zapisz do PDF - Cyfrowewm.pl

Regionalna Pracownia Digitalizacji
2014.03.07 11:59
"Co uliczka to kapliczka"
Na terenie całej Polski można podziwiać bogactwo form i ogromną
różnorodność kapliczek. Trudnego zadania klasyfikacji tych niezwykłych
budowli podjął się Tadeusz Seweryn – etnograf, muzeolog, badacz
sztuki ludowej. Wyróżnił cztery główne grupy: kapliczki nadrzewne, na
słupach, naziemne oraz figury przydrożne. Każda z grup dzieli się na
kilka typów, o określonych wyróżniających je cechach. W
poszczególnych regionach Polski ludność miała odmienne upodobania.
Na Podhalu, Kurpiach, Podlasiu zachowało się najwięcej kapliczek
wykonanych z drewna, choć generalnie, z racji nietrwałości materiału,
bezpośrednio narażonego na działanie wszelkich warunków
atmosferycznych, pozostało ich stosunkowo niewiele. Kapliczki
drewniane mają formę zawieszanych na drzewie skrzyneczek,
otwartych lub zamkniętych szybą, nakrytych dwuspadowym daszkiem.
Występują też jako drewniane słupy z wydrążoną wnęką lub figurą
bezpośrednio na szczycie słupa, nakrytego daszkiem oraz brogowe i
domkowe. Na terenie całego kraju, zdecydowanie przeważają różne
formy kapliczek murowanych. Kapliczki, które zachowały się w terenie,
pochodzą w większości z drugiej połowy XIX i z XX wieku i są murowane
z cegły lub kamienia. Mogą występować w formie arkadowej, wtedy
dach wsparty jest na czterech kolumnach, przestrzeń między nimi
wypełniają łukowe sklepienia, a w środku na postumencie, ustawia się
figurę. W formie domków – niewielkich pomieszczeń z różnorodnymi
wykończeniami i detalami. Najczęściej jednak, w całej Polsce,
spotykamy kapliczki murowane z wnękami. Trzon kapliczki ustawiony
jest na podmurówce, nakryty daszkiem, w centralnej części znajdują się
strona 1 / 6
Regionalna Pracownia Digitalizacji
2014.03.07 11:59
płyciny lub głębokie nisze, w których stoją figury przedstawiające
świętych, Matkę Boską lub Jezusa Chrystusa. Kapliczki tego typu mają
kształt prostopadłościanu, rzadko walca. Mogą być jedno lub
wielokondygnacyjne. Warto zwrócić uwagę, że twórcy tego typu
obiektów, w wielu przypadkach są anonimowi oraz właściwie niczym
nieskrępowani, nikt nie narzucał im form i stylu. Stąd też możemy
podziwiać taki ogrom trudnych do sklasyfikowania i różnorodnych form,
zaskakujących rozwiązań i bogatych dekoracji architektonicznych,
ciesielskich, snycerskich.
Kapliczki przydrożne są nieodłącznym elementem polskiego
krajobrazu. Szczególnie dużo kapliczek znajduje się na terenie Warmii.
Można powiedzieć, że mała architektura sakralna wyróżnia ten region i
nadaje mu specyficzny charakter. Ludność warmińska od wieków
borykała się ze skomplikowaną sytuacją bytową. Od XVI wieku region
ten był katolicką enklawą, otoczoną przez protestantów. Do dziś Warmię
od Mazur odróżnia ogromna ilość zachowanych w terenie kapliczek.
Mazury zamieszkiwali protestanci, którzy nie uznają kultu świętych,
obrazów, więc kapliczek nie stawiali. Katolicy na Warmii podkreślali swą
tożsamość, której istotnym elementem była właśnie wiara. W XIX wieku
nasiliły się represje, ograniczano naukę języka polskiego oraz
uprawnienia duchownych. Ludność katolicka zaczęła się przeciwstawiać
represjom min. poprzez kultywowanie obrzędów religijnych i
demonstrowanie swojej religijności wznosząc kościoły, stawiając
kapliczki. W prawie każdej miejscowości stawiano taki obiekt, a w
większych wsiach nawet po kilka.
Kapliczki charakterystyczne dla Warmii są zbudowane z czerwonej
cegły, spojone wapienną zaprawą, nakryte daszkami z czerwonej
dachówki. Trzon czasem wzmocniony przyporami, kondygnacje
rozdzielone gzymsami, całość zwieńczona żelaznym krzyżem. Dekoracją
nieotynkowanej kapliczki są, specjalnie układane cegły, tworzące rodzaj
ozdobnych fryzów. W centralnej części kapliczki znajdują się wnęki z
figurami, czasem otynkowane i pomalowane na biało, tworzą kontrast z
czerwienią cegieł. Budowle są smukłe, z wnękami sklepionymi
ostrołukowo, co nadaje im cechy neogotyckie. Oczywiście występują tu
również kapliczki otynkowane, te najstarsze pochodzące z XVIII wieku.
Według historyków, w 1920 roku na Warmii było 1350. Najstarszą
istniejącą do dzisiaj jest barokowa kapliczka w Dobrągu z 1601 roku. O
strona 2 / 6
Regionalna Pracownia Digitalizacji
2014.03.07 11:59
sześć lat młodsza od niej jest kapliczka stojąca przy ulicy Warmińskiej w
Barczewie. Zniszczenia w czasie II wojny światowej nie wpłynęły
znacząco na liczebność kapliczek na Warmii. Po wojnie powstawały też
nowe obiekty, dziś szacuje się, że jest ich około 13701.
Region warmiński wyróżnia się dużą ilością interesujących kapliczek
z dzwonkami. Najczęściej dzwonek zawieszano na najwyższej
kondygnacji, w ażurowej niszy kapliczki, bywały też dzwonnice
ustawione oddzielnie w pobliżu kapliczki. Dzwonki wiejskie spełniały
wiele funkcji począwszy od zwoływania na modlitwę Anioł Pański, na
majowe nabożeństwa, informował o zgonie kogoś ze społeczności,
dzwonił podczas uroczystości pogrzebowych, a także alarmował o
zagrożeniach takich jak pożar. Osoba opiekująca się taką kapliczką,
musiała dzwonić tak, by okoliczni mieszańcy wiedzieli czy to dźwięk
wzywający do modlitwy czy alarmujący. Funkcję dzwonnika, na Warmii
zwykle pełniły kobiety, przekazując ją sobie z pokolenia na pokolenie.
Ludność przypisywała dzwonkom ogromne moce, miały one bowiem
rozpędzać burze, chronić przed niszczycielskimi piorunami. Może o tym
świadczyć łacińska sentencja umieszczana niegdyś na dzwonach,
przetłumaczona brzmi - Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, grom
kruszę.
Powody dla, których stawiano kapliczki oprócz demonstracji
przynależności do kościoła katolickiego, były takie same jak na terenie
całej Polski. Stawiano kapliczki na chwałę Boską, w podziękowaniu za
łaski - wyleczenie z choroby, wyjście z niebezpiecznej sytuacji,
narodziny dziecka. Pokutne na przebłaganie za grzechy, w intencji
tragicznie zmarłych lub w miejscach pochówku ludzi nieznanych, w
obliczu wojny, zarazy, głodu z prośbą o wstawiennictwo w trudnych
czasach. Powszechnie znana jest suplikacja, często wyryta na
kapliczkach Od powietrza, głodu, ognia i wojny – zachowaj nas
Panie. Stawiano kapliczki w pobliżu pól, by zanosić tam prośby o
urodzaj. Kapliczki miały też za zadanie sakralizować przestrzeń, więc
stawiano je w miejscach narażonych na obecność złych duchów – na
skrzyżowaniu dróg, na skaju wsi, miasta, w miejscach morderstw,
samobójstw. Stawiano je także w miejscach objawień, przy cudownych
źródłach. Pobożni katolicy stawiali je na terenie swoich gospodarstw, w
ogródkach.
strona 3 / 6
Regionalna Pracownia Digitalizacji
2014.03.07 11:59
Do dziś miejscowi w wyjątkowy sposób dbają o kapliczki. Rzadko
kiedy, w niszy znajduje się jedynie figura, najczęściej stoi w
towarzystwie kwiatów wiosną i latem żywych, zrywanych w
przydomowych ogródkach. Jednak przeważnie kapliczki są ustrojone
bukietami sztucznych kwiatów, czasem wykonanych z papieru, bibuły.
Kapliczki i krzyże przydrożne ozdabia się również girlandami
uplecionymi z liści dębowych lub gałązek świerku. Dekoruje się nimi nie
tylko nisze w kapliczkach ale także oplata się cokół i cały korpus.
Najbardziej strojne kapliczki możemy zobaczyć w maju, wtedy to
szczególnie mocno dba się o dekorację w postaci kolorowych wstążek,
chorągiewek, żywych kwiatów (zwłaszcza bzu). Pod wieczór przy
kapliczkach gromadzą się okoliczni mieszkańcy by odprawić majowe
nabożeństwo czyli odśpiewać litanię loretańską i inne pieśni religijne,
maryjne. Kapliczki dekoruje się w szczególny sposób także z okazji
Zielonych Świątek i Bożego Ciała. Często przy kapliczkach zapala się
świece i znicze. Przestrzeń wokół bywa otoczona płotkiem, albo niskim,
drewnianym z drobnych sztachet lub metalowym, kutym w ozdobne
wzory. Ogradzanie kapliczek wynika z potrzeby oddzielenia przestrzeni
sakralnej od świeckiej. Koncepcja Mircea Eliadego (religioznawca, filozof
kultury) dotycząca sfer sacrum i profanum wyjaśnia potrzebę
wartościowania przestrzeni.
W pobliżu kapliczek sadzono drzewa, często właśnie wtedy, kiedy
obiekt budowano. Drzewa, które najczęściej spotyka się w towarzystwie
kapliczki to lipy i kasztanowce, czyli takie, które imponująco się
rozrastają, a gdy kwitną pięknie pachną. Tworzą specjalną aurę i
niepowtarzalny krajobraz, współgrając z pełnymi uroku kapliczkami.
Najważniejszym elementem każdej kapliczki jest figura,
przedstawiająca wizerunek Matki Boskiej, Jezusa lub świętych, dla
których stawia się kapliczki. Dawniej stawiano w kapliczkach drewniane
rzeźby, polichromowane. Wizerunki świętych zwanych popularnie
świątkami, oraz inne postaci wykonywali artyści ludowi, nadając im
specyficzny charakter. Dziś w kapliczkach stoją najczęściej gipsowe
odlewy, masowo produkowane dewocjonalia, które nie maja już nic
wspólnego ze sztuką ludową. Dawne rzeźby drewniane umieszczone w
kapliczkach, były narażone na szkodliwe działanie deszczu, śniegu,
słońca, wilgoci więc część uległa zniszczeniu, a część została
skradziona. Dziś drewniane rzeźby w kapliczkach to prawdziwa
strona 4 / 6
Regionalna Pracownia Digitalizacji
2014.03.07 11:59
rzadkość. Współczesne figury znajdujące się w kapliczkach, są
wykonane z gipsu.
Do najczęstszych wizerunków spotykanych na dawnej Warmii należą
różne przedstawienia Matki Boskiej. Prawdopodobnie wykonywano je
posługując się różnymi wzorami graficznymi – obrazkami dewocyjnymi.
Dawni rzeźbiarze na Warmii wykazywali duży stopień umiejętności
warsztatowych. Tylko kilku twórców znanych jest z nazwiska, ogromna
większość pozostała anonimowa. Szczególną kwestią w ikonografii
warmińskiej rzeźby ludowej, jest mała popularność wizerunku Chrystusa
Frasobliwego. Natomiast ogromnie rozpowszechniona jest Pieta.
Zapewne dlatego, że na tych terenach, nie brakowało rzeźbiarzom
wzorców, gdyż wiele gotyckich i barokowych Piet znajdowało się w
kościołach.
Liczną grupę kapliczek stanowią te z wizerunkami świętych. Na
terenie całej Polski spotkamy kapliczki stawiane świętym patronującym
najróżniejszym sprawom, zawodom, miastom. Zatem spotkamy dużo
kapliczek stawianych dla św. Jana Nepomucena, który chroni przed
powodzią, często stoją przy rzekach, mostach. Powszechnie znany jest
św. Florian chroniący przed ogniem. W kapliczkach spotkamy też św.
Mikołaja czczonego jako opiekuna, zwierząt i pasterzy, św. Józefa
patrona robotników, rzemieślników, ojców, św. Antoniego
pomagającego odnaleźć zgubione rzeczy, czy św. Izydora patronującego
rolnikom i pracy na roli. Popularne wizerunki kobiet w kapliczkach to św.
Agata chroniąca przed pożarami, św. Anna patronka matek, małżonków,
wdów oraz św. Rozalia chroniąca przed chorobami zakaźnymi.
Kolejna duża grupa kapliczek to te poświęcone Jezusowi Chrystusowi.
Wśród różnych wizerunków przedstawiających Syna Bożego
najpopularniejszy jest Chrystus Frasobliwy, choć jak wspomniałam
wcześniej nie dotyczy to Warmii, gdzie częściej spotkamy motyw Serce
Jezusa. Wśród kapliczkowych wizerunków Jezus będzie często
przedstawiany jako Dzieciątko lub Chrystus Upadający (pod krzyżem).
Współczesne figury maryjne to gipsowe odlewy kopiujące wizerunek
Matki Boskiej z Lourdes. Popularny jest wizerunek Madonny z
Dzieciątkiem, Matki Boskiej Niepokalanej. Bliżej ośrodków związanych z
objawieniami, czy figurami słynącymi z cudów, w kapliczkach będą się
pojawiały wizerunki związane z lokalnymi tradycjami, przykładem może
strona 5 / 6
Regionalna Pracownia Digitalizacji
2014.03.07 11:59
być Matka Boska Skępska lub Łąkowska. Czasem w niszy zamiast
rzeźby, czy figurki ustawiany jest obraz.
Warmia jest regionem wyjątkowo bogatym w różnorodne typy
kapliczek. Zarówno tutaj, jak i na terenie całego kraju warto zwrócić
uwagę na te niezwykłe zabytki, przyjrzeć się im z bliska. Może
zauważymy coś, czego wcześniej nie dostrzegaliśmy. Warto też zadbać
o obiekty niszczejące, jednak podejść do tego rozważnie. Najlepiej
zgłosić taką inicjatywę specjalistom w dziedzinie konserwacji. Zachęcam
do poszukiwań interesujących obiektów we własnej okolicy. Może za
genezą powstania kapliczki, intencją fundatorów kryje się ciekawa
historia związana z regionem, czy własną rodziną. Myślę, że poprzez
obcowanie z zabytkami, z obiektami naszego dziedzictwa kulturowego
można odebrać dobrą lekcję historii dotyczącą między innymi własnego
kraju, regionu.
Literatura:
Bojenko M., Brosch A., Warmińskie kapliczki, Dobre Miasto 2011.
Czerwiński T., Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 2012.
Fryś E., Iracka A., Pokropek M., Sztuka Ludowa w Polsce, Warszawa
1988.
Hochleitner J., Kapliczki Warmii Południowej, Olsztyn 2004.
Seweryn T., Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958.
1Na podstawie badań dr Stanisława Kuprjaniuka.
strona 6 / 6
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)