowacyjności z 44 na 63 miejsce. Zatem na podstawie analizy tych raportów można
stwierdzić, że w latach 2006-2012 innowacyjność polskiej gospodarki nieco obniżyła w wartościach
bezwzględnych, oraz obniżyła się bardzo silnie w porównaniu z innymi krajami, co jest ilustrowane
spadkiem w rankingu innowacyjności o prawie 20 pozycji.
Tabela 3. Zmiany innowacyjności polskiej gospodarki w raportach World Economic Forum
Uwaga: kolorem czerwonym wskazano te obszary innowacyjności, które w latach 2006-2012 był w regresie, kolorem
zielonym wskazano postęp. Zakres wartości wynosi od 1 (najbardziej antyinnowacyjny) do 7 (najbardziej proinnowacyjny).
W 2006 oceniano 125 krajów, w 2012 roku 144 kraje.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów WEF (2006) i WEF (2012).
4.3 Zmiany w innowacyjności polskiej gospodarki na podstawie raportów Komisji Europejskiej
„European Innovation Scoreboard”
W raportach Komisji Europejskiej Polska jest określana jako umiarkowany innowator, co w politycznie
poprawnym języku Brukseli oznacza że Polska jest na piątym miejscu od końca w UE pod względem
wartości zagregowane wskaźnika innowacyjności. Wykres 5 poniżej przedstawia wartości tego
wskaźnika dla wybranych krajów UE, średnią dla UE i dystans innowacyjności między średnią UE a
Polską. W minionych kilku latach Polska w zasadzie stała w miejscu według unijnej miary
innowacyjności, a dystans do średniej unijnej nawet nieco się powiększył. Podobnie było na Słowacji,
ale w tym czasie Czechy i Węgry , a nawet Rumunia dokonały znacznych postępów.
Ponadto na wykresie celowo zostały umieszczone dwa kraje przeżywające potężny kryzys, czyli Grecja
i Portugalia. Grecja nieznacznie poprawiła swój poziom innowacyjności, ale w Portugalii doszło pod
tym względem do bardzo silnego wzrostu. Te wykresy pokazują, że nie można argumentować, że za
brak postępów w innowacyjności w Polsce odpowiada kryzys w Europie, ponieważ przykład Portugalii
pokazuje, że w czasie kryzysu możliwy jest potężny skok w dziedzinie innowacyjności.
12
Wykres 5. Zagregowany wskaźnik innowacyjności krajów UE
Źródło: Raport Komisji Europejskiej „Union Innovation Scoreboard”, 2012
4.4. Zmiany w innowacyjności polskiej gospodarki na podstawie raportów Komisji Europejskiej
“European Industrial R&D Investment Scoreboard”.
Analiza tych raportów jest wyjątkowo prosta. W raporcie z 2007 roku (obejmującym dane za 2006
rok) próba wyszukania słowa „Poland” zwraca dwa wystąpienia: (1) BRE Bank na 521 miejscu wśród
1000 firm inwestujących najwięcej w badania i rozwój, z inwestycjami na poziomie 14,7 mln euro; i
(2) Telekomunikację Polską na 534 miejscu z inwestycjami w wysokości 13,8 mln euro. Analiza
raportu z 2012 roku zwraca tekst „Reader zakończył przeszukiwanie dokumentu, nie znaleziono
więcej elementów”. Innymi słowy, na najnowszej liście 1000 firm unijnych inwestujących najwięcej w
badania i rozwój nie ma żądnej polskiej firmy. To jest bardzo ciekawa obserwacja w kontekście
potężnej skali programu POIG, która przekracza 10 mld euro. Trzeba zadać sobie pytanie jak to
możliwe, że przy tak dużym wsparciu finansowym inwestycji innowacyjnych, żadna polska firma nie
inwestuje na tyle dużo, żeby znaleźć się w tym rankingu. Analiza tych raportów pokazuje, że nastąpił
wyraźny regres w dziedzinie dużych inwestycji w badania i rozwój, z dwóch firm - co i tak było
mizernym wynikiem - zeszliśmy do zera. Warto zwrócić uwagę, że w 2007 roku obie firmy które
znalazły się w rankingu to były firmy ulokowane w Polsce, ale należące do kapitału zagranicznego (z
Niemiec i Francji). Trudno oczekiwać, że w takiej sytuacji inwestycje w B+R będą rozwijane, ponieważ
firmy zagraniczne raczej koncentrują prace badawcze w centralach, lub w krajach o potężnych
rynkach wewnętrznych (jak Chiny).
5. Wnioski: środki unijne niszczą innowacyjność w Polsce
Dane prezentowane w tym artykule pozwalają na postawienie kilku wniosków na temat zmian w
innowacyjności polskiej gospodarki i wpływu środków unijnych na polską innowacyjność:
13
•
•
•
•
•
•
W czasie trwania obecnej perspektywy finansowej doszło do stagnacji według niektórych
wskaźników, lub do regresu według wielu innych wskaźników w dziedzinie innowacyjności w
Polsce;
Spadają wszystkie podstawowe wskaźniki innowacyjności przedsiębiorstw oraz nakłady na
działalność innowacyjną firm;
Środki w wysokości 40 mld złotych w ramach Programu Operacyjnego Operacyjna
Gospodarka zostały w znacznej części przeznaczone na działania które nie mają zbyt wiele
wspólnego z innowacyjnością;
Działania administracji publicznej w sferze przetargów niszczą innowacyjność i promują
bezpieczeństwo urzędników;
Trzy obszerne raporty o innowacyjności polskiej gospodarki opublikowane w latach 20112012 wskazują na stagnację lub regres w tej dziedzinie innowacyjności w Polsce;
Nie można „zwalić winy” za spadek innowacyjności w Polsce na kryzys w strefie euro,
ponieważ w tym samym czasie na przykład Portugalia dokonała potężnego skoku w
dziedzinie innowacyjności, mimo że jest jednym z krajów które najbardziej ucierpiały na
kryzysie. Swoją innowacyjność poprawiły również Węgry i Czechy.
Analizowane raporty i dane wskazują, że napływ środków unijnych do polskiej gospodarki niszczy
innowacyjność. Przy czym ten efekt nie występuje w innych krajach-beneficjentach środków
unijnych. Zatem przyczyny nie leżą w naturze pomocy unijnej, ale w mechanizmach dystrybucji tych
środków wypracowanych przez poszczególne kraje. W Polsce te mechanizmy zostały tak
zaprojektowane przez aparat urzędniczy, że niszczą innowacyjność.
Analiza tych mechanizmów wykracza poza zakres tego opracowania. Jeżeli jednak aparat
biurokratyczny rozdzielający środki unijne nie zostanie zreformowany, a może nawet zbudowany na
nowo od podstaw, to można przewidywać, że skutki perspektywy finansowej 2013-2020 będą dla
polskiej innowacyjności równie dramatyczne. Jeżeli w najbliższych kilku latach nie zostaną
uruchomione skuteczne mechanizmy stymulowania innowacyjności, to w 2020 roku będziemy mieli
najszybciej starzejące się społeczeństwo i najmniej innowacyjną gospodarkę w Europie. W pierwszym
obszarze już nic nie zmienimy, w drugim możemy jeszcze próbować, ale potrzebne są szybkie i
skuteczne reformy.
Bibliografia
•
•
•
•
•
Baczko T. (red. nauk) „Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2011 roku”, INE PAN,
Warszawa, 2012.
GUS (2012) „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2009-2011.
Hausner J. et al. (2012) „Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu”,
raport Fundacji Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków 2012.
Karpiński A. (2011) „Drugie uprzemysłowienie Polski – prawda czy mit?”, w książce pod
redakcja naukową K.Rybiński „Dekada Gierka”, Wydawnictwo Uczelni Vistula, Warszawa
2011., dostępna na http://www.wsei.pl/biblioteka/gierek/dekada.pdf
Komisja Europejska (2007, 2012) „European Innovation Scoreboard”
14
•
•
•
Komisja Europejska (2007, 2012) “European Industrial R&D Investment Scoreboard”
Rybiński K., et al. (2012) „Go Global! Polish Pharma. Raport o innowacyjności polskiego
sektora farmaceutyczno-medycznego”, raport zespołu ekspertów Uczelni Vistula, Warszawa
2012, dostępny na www.goglobalpolishpharma.pl
Rybiński K. et al. (2011) „Go Global!. Raport o innowacyjności polskiej gospodarki”, raport
zespołu ekspertów Uczelni Vistula, Warszawa 2011., dostępny na
http://2011.kongresig.pl/aktualnoci/84-raport-o-innowacyjnoci-polskiej-gospodarki.html
15