Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozpoznaniem raka trzonu

Folia Medica Lodziensia, 2015, 42/2:123–143
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozpoznaniem raka trzonu
macicy i raka jajnika – analiza porównawcza
Quality of life and depression in women diagnosed with uterus cancer
and ovarian cancer – comparative analysis
LESZEK SMORĄG1, IRENA JEŻOWSKA–SMORĄG2, ANTONI
FLORKOWSKI3, KRZYSZTOF ZBORALSKI4, MARIAN MACANDER5,
IRENEUSZ GĄDEK3, BARTOSZ WILK6, PIOTR WIERZBIŃSKI7
1
Świętokrzyskie Centrum Onkologii w Kielcach,
Angelini Pharma Polska w Warszawie,
3
Instytut Pielęgniarstwa Podhalańskiej Państwowej Szkoły Zawodowej
w Nowym Targu,
4
Klinika Psychiatrii Dorosłych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi,
5
Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej w Warszawie,
6
Oddział Geriatrii Szpitala Ministerstwa Spraw Wewnętrznych SP ZOZ
w Krakowie,
7
Specjalistyczna Przychodnia Lekarska Medsolver w Łodzi
2
Streszczenie
Wstęp: Ocena jakości życia może odgrywać ważne źródło informacji dotyczące
stanu zdrowia jak i umożliwiać zidentyfikowanie populacji o zwiększonym ryzyku
zachorowalności, co pozwala na poprawę działań profilaktycznych. Stany
depresyjne mogą być spowodowane przez choroby somatyczne, w tym przez
proces nowotworowy. Osoby z objawami depresji chorują na nowotwory częściej
niż pacjenci bez depresji i gorzej odpowiadają na leczenie, co może wydłużyć
ich powrót do zdrowia.
Cel pracy: Porównanie jakości życia i depresyjności u kobiet z ustalonym
rozpoznaniem raka trzonu macicy i raka jajnika leczonych operacyjnie,
a następnie poddanych leczeniu uzupełniającemu radioterapią lub chemio–
terapią.
Materiał i metody: Badanie przeprowadzono w latach 2013 – 2014
w Świętokrzyskim Centrum Onkologii w Kielcach. W badaniu udział wzięło
Adres do korespondencji: prof. dr hab. n.med. Antoni Florkowski; Instytut Pielęgniarstwa
Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nowym Targu; ul. Kokoszków 71;
ul. Za Skłonem 6b/10; 30–240 Kraków; tel.: 12/625–47–53; e–mail: [email protected]
124
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
łącznie 149 kobiet – w tym 107 z rozpoznaniem raka trzonu macicy
i 42 z rozpoznaniem raka jajnika, w przedziale wieku 50 – 75 lat.
Do przeprowadzenia badań wykorzystano Kwestionariusz Jakości Życia
EORTC QLQ–30, Skalę Samooceny Depresji Becka i ankietę socjo–
demograficzno – medyczną.
Wyniki: Uzyskane wyniki badań wskazują na pewne tendencje w obrębie
występowania zależności statystycznej pomiędzy badanymi zmiennymi
dotyczącymi jakości życia i depresyjności. Wykazano, że pacjentki przejawiające
depresyjność różniły się od osób nie wykazujących takich objawów w ocenie
jakości życia i w większości analizowanych skal uzyskane wyniki były istotne
statystycznie. Potwierdzono zależność statystyczną pomiędzy nasileniem
depresyjności a oceną jakości życia u pacjentek z rozpoznaniem raka narządu
rodnego. Nie stwierdzono istotnie statystycznej różnicy w ocenie jakości życia
oraz stopnia nasilenia depresyjności pomiędzy kobietami z rakiem trzonu macicy
a kobietami z rakiem jajnika.
Wniosek: Zarówno wśród pacjentek z rakiem trzonu macicy, jak i z rakiem
jajnika, wyższą jakość życia prezentowały kobiety, u których nie występowały
objawy depresyjności.
Słowa kluczowe: jakość życia, depresyjność, rak trzonu macicy, rak jajnika.
Abstract
Introduction: Evaluation of life quality can be an important source of the
information about health. It also identifies the population of increased risk
morbidity, which allows to improve prevention activities. Depression can be
caused by somatic illnesses including cancers. The persons with depression
symptoms suffering from cancer more often than those without depression
respond badly to the treatment which can extend their recovery.
The aim of the study was the comparison of quality of life and depression in
women with established cancer, endometrial cancer and ovarian cancer
surgically treated and then treated with adjuvant radiotherapy or chemotherapy.
Material and methods: The study was conducted in the years 2013 – 2014
in Świętokrzyskie Oncology Centre in Kielce. The study involved 107 women
diagnosed with endometrial cancer and 42 female patients with ovarian cancer
diagnosed between the ages of 50 – 75 years. To conduct the study we used
Leszek Smorąg i wsp.
125
the Quality of Life Questionnaire EORTC QLQ–30, Beck Depression
Self–Assessment Scale and a sociodemographic medical questionnaire.
Results: The obtained results indicate some trends within the prevalence of
statistical dependence between the studied variables relating to the quality of life
and depression. It has been shown that patients manifesting depression differed
from those not showing such symptoms in quality of life, and most of the results
were statistically significant on the analyzed scales. The statistical relationship
between the intensity of depression and the evaluation of the quality of life in
patients with cancer of reproductive organs was confirmed.
Conclusion: There was no significant statistical difference in the quality of life
and the severity of depression in female patients with cancer of the reproductive
organs. People who had no symptoms of depression presented higher quality
of life.
Key words: quality of life, depression, cancer of the uterus cancer, ovarian
cancer.
Wstęp
W dziedzinie medycyny somatycznej pojęcie jakości życia może odgrywać
istotne źródło informacji i stanowić pożądaną bazę danych dotyczącą oceny
stanu zdrowia, jak również pozwala zidentyfikować populację o zwiększonym
ryzyku zachorowalności i dostarcza podstaw do działań profilaktycznych oraz
terapeutycznych. Dzięki ocenie jakości życia subiektywne odczucia pacjenta
mogą być na stałe włączone do procesu diagnostyczno – terapeutycznego.
Niektóre zaburzenia nastroju, a zwłaszcza depresje mogą być spowodowane
przez schorzenia somatyczne, a choroba nowotworowa wiąże się z większym
ryzykiem wystąpienia depresji [1, 2]. Badania prowadzone na dużych
populacjach chorych leczonych w oddziałach somatycznych wskazują, że stany
depresyjne jako objaw lub nawet pełny zespół psychopatologiczny wcale nie
należą do rzadkości i mogą dotyczyć nawet co piątego pacjenta leczonej
populacji. Obraz kliniczny i stopień nasilenia depresji u chorujących na
nowotwory złośliwe może być zróżnicowany i obejmować stany od
126
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
subdepresyjnych do nawet ciężkich epizodów depresji [1, 3]. Pacjenci z depresją
i chorobami somatycznymi znacznie częściej niż chorzy bez cech depresji rokują
gorzej i wymagają dłuższego okresu leczenia. Obecność depresyjności ma
również związek z większą niepełnosprawnością i gorszą jakością życia,
a objawy somatyczne bywają bardziej nasilone [2, 4, 5]. Z kolei, przewlekle
przebiegająca choroba somatyczna może być przyczyną niekorzystnego
przebiegu depresji, a prowadzone badania potwierdzają nasilenie objawów
depresji i lęku, dłuższe w czasie ich utrzymywanie oraz gorszą odpowiedź
terapeutyczną na stosowane leczenie [1, 3, 5]. Wśród nowotworów narządów
rodnych rak trzonu macicy jest zaliczany do najczęściej występujących
nowotworów złośliwych u kobiet, a szczyt zachorowań obejmuje przedział
wieku 50–60 lat i zajmuje czwarte miejsce po raku sutka, jelita grubego i płuca
w statystykach ogólnych [6]. Według danych z piśmiennictwa liczba
zachorowań na raka trzonu macicy w Polsce wyniosła w 2008 roku około
4 tys. przypadków. Z kolei, rak jajnika zajmuje szóste miejsce pod względem
częstości zachorowań na nowotwory złośliwe i jest drugim w kolejności spośród
najczęściej rozpoznawanych nowotworów narządu rodnego, a także powoduje
najwyższą umieralność w tej grupie oraz stanowi u kobiet czwartą przyczynę
zgonów na nowotwory złośliwe [6 – 9]. To opracowanie jest kontynuacją
wcześniejszych badań, których wyniki zostały opublikowane w 2014 roku,
w Polskim Merkuriuszu Lekarskim i dotyczyły kobiet z rakiem trzonu
macicy [10].
Cel badania
Celem podjętych badań było porównanie jakości życia i depresyjności
u kobiet z ustalonym rozpoznaniem raka trzonu macicy i raka jajnika leczonych
operacyjnie, a następnie poddanych leczeniu uzupełniającemu radioterapią lub
chemioterapią.
Materiał i Metody
Zostały wyodrębnione dwie grupy kobiet. W pierwszej grupie znalazło się
107 kobiet z rozpoznaniem raka trzonu macicy, a w drugiej 42 pacjentki
Leszek Smorąg i wsp.
127
z rozpoznaniem raka jajnika. Badane grupy nie różniły się pod względem wieku
(50 – 75 lat). Wszystkie pacjentki miały klinicznie rozpoznanego raka trzonu
macicy lub raka jajnika, przebyły leczenie operacyjne guza nowotworowego
oraz leczenie uzupełniające. Leczeniu uzupełniającemu poddane zostały
pacjentki w okresie nieprzekraczającym sześciu miesięcy przed włączeniem
do badania. Leczenie uzupełniające polegało na zastosowaniu radioterapii
(teleterapia – 46 Gy we frakcjach po 2 Gy) przez sześć tygodni, a następnie
dwukrotnej aplikacji brachyterapii po 2,5 Gy, lub chemioterapii według
schematu TP–6–kursów. Kobiety objęte badaniem nie były w przeszłości
leczone z powodu depresji, a także nie stwierdzono u nich wznowy procesu
nowotworowego w okresie sześciu miesięcy od zakończenia kompleksowego
leczenia.
Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu
Medycznego w Łodzi nr RNN/170/13/KB z dnia 12.03.2013r. Wszystkie
kobiety biorące udział w badaniu wyraziły pisemną, świadomą zgodę na udział
w badaniu.
Do przeprowadzenia badań wykorzystano Kwestionariusz Jakości Życia
EORTC QLQ C–30, Skalę Samooceny Depresji Becka oraz ankietę własnego
autorstwa zawierającą pytania dotyczące danych socjodemograficznych
oraz medycznych. Kwestionariusz Jakości Życia EORTC QLQ C–30 został
opracowany do oceny jakości życia osób z rozpoznaniem choroby
nowotworowej. Zawiera pięć skal do oceny funkcjonowania chorych osób
w kontekście
fizycznym,
emocjonalnym,
poznawczym,
społecznym
i w pełnieniu ról życiowych oraz trzy skale dotyczące nasilenia objawów takich
jak: ból, nudności i wymioty, skalę oceny globalnej stanu zdrowia oraz skalę
mającą na celu ocenę nasilenia objawów dodatkowych takich, jak: duszność,
zaburzenia snu, zaparcia i biegunki [11]. Kwestionariusz zawiera 30 pytań
i może być stosowany u wszystkich pacjentów z chorobą nowotworową bez
względu na lokalizację i rodzaj nowotworu i zawiera 30 pytań. Większość pytań
zawiera likertowską skalę (możliwości odpowiedzi: nigdy, czasami, często,
bardzo często). Odpowiedź nigdy – oznacza 1 punkt, a bardzo często – 4 punkty.
Wyższa punktacja oznacza lepszy poziom funkcjonowania i wyższy stopień
odczuwanych objawów [11]. Skala Samooceny Depresji Becka składa się
z 21 pytań, na które pacjentka udziela odpowiedzi. Możliwe do wyboru są cztery
128
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
warianty odpowiedzi, które są inaczej oceniane. Kolejne warianty odpowiedzi
odpowiadają zwiększonemu nasileniu objawów i są punktowane od 0 – brak
objawu do 3 punktów – nasilony w najwyższym stopniu. Ocena Skali Becka:
0–11 – brak depresji; 12–19 – łagodna depresja; 20–25 – depresja umiarkowana;
pow. 26 pkt. depresja ciężka.
W analizie statystycznej wykorzystano metody statystyki deskrypcyjnej
dokonując obliczeń: miar skupienia (średnia arytmetyczna, mediana, minimum,
maksimum) miar zmienności – odchylenie standardowe, wariancję. Porównanie
zgodności rozkładów empirycznych z rozkładem normalnym sprawdzono
wykorzystując test Shapiro–Wilka. Ocenę istotności różnic pomiędzy dwiema
zmiennymi dokonano za pomocą nieparametrycznego testu U Manna–Whitneya
dla prób niepowiązanych, w przypadku większej ilości zmiennych użyto Anovę
rang Kruskala–Wallisa. Zależności zmiennych sprawdzono wykorzystując tabele
wielodzielcze, w których istotność sprawdzano testem niezależności chi kwadrat
Pearsona. Siłę związku pomiędzy zmiennymi określano za pomocą
współczynnika korelacji rang Spearmana. Za istotną statystycznie przyjęto
wartość p < 0,05. Obliczenia dokonano w oparciu o pakiet statystyczny
STATISTICA PL wersja 10.
Tabela 1. Charakterystyka badanych grup.
Table 1. Characteristics of the study groups.
Badane grupy
Razem
Rak trzonu
macicy
Rak jajnika
Śr.
(SD)
Śr.
(SD)
Śr.
(SD)
61,95
3,77
59,79
4,71
61,34
4,16
Wykształcenie
N
%
N
%
N
%
podstawowe/
zawodowe
42
39,25
18
42,86
60
40,27
średnie
56
52,34
17
40,48
73
48,99
wyższe
9
8,41
7
16,67
16
10,74
Zmienna
Wiek
Analiza
statystyczna
Z=0,502 NS
χ2 = 4,39
NS
df = 2
Leszek Smorąg i wsp.
129
Tabela 1. (kontynuacja).
Table 1. (continuing).
Badane grupy
Zmienna
Razem
Analiza
statystyczna
Rak trzonu
macicy
Rak jajnika
panna
N
5
%
4,68
N
4
%
9,52
N
9
%
6,05
χ2 = 10,43
mężatka
75
70,09
33
78,57
108
72,48
p<0,05
wdowa
20
18,69
2
4,76
22
14,76
df = 3
rozwiedziona
7
6,54
3
7,14
10
6,71
Miejsce
zamieszkania
N
%
N
%
N
%
wieś
40
37,38
17
40,48
57
38,25
Stan cywilny
χ2 = 3,48
miasto
do 10 tys.
16
14,96
8
19,05
24
16,11
miasto
10–100 tys
28
26,16
12
28,57
40
26,85
miasto
pow. 100 tys.
23
21,50
5
11,90
28
18,79
Rodzaj
zatrudnienia
N
%
N
%
N
%
umowa o pracę/
zlecenie
23
21,50
12
28,57
35
23,49
emerytura/
renta
81
75,70
27
64,29
108
72,48
bezrobotna/
zasiłek
3
2,80
3
7,14
6
4,03
NS
df = 3
χ2 = 3,82
NS
df = 2
130
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
Tabela 1. (kontynuacja).
Table 1. (continuing).
Badane grupy
Zmienna
Razem
Rak trzonu
macicy
Rak jajnika
Sytuacja
materialna
N
%
N
%
N
%
bardzo dobra
i dobra
36
33,64
12
28,57
48
32,21
poniżej
śr. krajowej
41
38,32
19
45,24
60
40,27
zła i bardzo zła
30
28,04
11
26,19
41
27,52
Warunki
mieszkaniowe
N
%
N
%
N
%
bardzo dobre
i dobre
72
67,29
29
69,05
101
67,78
przeciętne
32
29,91
11
26,19
43
28,86
złe i bardzo złe
3
2,80
2
4,76
5
3,36
Analiza
statystyczna
χ2 = 1,05
NS
df = 2
χ2 = 0,78
NS
df = 2
Śr. – wartość średnia; SD – odchylenie standardowe; N – liczebność grupy; % – odsetek;
NS – brak znamienności statystycznej; df – liczba stopni swobody
Wyniki
Uzyskane wyniki badań zaprezentowane w tabeli 1 przedstawiają dane
socjodemograficzne przedstawicielek obu badanych grup. Stwierdzono, że
za wyjątkiem stanu cywilnego, wyniki kobiet nie różniły się istotnie
statystycznie. Uzyskane wyniki zastosowanej Skali Becka do pomiaru nasilenia
objawów depresyjnych przedstawiono w tabeli 2.
Leszek Smorąg i wsp.
131
Tabela 2. Rozkład wyników Skali Becka.
Table 2. Beck’s Scale Distribution of the results.
Przedział wyników
N
(%)
0 – 11
93
62,42
12 – 19
32
21,48
20 – 25
13
8,72
26 i więcej
11
7,38
Razem
149
100,00
Jak wynika z przedstawionych w niej danych ponad 62% kobiet
nie przejawiało depresji. Zastosowanie testu Shapiro–Wilka pozwoliło na
odrzucenie hipotezy mówiącej o normalności rozkładu wyników Skali Becka.
Biorąc pod uwagę wartości uzyskanych wyników badane kobiety podzielono na
dwie grupy – bez zaburzeń depresyjnych oraz kobiety zgłaszające zaburzenia
depresyjne. Na ryc. 1 zaprezentowano rezultat tego podziału, z którego wynika,
że ponad 1/3 badanych kobiet zgłaszała występowanie objawów mogących
świadczyć o obecności zaburzeń depresyjnych o zróżnicowanym stopniu
nasilenia.
W tabeli 3 przedstawiono wartości statystyki podstawowej (wartość średnia
i odchylenie standardowe (SD) zastosowanych narzędzi badawczych).
Zastosowany test U Manna–Whitneya pozwolił na stwierdzenie, że badane
kobiety z rakiem macicy i rakiem jajnika nie różniły się w wyniku Skali Becka,
wyniku ogólnym i sumie objawów jakości życia (wyniki testu odpowiednio:
Z = 0,992, Z = 0,989, Z = 0,616 p > 0,05). W związku z powyższym
zdecydowano rozpatrywać grupę badanych kobiet w całości. W celu
stwierdzenia występowania zależności pomiędzy nasileniem depresji a jakością
życia wykorzystano tabele wielodzielcze, w których istotność sprawdzano
testem niezależności chi kwadrat Pearsona. W tabeli 4 przedstawiono wykresy
interakcji wyników badanych kobiet skal funkcjonowania jakości życia EORTC
QLQ–C30 w zależności od występowania lub braku zaburzeń depresyjnych.
132
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
brak zaburzeń
depresyjnych
62,42%
zaburzenia
depresyjne
37,58%
Rycina 1. Występowanie zaburzeń depresyjnych u badanych kobiet.
Figure 1. Prevalence of depressive disorders among surveyed women.
W przypadku skal funkcjonowania EORTC wielkość testu niezależności
chi kwadrat okazała się istotna statystycznie dla skal: funkcjonowanie fizyczne,
w rolach społecznych i w pracy, poznawcze, emocjonalne oraz społeczne
badanych kobiet. Z tabeli 4 wynika, iż we wszystkich przypadkach wielkość
statystyki była istotna na poziomie p < 0,001. Różnica pomiędzy badanymi
kobietami polegała w większości przypadków na tym, że w grupie kobiet
zgłaszających zaburzenia depresyjne dominowały wyniki rozkładu należące
do wyników przeciętnych i wysokich. Wśród kobiet bez zaburzeń depresyjnych
przeważała tendencja do wyników niskich i przeciętnych badanych zmiennych.
Leszek Smorąg i wsp.
133
Tabela 3. Wartości podstawowej statystyki opisowej zastosowanych skal.
Table 3. Basic parameters of descriptive statistics in used scales.
Zmienna
średnia
SD
Skala Becka
10,42
8,37
Jakość życia – wynik ogólny
9,19
2,42
Jakość życia – suma objawów
19,38
5,98
Skale funkcjonowania EORTC QLQ–C30
f. fizyczne
8,76
2,79
f. w rolach społ.
3,01
1,36
f. poznawcze
3,04
1,24
f. emocjonalne
7,17
2,85
f. społeczne
3,24
1,47
Skale objawów EORTC QLQ–C30
zmęczenie
5,98
2,04
nudności
2,33
0,86
ból
3,30
1,59
duszność
1,49
0,71
zaburzenia snu
2,07
0,87
brak łaknienia
1,36
0,65
zaparcia
1,40
0,72
biegunki
1,42
0,75
sytuacja finansowa
2,07
1,10
134
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
Tabela 4. Zależność pomiędzy występowaniem zaburzeń depresyjnych oraz skalami
funkcjonowania testu EORTEC–QLQ–C30.
Table 4. The relationship between the occurrence of depressive disorders and scales
of operation of the EORTEC–QLQ–C30 test.
Skale funkcjonowania
EORTEC–QLQ–C30
funkcjonowanie fizyczne
funkcjonowanie w rolach
społecznych i w pracy
funkcjonowanie
poznawcze
funkcjonowanie
emocjonalne
funkcjonowanie społeczne
wartość testu
chi kwadrat
liczba stopni
swobody
istotność
50,640
df = 12
p < 0,001
48,633
df = 6
p < 0,001
41,867
df = 5
p < 0,001
75,071
df = 13
p < 0,001
48,814
df = 6
p < 0,001
W tabeli 5 zaprezentowano wykresy interakcji skal objawów EORTC
QLQ–C30 z występowaniem zaburzeń depresyjnych badanych kobiet.
Zależności pomiędzy zmiennymi skal objawowych testu EORTC a występo–
waniem zaburzeń depresyjnych badanych kobiet jest statystycznie istotna
w przypadku wszystkich badanych zmiennych. W tabeli 5 przedstawiono
te zależności wraz z wielkością statystyki – testu niezależności chi kwadrat
Pearsona. Podobnie jak poprzednio (w przypadku skal funkcjonowania)
istotność statystyki chi kwadrat w zdecydowanej większości przypadków
mieściła się na poziomie p < 0,001.
W celu weryfikacji hipotezy mówiącej o tym, że istnieje różnica pomiędzy
oceną jakości życia kobiet w zależności od występowania zaburzeń depresyjnych zastosowano nieparametryczny test U Manna–Whitneya, a wyniki
przedstawiono w tabeli 6. Porównanie zmiennych skali EORTC QLQ–C30 –
Leszek Smorąg i wsp.
135
jakości życia u badanych kobiet ze względu na występowanie lub brak zaburzeń
depresyjnych.
Tabela 5. Zależność pomiędzy występowaniem zaburzeń depresyjnych oraz skalami
objawów testu EORTEC–QLQ–C30.
Table 5. The relationship between the occurrence of depressive disorders and scales
of operation of the EORTEC–QLQ–C30 test.
wartość testu
chi kwadrat
liczba stopni
swobody
istotność
zmęczenie
47,065
df = 9
p < 0,001
nudności
31,979
df = 5
p < 0,001
ból
45,112
df = 6
p < 0,001
duszność
19,719
df = 3
p < 0,001
zaburzenia snu
27,116
df = 3
p < 0,001
brak łaknienia
30,980
df = 3
p < 0,001
biegunki
9,731
df = 3
p = 0,021
sytuacja finansowa
11,492
df = 3
p = 0,009
Z tabeli 6 i ryciny 2 wynika jednoznacznie, że kobiety zgłaszające
występowanie zaburzeń depresyjnych różnią się od kobiet bez zaburzeń
depresyjnych w ocenie jakości życia prawie we wszystkich badanych skalach
testu EORTC QLQ–C30. Za wyjątkiem skali objawów: zaparcie (dla której
wynik testu U Manna–Whitneya jest nieistotny statystycznie ale bliski
istotności) w pozostałych analizowanych skalach wynik statystyki jest istotny na
poziomie p < 0,001.
Przedstawione wartości średnie (Tabela 6) wyraźnie pokazują, że kobiety,
które zgłaszają występowanie zaburzeń depresyjnych (w porównaniu do kobiet
bez zaburzeń depresyjnych) legitymizują się wyższymi wartościami zarówno
skal funkcjonowania oraz skal objawów – za wyjątkiem skali ogólnej oceny
jakości życia, gdzie zależność jest odwrotna.
136
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
Tabela 6. Wyniki testu U Manna–Whitneya dotyczące różnicy w ocenie jakości życia
u kobiet z zaburzeniami depresyjnymi i ich brakiem.
Table 6. The results of the U Mann–Whitney test regarding difference in perceived
quality of life in women with and without depressive disorders.
Skale EORTC QLQ–C30
Z
p
śr. brak
depresji
śr. zab.
depresyjne
funkcjonowanie fizyczne
–6,547
0,000
7,60
10,68
funkcjonowanie w rolach społ.
–6,071
0,000
2,44
3,95
funkcjonowanie poznawcze
–5,771
0,000
2,56
3,84
funkcjonowanie emocjonalne
–7,770
0,000
5,83
9,39
funkcjonowanie społeczne
–6,044
0,000
2,67
4,20
ogólny poziom jakości życia
4,772
0,000
9,85
8,11
zmęczenie
–6,136
0,000
5,22
7,25
nudności
–3,445
0,001
2,17
2,59
ból
–5,422
0,000
2,76
4,20
duszność
–3,672
0,000
1,29
1,82
zaburzenia snu
–4,499
0,000
1,78
2,54
brak łaknienia
–3,857
0,000
1,19
1,63
zaparcia
–1,773
0,076
1,29
1,59
biegunki
–2,132
0,033
1,27
1,66
sytuacja finansowa
–2,781
0,005
1,88
2,39
objawy suma
–6,724
0,000
16,98
23,38
funkcjonowanie fizyczne
–6,547
0,000
7,60
10,68
funkcjonowanie w rolach społ.
–6,071
0,000
2,44
3,95
W celu stwierdzenia istnienia zależności pomiędzy nasileniem zaburzeń
depresyjnych a oceną jakości życia dokonano porównania wykorzystując w tym
celu współczynnik korelacji rang Spearmana Rs, a wyniki przedstawiono
w tabeli 7.
Leszek Smorąg i wsp.
137
25
brak depresji
zab. depresyjne
20
15
10
objawy suma
sytuacja finansowa
biegunki
zaparcia
brak łaknienia
zaburzenia snu
duszność
ból
nudności
zmęczenie
ogólny poziom jakości życia
funkcjonowanie społeczne
funkcjonowanie emocjonalne
funkcjonowanie poznawcze
funkcjonowanie fizyczne
0
funkcjonowanie w rolach społ.
5
Rycina 2. Wartości średnie zastosowanych skal EORTC QLQ–C30.
Figure 2. The mean values of the EORTC QLQ–C30 scales.
Wykazano, że dla wszystkich skal zastosowanego testu EORTC QLQ–C30
wynik współczynnika korelacji jest statystycznie istotny na poziomie p < 0,001
i w większości wypadków umiarkowanie wysoki. Z przedstawionych w tabeli 7
wyników wiadomo, że dla większości skal zastosowanego w badaniu testu
EORTC QLQ–C 30 współczynnik korelacji jest statystycznie istotny
na poziomie p < 0,001. Można przyjąć tezę, że im więcej objawów depresyjnych
zgłaszają badane pacjentki, tym w większym stopniu występują trudności
w funkcjonowaniu we wszystkich sferach życia. Prezentowane w tabeli 7 wyniki
wskazują, że tylko dla skali ogólny poziom jakości życia wartość współczynnika
138
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
Rs jest ujemna, co oznacza, że nasileniu objawów depresyjnych towarzyszy
niższy poziom jakości życia u badanych kobiet.
Tabela 7. Współczynnik korelacji rang Spearmana pomiędzy wynikiem Skali Depresji
Becka a skalami testu EORTC QLQ–C30.
Table 7. Spearman’s rank correlation coefficient between the results measured on
the Beck’s Depression scale and scales of the EORTC QLQ–C30 test.
Skale EORTC QLQ–C30
Rs
p
funkcjonowanie fizyczne
0,65
0,000
funkcjonowanie w rolach społ.
0,59
0,000
funkcjonowanie poznawcze
0,59
0,000
funkcjonowanie emocjonalne
0,77
0,000
funkcjonowanie społeczne
0,59
0,000
ogólny poziom jakości życia
–0,52
0,000
zmęczenie
0,61
0,000
nudności
0,39
0,000
ból
0,51
0,000
duszność
0,43
0,000
ogólny poziom jakości życia
–0,52
0,000
zmęczenie
0,61
0,000
nudności
0,39
0,000
ból
0,51
0,000
duszność
0,43
0,000
ogólny poziom jakości życia
–0,52
0,000
Rs – współczynnik korelacji rang Spearmana,
p – poziom istotności współczynnika korelacji rang Spearmana.
Leszek Smorąg i wsp.
139
Dyskusja
Celem przeprowadzonych badań było dokonanie oceny porównawczej
w zakresie jakości życia i depresyjności u pacjentek z rozpoznaniem raka
narządu rodnego (rak trzonu macicy lub rak jajnika), które zostały poddane
leczeniu operacyjnemu, a następnie zastosowano u nich leczenie uzupełniające
radioterapią lub chemioterapią. W ocenie badaczy nie ulega wątpliwości, że
nasilenie zaburzeń emocjonalnych, wśród których dominuje lęk i depresyjność
w znacznym stopniu zależy od przebiegu i dynamiki samej choroby
nowotworowej, stopnia jej zaawansowania oraz od indywidualnych cech chorej
osoby [15, 16]. Uzyskane wyniki badań wykazały, że w badanej populacji kobiet
z rozpoznaniem raka narządu rodnego występowanie depresyjności o różnym
stopniu nasilenia wykazywało ponad 37% badanych pacjentek. Przy czym, u co
piątej badanej była to depresja o łagodnym stopniu nasilenia, u około 9% stopień
nasilenia depresji był umiarkowany, a dalsze 7% kobiet prezentowało znacznie
nasilone objawy depresji oceniane jako ciężki epizod depresyjny. Natomiast
62% pacjentek z rozpoznaniem raka narządu rodnego nie ujawniała cech
depresyjności. W podobnych badaniach innych autorów uzyskane wyniki
dowodzą, że kobiety po uzyskaniu informacji o rozpoznawaniu raka narządu
rodnego reagowały wystąpieniem zaburzeń emocjonalnych, związanych
z nieakceptowaniem choroby i trudną sytuacją osobistą, co powodowało u nich
distres, a w konsekwencji pojawienie się zaburzeń depresyjnych [17].
Występowanie lub utrzymywanie się objawów depresyjnych może prowadzić do
pogorszenia funkcjonowania tych osób w codziennym życiu, jak również
negatywnie wpływać na proces terapeutyczny. Wyniki badań innych autorów
potwierdzają, że kobiety z chorobą nowotworową przeważnie odczuwają
nasilenie stresu, depresji i lęku, a także o wiele gorzej przystosowują się do
zaistniałej sytuacji wynikającej z rozpoznania [3, 18, 21]. Utrzymywanie się
depresyjności może prowadzić do gorszego funkcjonowania kobiet chorujących
onkologicznie w sferze osobistej, rodzinnej, zawodowej i ekonomiczno–
społecznej, a tym samym może wpływać na pogorszenie jakości życia u tych
osób. Przeprowadzone przez nas badania wykazały, że jakość życia kobiet
z rozpoznaniem raka trzonu macicy lub rakiem jajnika charakteryzowała się
niskim poziomem jeżeli chodzi o funkcjonowanie w zakresie pełnienia ról
140
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
zawodowych, rodzinnych i społecznych u ponad połowy badanych pacjentek.
Natomiast, co czwarta kobieta w badanych grupach twierdziła, że zauważyła
wpływ choroby nowotworowej na funkcjonowanie fizyczne. W podobnych
badaniach u pacjentek z nowotworem trzonu macicy lub szyjki macicy,
leczonych operacyjnie, a następnie poddanych leczeniu uzupełniającemu
chemio– lub radioterapią wykazano, że pacjentki poniżej 65. roku życia
prezentowały znacząco niższą jakość życia w tym samym zakresie, niż kobiety
będące w starszym wieku [22, 24]. W jednym z badań oceniających jakość życia
kobiet z rozpoznaniem raka jajnika z I i II stopniem zaawansowania, które
przeszły leczenie operacyjne i uzupełniające chemioterapią lub radioterapią
stwierdzono w większości przypadków zadowalający dobrostan [27]. Z kolei,
w innym badaniu dotyczącym kobiet z rozpoznaniem raka szyjki macicy
w zaawansowanym stopniu choroby, które leczono chemioterapią lub
radioterapią wykazano, że u prawie połowy pacjentek z objawami depresji
doszło do pogorszenie jakości życia [22]. W badaniu obejmującym
100 pacjentek z rozpoznaniem raka trzonu macicy, które objęto leczeniem
operacyjnym oraz uzupełniającym, a które nie wykazywały depresji stwierdzono
wyższy poziom życia w porównaniu do kobiet u których współwystępowała
depresyjność [10]. Ocena funkcjonowania poznawczego badanej populacji
pacjentek z nowo–tworem narządu rodnego dowiodła, że w 74% przypadków
uzyskano wyniki pozwalające sądzić, że ta składowa jakości życia była oceniana
pozytywnie. Z kolei, rozkład wyników uzyskanych w skali funkcjonowania
emocjonalnego tych pacjentek przemawia za tym, że w sytuacji psychologicznie
trudnej, częściej doświadczały negatywnych stanów emocjonalnych.
W badaniach niektórych autorów podkreślano, że niekorzystny wpływ choroby
nowotworowej narządu rodnego na ich jakość życia dotyczy sfery
funkcjonowania emocjonalnego i społecznego [19, 25, 27]. Wyniki badań
wskazują na występowanie zależności statystycznej pomiędzy jakością życia
badanych grup pacjentek, a występującą u nich chorobą nowotworową narządu
rodnego. Na uzyskanych wynikach badań można opierać dalsze postępowanie
terapeutyczne. Uzyskane wyniki badań pozwalają sądzić, że nie mają
racjonalnego uzasadnienia oddziaływania zmierzające do korekty postaw
badanych kobiet w celu zwiększenia ich aktywności życiowej, chociaż można
przypuszczać, że bardziej aktywna postawa bardziej sprzyja procesowi
Leszek Smorąg i wsp.
141
zdrowienia. Należy brać pod uwagę również to, że nie każda pacjentka posiada
takie rezerwy osobowościowe i emocjonalne, które gwarantowałyby
wykorzystanie tych zmiennych do poprawy jakości życia.
Wnioski
1. Uzyskane wyniki badań wskazują na brak istotnej statystycznie różnicy
przy porównywaniu jakości życia oraz stopnia nasilenia depresyjności
pomiędzy kobietami z rozpoznaniem raka trzonu macicy a kobietami
z rakiem jajnika.
2. Z przeprowadzonych badań wynika, że u kobiet z rozpoznaniem raka
narządu rodnego, niezależnie czy był to rak trzonu macicy czy rak jajnika,
wyższą jakość życia prezentują pacjentki, u których nie występują objawy
depresyjności.
Piśmiennictwo
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Pużyński S. Depresje i zaburzenia afektywne. Wyd. Lek. PZWL. Warszawa, 2005.
Katon W, Lin E, Kronke K. The assotiation of depression and anxiety with medical
symptom burden in patients with chronić medical illness. Gen Hosp Psychiatr.
2007; 29: 147–155.
Josifescu DV, Nierenberg AA, Alpert JE. The impact of medical comorbidity
on acute treatment in major depressive Am J Psychiatr., 2003; 160: 2122–2127.
Josifescu DV, Nierenberg AA, Alpert JE. Comorbid medical illness and relapse
of major depressive disorder in the continuation phase of treatment. Psychosomat.
2004; 45: 419–425.
Dudek D, Siwek M. Współwystępowanie chorób somatycznych i depresji.
Psychiatr Pol. 2007; 1: 17–24.
Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce
w 2007 roku. Min. Zdr. Warszawa, 2009.
Permuth–Wey J, Sellers T. Epidemiology of ovarion cancer. Method Mol Biol.
2009; 472: 413–437.
Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce
w 2010 roku. Min. Zdr. Warszawa, 2012.
142
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Jakość życia i depresyjność u kobiet z rozp. raka trzonu macicy i raka jajnika
Auersperg V, Wong AS, Choi KC i wsp. Ovarion surface epithelium biology
endocrinology and pathology. Endocr Rev. 2001; 22: 255–288.
Smorąg L,Florkowski A,Zboralski K i wsp. Jakośc życia i depresyjność u pacjentek
z rozpoznaniem rakatrzonu macicy.Pol.Merkur.Lek.2014; 220: 227–230.
Michelson H, Bolund Ch, Nilsson B i wsp. Health – related Quality of Life
Measured by the EORTC QLQ–C30. Ac Oncol. 2000; 4: 477–484.
Hammen C. Depresja – modele kliniczne i techniki terapeutyczne. Gdańskie Wyd
Psychol. Gdańsk, 2004.
Jarema M, Rabe–Jabłońska J. Psychiatria – podręcznik dla studentów medycyny.
Wyd Lek. PZWL, Warszawa, 2011.
Myers D. Psychologia. Wyd Zysk i S–ka. Poznań, 2003.
Barrachough I. Rak i emocje. Wyd Med Sanmed. Warszawa, 1997.
Majkowicz M. Wybrane problemy psychoonkologii z uwzględnieniem zagadnień
psychiatrycznych. Psychiatr w Prak Klin. 2008; 2: 57–66.
Emptage NP, Sturm R, Robinson RL. Depression and comorbid pain as predictors
of disability, employment, insurance status and health care costa. Psychiatr Serv.
2005; 56: 468–474.
Cameron LD, Broot RJ, Schlatter M i wsp. Changes in emotion regulation and
psychological suport program for women recently diagnosed with breast cancer.
Psycho– Oncol. 2006; 3: 171–180.
Ho R, Chan L, Ho S. Emotional Control in Chinese Female Cancer Survivirs.
Psycho–Oncol. 2004; 13: 808–817.
Iwamitsu Y, Shimode K, Abe H i wsp. Differences in Emotional Distress Between
breast tumor patients with emotional expression. Psychiatr and Clin Neuroscien.
2003; 57: 289–294.
Iwamitsu Y, Shimode K, Abe H i wsp. Anxiety, Emotional Suppression and
Psychological Distress Before and After Cancer Diagnostics. Psychosom. 2005;
1: 19–24.
Greimel E, Kuljanic–Vlasic K, Waldenstrom AC i wsp. The European Organisation
for Research and Treatment of Cancer (EORTC) Quality of Life questionaire
cervical cancer module EORTC QLQ–CX24. Canc. 2006; 107: 1812–1822.
Klee M, Machin D. Health – related quality of life of patients with endometrial
cancer who are disease – free following external irradiation. Ac Oncol. 2001;
40: 816–824.
Levine EG, Silver BA. A pilot study: evaluation of a psychosocial program for
women with gynecological cancers. J Psychosoc Oncol. 2007; 25: 75–98.
Herwig R, Bruns F, Strasser H i wsp. Late urologic effects after adjuvant
irradioation in stage endometrial carcinoma. Urol. 2004; 63: 354–358.
Leszek Smorąg i wsp.
143
26. Tabano M, Condosta D, Coons M: Symptpoms affecting quality of life in women
with gynecologic cancer. Semin Oncol Nurs. 2002; 18: 223–230.
27. Wenzel L, Vergote J, Cella D. Quality of life in patients receiving treatment for
gynecologic malignacies special considerations for patients care. Int J Gynecol
Obst. 2003; 83 Suppl. 1: 211–229.