ARTYKUŁY Studia nad orzesznicą Muscardinus

ARTYKUŁY
Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (5): 353–360, 2010
Studia nad orzesznicą Muscardinus avellanarius
w Parku Krajobrazowym Promno (Wielkopolska)
Study on the common dormouse Muscardinus avellanarius
in Promno Landscape Park (Wielkopolska, Poland)
AGATA CZAPRACKA1, MIROSŁAW JURCZYSZYN2, MAŁGORZATA ZAWADZKA3
Zakład Zoologii Systematycznej
Instytut Biologii Środowiska
Wydział Biologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
61–614 Poznań, ul. Umultowska 89
e-mail: mj_o�[email protected]
1, 2, 3
Słowa kluczowe: orzesznica, Muscardinus avellanarius, zagęszczenie, rozrodczość, preferencje
siedliskowe, kontrola skrzynek i tubek.
W Parku Krajobrazowym Promno, jedynym stanowisku orzesznicy Muscardinus avellanarius L.,
1758 w Wielkopolsce, przeprowadzono badania nad rozmieszczeniem przestrzennym populacji,
zagęszczeniem, rozrodczością oraz preferencjami siedliskowymi gatunku. Kontrolowano specjalnie
rozwieszone skrzynki i tzw. tubki gniazdowe, poszukiwano śladów żerowania oraz letnich gniazd
wolnostojących. Orzesznice i ślady ich obecności stwierdzono w 27 wydzieleniach leśnych, w różnych typach siedlisk: w lasach liściastych i mieszanych, w zaroślach leszczynowych, na zrębach,
w odnowieniach dębowych i sosnowych. Zauważono tendencję do wybierania przez zwierzęta
obszarów z gęstym podszytem. Wszystkie znalezione gniazda znajdowały się nie wyżej niż 1,5 m
nad ziemią. Średnie zagęszczenie populacji orzesznicy w PK Promno określono na 0,74 os./ha. Dla
poszczególnych powierzchni badawczych wartości zagęszczenia różniły się i wynosiły od 0,34 do
3,34 os./ha. Średnia liczba młodych w sześciu miotach wynosiła 3,83. Odnotowano jedną samicę,
która wydała dwa mioty w jednym sezonie.
Wstęp
Orzesznica (ryc. 1–3) to niewielki, nocny
ssak o nadrzewnym trybie życia. Jest gryzoniem należącym do rodziny popielicowatych
Gliridae, objętym w Polsce ochroną gatunkową (Rozporządzenie 2004). Zasięg geograficzny orzesznicy rozciąga się od Pirenejów aż po
Wołgę, obejmując m.in. południową Anglię,
Szwecję oraz częściowo kraje nadbałtyckie. Na
południu sięga wybrzeży Morza Śródziemnego
i północnej Anatolii (Storch 1978; Wilson,
Reeder 2005). W Polsce orzesznica występuje głównie w południowej i wschodniej części
kraju (Pucek 1983; Jurczyszyn, Wołk 1998).
W centralnej i północno-zachodniej Polsce
stwierdzono zaledwie kilka stanowisk tego
gryzonia. W Wielkopolsce znana jest jedynie
z Parku Krajobrazowego Promno (PK Promno)
(Kałuża 1987).
Orzesznica została umieszczona na Czerwonej liście IUCN z kategorią least concern
353
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010
rozmieszczenia orzesznicy utrudnia planowanie
działań służących ochronie gatunku. W niniejszej pracy przedstawiono dane zebrane w ciągu
kilku lat monitorowania populacji orzesznicy
zasiedlającej Park Krajobrazowy Promno.
Opis terenu badań
Ryc. 1. Orzesznica w gnieździe (rezerwat Święty Roch
na Roztoczu, 29.09.2010 r., fot. A. Czapracka)
Fig. 1. Common dormouse in nest (Saint Roch nature
reserve in Roztocze region, 29 September 2010, photo
by A. Czapracka)
(IUCN 2010), w Załączniku IV Dyrektywy
Siedliskowej (Dyrektywa 1992), objęta jest też
Konwencją Berneńską (Załącznik III) (Konwencja 1979). W wielu europejskich krajach
wpisano ją do krajowych czerwonych ksiąg i na
czerwone listy gatunków zagrożonych wymarciem (Juškaitis 2008).
W Polsce stosunkowo mało badań dotyczy
ekologii orzesznicy (Sidorowicz 1959; Pielowski,
Wasilewski 1960), wskutek czego niewiele jest
podstawowych danych o zagęszczeniu, rozrodczości, śmiertelności czy preferencjach siedliskowych. Niedostateczny poziom wiedzy na
temat biologii i ekologii, a także aktualnego
Park Krajobrazowy Promno znajduje się
w odległości około 20 km na północny wschód
od Poznania. Ten najmniejszy z wielkopolskich
parków krajobrazowych zajmuje powierzchnię zaledwie 2077 ha i w całości położony jest
w granicach Nadleśnictwa Czerniejewo. W parku dominują obszary leśne stanowiące 60% jego
powierzchni. Północną i zachodnią część parku
pokrywają głównie bory sosnowe, a południowo-wschodnią – lasy liściaste z udziałem grabu
Carpinus betulus, dębów Quercus sp., jaworu
Acer pseudoplatanus oraz innych gatunków klonów, jesionu Fraxinus excelsior i brzozy Betula
sp. (Rąkowski i in. 2002).
Metody
Badania przeprowadzono w latach 2004–
–2008. W celu wykrycia obecności orzesznicy poszukiwano charakterystycznych śladów
żerowania na orzechach laskowych (czyli tzw.
pogryzów). Poszukiwania pogryzów prowadzono w miejscach z owocującą leszczyną Corylus
Ryc. 2–3. Orzesznica na gałęzi (Park Krajobrazowy Promno, ryc. 2 – 11.07.2010 r., ryc. 3 – 2.10.2009 r.,
fot. A. Czapracka)
Figs 2–3. Common dormouse on tree branch (the Promno Landscape Park; Fig. 2 – 11 July 2010, Fig. 3 – 2 October
2009, photos by A. Czapracka)
354
A. Czapracka i in.
avellana. Zastosowano metodę podobną do zaproponowanej przez Brighta i in. (1994, 2006),
polegającą na wyznaczeniu półhektarowych obszarów, w obrębie których losowo wybrano pięć
powierzchni o wymiarach 5 × 5 m. Powierzchnie
te przeszukiwano przez 20 minut. Jeśli nie znaleziono pogryzu po przeszukaniu pięciu powierzchni, wykluczano obecność orzesznicy
w danym oddziale. Metoda ta daje około 90%
pewności wykrycia orzesznicy (Bright i in.
2006). Poszukiwano ponadto letnich, zewnętrznych gniazd orzesznicy mających wygląd niedużych kul (o średnicy kilkunastu centymetrów)
uplecionych zazwyczaj z trawy i ukrytych w gęstych zaroślach (Jurczyszyn 2004).
Na terenie parku rozmieszczono również
specjalnie zaprojektowane dla orzesznic skrzynki i tzw. tubki gniazdowe. Skrzynki wykonane
z surowego drewna, o wymiarach 9,5 × 9,5 ×
9,5 cm, posiadały otwór wyjściowy o średnicy
3 cm. Tubki gniazdowe to lekkie konstrukcje,
w formie prostopadłościanu o wymiarach 27 ×
6,5 × 6,5 cm, wykonane z tworzywa sztucznego
– polipropylenu kanalikowego – oraz wysuwanej podłogi zbudowanej z drewnianej sklejki
(ryc. 4) (Bright i in. 2006).
W latach 2004–2006 kontrolowano 120
skrzynek i 64 tubki, które rozmieszczono na
ośmiu powierzchniach (na czterech powierzchniach skrzynki i na czterech tubki). W 2008 roku
zwiększono liczbę skrzynek do 185, zmniejszając jednocześnie liczbę powierzchni do trzech
(A, B, C). Wielkość powierzchni A – położonej
w lesie dębowo-grabowym z niejednolicie wykształconym podszytem złożonym z leszczyny,
jeżyny Rubus sp. i domieszką głogu Crataegus
sp. – wynosiła 17,75 ha. Powierzchnia B – znajdująca się w lesie dębowo-grabowo-sosnowym
z domieszką czereśni Cerasus avium, klonów
Acer sp., robinii Robinia pseudoacacia o gęstym
podszycie utworzonym przez leszczynę, głóg,
wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum, bez
czarny Sambucus nigra, jeżynę i malinę Rubus
idaeus – zajmowała obszar 3,59 ha. Trzecia powierzchnia C o wielkości 7 ha umiejscowiona
była w młodym lesie dębowo-grabowym z podszytem leszczynowym i domieszką wiciokrzewu
Orzesznica w Parku Krajobrazowym Promno
Ryc. 4. Jeden z typów tubek gniazdowych stosowanych w badaniach orzesznicy (8.10.2010 r.,
fot. A. Czapracka)
Fig. 4. One of nest tube types used in study on Common
dormouse (8 October 2010, photo by A. Czapracka)
pospolitego i głogu. Odległości między skrzynkami wynosiły 20–50 m, a ich zagęszczenie na
poszczególnych powierzchniach było następujące: A – 4 skrzynki/ha, B – 24 skrzynki/ha, C – 4
skrzynki/ha. Skrzynki były kontrolowane co 2–3
tygodnie od maja do października. Wszystkie
znalezione orzesznice ważono przy użyciu wagi
terenowej z dokładnością do 0,25 g, oznaczano
ich płeć, klasyfikowano do odpowiedniej grupy wiekowej oraz indywidualnie oznaczano tatuażem na uchu. Za dorosłą uznawano każdą
orzesznicę złapaną na początku sezonu do czasu
pojawienia się pierwszych miotów oraz każdą,
która ważyła co najmniej 15 g po pojawieniu
się pierwszych miotów w sezonie (Büchner i in.
2003; Sara i in. 2001). Nie dokonywano dokładniejszych oględzin młodych, niedawno urodzonych orzesznic, poza ich liczeniem. Tatuażem
były oznaczane tylko młode na tyle wyrośnięte,
że samodzielnie przebywały w skrzynkach.
Na badania uzyskano odpowiednie zezwolenia Ministra Środowiska i Wojewódzkiego
Konserwatora Przyrody z Poznania.
Wyniki
Na podstawie wykorzystanych metod podczas
pierwszego etapu badań obecność orzesznic stwierdzono w 27 wydzieleniach leśnych (ryc. 5). Ślady
355
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010
Tab. 1. Siedliska, w których stwierdzono obecność orzesznicy na podstawie różnych metod
Tab. 1. Descrip�on of habitat where common dormouse where detected based on different kinds of methods
Opis siedliska
Descrip�on of the habitat
średniowiekowy las sosnowo-grabowy z bardzo rzadkim podszytem
pine-hornbeam forest with thin undergrowth
różnowiekowe lasy dębowo-sosnowe z różnie wykształconym
podszytem leszczynowym (od rzadkiego do bardzo gęstego)
oak-pine woodland with undergrowth of hazel (undergrowth
in some places thin and in other ones thick)
średniowiekowe i stare lasy sosnowe z domieszką dębu, podszyt
różnie wykształcony średnio gęsty do bardzo gęstego z leszczyną
i domieszką innych gatunków krzewów (np. głogu i jeżyny)
pine-oak forest with dense undergrowth of hazel
and other species as hawthorn and blackberry
różnowiekowe lasy dębowe z gęstym podszytem leszczynowym
i domieszką innych krzewów
oak woodland with thick undergrowth of hazel and other shrubs
różnowiekowe lasy dębowo-grabowe z domieszką innych drzew,
podszyt różnie wykształcony do gęstego i bardzo gęstego z leszczyną,
głogiem i niekiedy innymi krzewami (czarny bez, jeżyna, wiciokrzew)
oak-hornbeam woodland with addi�on of other tree species;
undergrowth, in some places very thick, consisted of hazel,
hawthorn, elder, honeysuckle, blackberry
zarośla leszczynowe z podrostem drzew liściastych (dąb, grab, buk)
thicket of hazel with deciduous undergrowth (oak, hornbeam, beech)
ols nad jeziorem, graniczący z lasem mieszanym
z zaroślami leszczyny obficie owocującymi
swamp alderwood bordered on thicket of hazel
młody las klonowo-grabowy z rzadkim podszytem leszczynowym
young maple-hornbeam woodland with thin undergrowth of hazel
żerowania znaleziono na 19 z 27 wytypowanych
i przeszukanych półhektarowych obszarach z leszczyną. Na wszystkich powierzchniach, na których
rozmieszczono skrzynki, odnotowano obecność
zwierząt lub śladów ich bytowania. Tubki zostały
zasiedlone przez orzesznice na trzech z czterech
powierzchni, na których je rozwieszono. Łącznie
stwierdzono 24 dorosłe orzesznice w skrzynkach
i tubkach. Orzesznice i ślady ich bytowania stwierdzono w drzewostanach zarówno liściastych, jak
i mieszanych, należących do różnych klas wiekowych, od młodych po ponad stuletnie (tab. 1).
Znaleziono również 12 letnich (zewnętrznych)
gniazd orzesznicy, z czego 8 znajdowało się na
wysokości do 1 m. Żadne z gniazd nie znajdowało się bezpośrednio na ziemi. Najwyżej ulokowane
gniazdo znajdowało się 1,5 m nad gruntem. Siedem
gniazd znaleziono na zrębach porośniętych leszczy-
356
Metoda wykrycia
Detec�on method
pogryzy
pogryzy, gniazdo zewnętrzne, orzesznica lub jej
gniazdo w tubce, orzesznica lub jej gniazdo w
skrzynce
gnawed hazelnuts, external nest, animal or its
nest in nest tube, animal or its nest in nestbox
pogryzy
gnawed hazelnuts
pogryzy
gnawed hazelnuts
pogryzy, orzesznica lub jej gniazdo
w skrzynce, orzesznica lub jej gniazdo w tubce
gnawed hazelnuts, animal or its nest
in nestbox, animal or its nest in nest tube
pogryzy, gniazdo zewnętrzne
gnawed hazelnuts, external nest
gniazdo zewnętrzne
external nest
pogryzy, orzesznica lub jej gniazdo w tubce
gnawed hazelnuts, animal or its nest in nest tube
ną, gdzie zaczynały się odnawiać dąb i sosna. Jedno
z gniazd znaleziono także w olsie graniczącym
z lasem mieszanym ze sporym udziałem leszczyny
w warstwie krzewów.
Średnie zagęszczenie orzesznic, oszacowane
w wyniku kontroli skrzynek rozmieszczonych
na wszystkich trzech powierzchniach (A, B, C)
na terenie PK Promno wyniosło 0,74 os./ha.
Najwyższe zagęszczenie orzesznic, wynoszące
3,34 os./ha, stwierdzono na powierzchni B. Było
ono 8–10 razy wyższe niż na powierzchniach
A i C, gdzie wyniosło odpowiednio 0,34 os./ha
i 0,43 os./ha. Zasiedlenie skrzynek na powierzchniach było nierównomierne. Szczególnie
dobrze było to widać na powierzchni A, najbardziej ze wszystkich zróżnicowanej pod względem stopnia rozwoju podszytu. Orzesznice
zasiedlały skrzynki rozwieszone w miejscach,
A. Czapracka i in.
Orzesznica w Parku Krajobrazowym Promno
Pobiedziska
B C
Promno
0
2 km
Dyskusja
A
54°
300
338,5
1
50°
16°
24°
włączony do obliczenia powyższej średniej).
W pierwszym miocie tej samicy stwierdzono
5 młodych, a w drugim – 3 młode orzesznice.
2
4
3
5
Ryc. 5. Miejsca stwierdzeń orzesznicy na obszarze
Parku Krajobrazowego Promno (punkty ma mapie nie
odpowiadają dokładnie liczbie stanowisk podanych
w tekście, wskazują jedynie w przybliżeniu miejsca
wykrycia gatunku). A, B, C – obszary, na których dokonano oszacowania zagęszczenia w oparciu o kontrole
skrzynek; 1 – miejsce wykrycia orzesznicy, 2 – lasy,
3 – jezioro, 4 – miejscowość, 5 – granica parku krajobrazowego
Fig. 5. Distribu�on of common dormouse in Promno
Landscape Park (points on the map do not match the
real number of sites where animals were detected
but show rather areas occupied by the species). A, B,
C – study sites with nestbox grids where data for density es�ma�on were collected; 1 – place where common
dormouse was detected, 2 – forest, 3 – lake, 4 – built-up area, 5 – landscape park border
w których wykształcił się stosunkowo gęsty
podszyt lub w bezpośrednim sąsiedztwie takich
miejsc. Zupełny brak śladów obecności zwierząt
w skrzynkach stwierdzono w lasach o słabo rozwiniętym podszycie lub całkowitym jego braku.
Średnia masa ciała dorosłych osobników,
branych pod uwagę przy obliczaniu zagęszczenia, wyniosła 17,78 g (zakres 13,25–23,5 g, SD
= 2,43 g). Jedna z samic schwytana na samym
początku sezonu, zanim pojawiły się pierwsze
mioty, miała bardzo niską masę ciała 13,25 g.
W trakcie badań w skrzynkach sześciokrotnie stwierdzono samice z młodymi. Średnia
liczba młodych w miocie wyniosła 3,83 (SD
= 0,98). Trzy mioty liczyły po 3 młode, jeden
miot – 4 młode, a dwa mioty – po 5 młodych
orzesznic. W jednym przypadku zaobserwowano samicę, która wydała na świat dwa
mioty w tym samym roku (drugi miot został
Poszukiwania orzesznicy na terenie PK
Promno prowadzono głównie na obszarach
porośniętych leszczyną. Częściowo wynikało
to ze względów metodycznych. Poszukiwanie
śladów żerowania na orzechach laskowych jest
w praktyce najprostszą ze znanych metod i pewniejszą niż poszukiwanie zewnętrznych gniazd
lub przeszukiwanie skrzynek. Brak orzeszków laskowych pogryzionych przez orzesznice
wśród otwartych przez inne zwierzęta w określonym fragmencie lasu pozwala z dużą dozą
prawdopodobieństwa założyć nieobecność tego
gatunku. Brak zewnętrznych gniazd nie musi
świadczyć o nieobecności orzesznic, gdyż mogą
one zajmować w określonym fragmencie lasu
bardziej preferowane przez siebie dziuple, stare
gniazda wiewiórek i niekiedy ptaków (Bright,
Morris 1992, 1996; Bright i in. 2006; Juškaitis,
Remeisis 2007). Ponieważ leszczyna jest dość
pospolita na badanym obszarze, poszukiwania
objęły większość typów siedlisk, jakie można
spotkać w parku. Ślady żerowania orzesznic
stwierdzono zarówno w różnowiekowych lasach
liściastych (dębowych, dębowo-grabowych, olsach), jak i mieszanych (dębowo-sosnowych,
sosnowo-grabowych). Lasy te charakteryzowały się najczęściej dobrze rozwiniętym podszytem. Orzesznica zasiedla szerokie spektrum
siedlisk, począwszy od starych lasów liściastych
i mieszanych (Bright i in. 2006; Juškaitis 2003b;
Juškaitis, Šiožinytė 2008; Vilhelmsen 2003) poprzez lasy o przewadze drzew iglastych (Bright
i in. 2006; Juškaitis 2003b) do zarastających zrębów (Vilhelmsen 2003), zakrzewień (Bright i in.
2006; Jurczyszyn, Wołk 1998; Vilhelmsen 2003)
i plantacji owocowych (Jurczyszyn, Wołk 1998).
Gniazda zewnętrzne znajdywano w PK
Promno przede wszystkim na zrębach, gdzie
zaczynał odnawiać się dąb i sosna. Roślinność
w takich miejscach jest gęsta i daje zwierzętom dobrą osłonę w trakcie poruszania się,
357
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010
a same gniazda są dobrze ukryte (Berg, Berg
1998, Juškaitis, Remeisis 2007). W PK Promno
stwierdzono unikanie przez orzesznice obszarów, w których brakowało podszytu lub gdzie
był on bardzo słabo rozwinięty. Podobne zjawisko opisują z terenu Szwecji Berg i Berg
(1998), z Anglii Bright i Morris (1992), Bright
i in. (2006), z Litwy Juškaitis (2003b), Juškaitis
i Šiožinytė (2008) i z Danii Vilhelmsen (2003).
Populacje orzesznicy osiągają niskie zagęszczenia (Bright, Morris 1996), znacznie niższe
od innych pospolitych gryzoni leśnych, np. myszy leśnej Apodemus flavicollis lub nornicy rudej Myodes glareolus, których liczebność może
przekraczać nawet 100 osobników na hektar
(Jędrzejewska, Jędrzejewski 2001). Średnie zagęszczenie orzesznicy w PK Promno, oszacowane na 0,74 os./ha, jest podobne do podawanego
przez Juškaitisa (2003a) z Litwy, gdzie wynosiło
ono w okresie wiosennym od 0,5 do 1,4 os./ha
ze średnią 1 os./ha. Juškaitis (2003b) stwierdził
również, że w siedliskach bardzo sprzyjających
orzesznice osiągają zagęszczenie 3 dorosłych
osobników na hektar. Zagęszczenie uzyskane w PK Promno jest niskie w porównaniu
z wynikami z Anglii, gdzie stwierdzono od 1 do
10 os./ha (Bright i in. 2006), we Włoszech od
6,76 do 8,48 os./ha (Sara i in. 2001) i w Szwecji
od 3,0 do 6,7 os./ha (Berg, Berg 1999).
Wysokie zagęszczenia populacji orzesznic
oszacowane przez niektórych autorów są związane z prowadzeniem badań na zbyt małych
obszarach (np. Sara i in. 2001) mogących nie
odzwierciedlać nierównomiernego rozmieszczenia orzesznic w całym lesie (Juškaitis 2006).
Na takich powierzchniach do przeszacowania
zagęszczenia może przyczynić się tzw. efekt
krawędzi, czyli jedynie częściowe zachodzenie
areałów niektórych osobników na powierzchnię badawczą. Juškaitis (2006) stwierdził ponadto, iż wysokie zagęszczenie skrzynek na powierzchni badawczej wpływa korzystnie na liczebność orzesznic. Skrzynki podnoszą pojemność środowiska, eliminując w pewnym stopniu
czynnik ograniczający zagęszczenie orzesznic –
– niedostatek naturalnych schronień. Juškaitis
w badaniach uzyskał 2–3 razy wyższą liczeb-
358
ność orzesznic na powierzchniach o wysokim
zagęszczeniu skrzynek, tj. 16 na hektar, w porównaniu z powierzchniami o niższym (4 na
hektar) zagęszczeniu skrzynek. Podobne spostrzeżenia poczynili Bright i in. (2006). Podczas
badań w Promnie na powierzchni o wysokim
zagęszczeniu skrzynek (pow. B) uzyskano
znacznie wyższe zagęszczenie orzesznic niż na
pozostałych dwóch powierzchniach. Wyniki te
zdają się potwierdzać wnioski wysnute przez
Juškaitisa (2006) oraz Brighta i in. (2006).
Z drugiej strony obszar o wysokim zagęszczeniu skrzynek w PK Promno wydaje się wyjątkowo korzystny dla orzesznic. Większość osobników na tej powierzchni odławiano po kilka
razy, niektóre w skrzynkach były obecne niemal
podczas każdej kontroli. Prawdopodobnie były
to osobniki mające areały w obrębie powierzchni badawczej, a nie osobniki napływające z obszarów przylegających do powierzchni.
Dotychczasowe dane na temat rozrodczości orzesznicy w Polsce pochodzą z Puszczy
Kampinoskiej (Sidorowicz 1959), w której wielkość miotów wahała się od 1 do 5 młodych ze
średnią 3,6. Wyniki uzyskane w PK Promno (3,4
osobnika w miocie) nie odbiegają zbytnio od
danych podawanych z Puszczy Kampinoskiej.
W populacjach litewskich Juškaitis (2003a)
stwierdzał mioty liczące średnio 3,4–4,4 osobnika. Nieco większe mioty liczące 2–6 osobników
ze średnią liczebnością wynoszącą 4,2 osobniki
obserwował z kolei Büchner i in. (2003).
Park Krajobrazowy Promno jest terenem
użytkowanym gospodarczo i turystycznie, lasy
nie tworzą zwartego kompleksu, są podzielone
na mniejsze fragmenty. Część z nich wydaje się
sprzyjać orzesznicom, a część stanowi środowisko niesprzyjające utrzymaniu się stabilnych populacji. Minimalny obszar, według Brighta i in.
(1994), na którym ma szansę utrzymać się trwała populacja orzesznic to 20 ha. Gatunek ten ze
względu na specyficzne wymagania siedliskowe, połączone z bytowaniem w niskich zagęszczeniach jest wyjątkowo podatny na wszelkie
zmiany powodowane działalnością człowieka.
Użytkowane gospodarczo lasy parku zapewnią
orzesznicom wystarczająco duży obszar odpo-
A. Czapracka i in.
wiedni dla gatunku, pod warunkiem świadomego planowania działań gospodarczych, tak
aby wspomagać populację i poprawiać warunki siedliskowe na tych obszarach, gdzie są one
niekorzystne. Szczególnie ważne jest zidentyfikowanie i poprawienie jakości obszarów, które
mogą stanowić bariery dla przemieszczania
się osobników między subpopulacjami zasiedlającymi różne części parku. Konieczne jest
zdobycie dalszej, dokładniejszej wiedzy nie
tylko na temat rozmieszczenia, lecz także biologii i ekologii tego gryzonia w PK Promno.
W kolejnych latach chcielibyśmy wyjaśnić, czy
orzesznice wykorzystują na terenie PK Promno
obszary pozbawione leszczyny i tym samym
ocenić, jak ważny element stanowi w ich siedlisku. Kontynuowanie badań konieczne jest także
w celu uzyskania danych na temat wieloletniej
Orzesznica w Parku Krajobrazowym Promno
dynamiki populacji orzesznicy, ponieważ parametry populacyjne to wartości mogące znacznie zmieniać się w różnych latach.
Podziękowania
Pragniemy podziękować pracownikom Nadleśnictwa Czerniejewo za pomoc w organizacji badań,
Zespołowi Parków Krajobrazowych Województwa
Wielkopolskiego kierowanemu przez Pana Dyrektora
Janusza Łakomca za sfinansowanie zakupu odpowiednich skrzynek dla orzesznic. Za pomoc w pracach terenowych wdzięczni jesteśmy Panu leśniczemu Zdzisławowi
Knastowi, wielu studentom i absolwentom Wydziału
Biologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,
w tym szczególnie Maciejowi Łochyńskiemu, Łukaszowi
Łukomskiemu oraz osobom spoza uczelni – Darii
Ziemek i Lucynie Czaprackiej.
PIŚMIENNICTWO
Berg L., Berg A. 1998. Nest site selection by the dormouse Muscardinus avellanarius in two different
landscapes. Ann. Zool. Fenn. 35: 115–122.
Berg L., Berg A. 1999. Abundance and survival of the
hazel dormouse Muscardinus avellanarius in a temporary shrub habitat: a trapping study. Ann. Zool.
Fenn. 36: 159–165.
Bright P.W., Mitchell P., Morris P.A. 1994. Dormouse distribution: survey techniques, insular ecology and selection
of sites for conservation. J. Appl. Ecol. 31: 329–339.
Bright P.W., Morris P.A. 1992. Ranging and nesting
behaviour of the dormouse Muscardinus avellanarius, in coppice-with-standards woodland.
J. Zool., London 226: 589–600.
Bright P.W., Morris P.A. 1996. Why are Dormice rare?
A case study in conservation biology. Mamm. Rev.
26 (4): 157–187.
Bright P.W., Morris P.A., Mitchell P. 2006. The dormouse conservation handbook, 2 wyd. English Nature.
Büchner S., Stubbe M., Striese D. 2003. Breeding and biological data for the common dormouse (Muscardinus
avellanarius) in Eastern Saxony (Germany). Acta
Zool. Sci. Hung. 49 (suppl. 1): 19–26.
Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG
z dnia 21 maja 1992 roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory.
IUCN 2010. 2010 IUCN Red list of threatened species.
Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Liczebność ofiar.
Gryzonie – wszechobecne norniki, nornice i myszy.
W: Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 63–73.
Jurczyszyn M. 2004. Ochrona ssaków nadrzewnych. W:
Gwiazdowicz D.J. (red.). Ochrona przyrody w lasach. Ochrona zwierząt. Wyd. PTL, Poznań.
Jurczyszyn M., Wołk K. 1998. The present status of
dormice (Myoxidae) in Poland. Nat. Croat. 7 (1):
11–18.
Juškaitis R. 2003a. Abundance, dynamics and reproduction success in the common dormouse, Muscardinus avellanarius, populations in Lithuania. Folia
Zool. 52 (3): 239–248.
Juškaitis R. 2003b. New data on distribution, habitats
and abundance of dormice (Gliridae) in Lithuania.
Acta Zool. Sci. Hung. 49 (suppl. 1): 55–62.
Juškaitis R. 2006. Nestbox grids in population studies of the common dormouse (Muscardinus
avellanarius L.): methodological aspects. Pol.
J. Ecol. 53: 351–358.
Juškaitis R. 2008. The common dormouse Muscardinus
avellanarius: Ecology, Population structure and
Dynamics. Institute of Ecology of Vilnus University
Publishers, Vilnus.
359
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010
Juškaitis R., Remeisis R. 2007. Summer nest sites of
the common dormouse Muscardinus avellanarius L. in young woodlands of Lithuania. Pol.
J. Ecol. 55 (4): 795–803.
Juškaitis R., Šiožinytė V. 2008. Habitat requirements of
the common dormouse (Muscardinus avellanarius)
and the fat dormouse (Glis glis) in mature mixed
forest in Lithuania. Ekológia (Bratislava) 27 (2):
143–151.
Kałuża T. 1987. Stanowisko orzesznicy Muscardinus
avellanarius (Linnaeus, 1758) w Wielkopolsce. Prz.
Zool. 31 (2): 215–218.
Konwencja 1979. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 roku (Dz.
U. z dnia 25 maja 1996 r.)
Pielowski Z., Wasilewski A. 1960. Haselmäuse in
Vogelnestkästen. Z. Säugetierk. 25: 74–80.
Pucek Z. 1983. Muscardinus avellanarius (Linnaeus,
1758). W: Pucek Z., Raczyński J. Atlas rozmieszczenia
ssaków w Polsce. Wyd. PWN, Warszawa: 137–138.
Rąkowski G. (red.), Samogorzewska M., Janczewska A.,
Wójcik J., Walczak M., Pisarski Z. 2002. Park Krajo-
brazowy Promno. W: Parki Krajobrazowe w Polsce.
Inst. Ochr. Środ., Warszawa: 233–236.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dz. U. Nr 220, poz. 2237.
Sara M., Casamento G., Spinnato A. 2001. Density and
breeding of Muscardinus avellanarius L., 1758 in woodlands of Sicily. T. U. J. Sci. Res. B 2 (2): 85–93.
Sidorowicz J. 1959. Über Morphologie und Biologie der
Haselmaus (Muscardinus avellanarius L.) in Polen.
Acta Theriol. 3: 75–91.
Storch G. 1978. Muscardinus avellanarius (Linnaeus,
1758) – Haselmaus. W: Niethammer J., Krapp F.
(red.). Handbuch der Säugetiere Europas. Tom
1. Nagetiere I. Akademische Verlagsgesellschaft
– Wiesbaden: 259–280.
Vilhelmsen H. 2003. Status of dormice (Muscardinus
avellanarius) in Denmark. Acta Zool. Sci. Hung. 49
(suppl. 1): 139–145.
Wilson D.E., Reeder D.M. 2005. Species of the world:
a taxonomic and geographic reference, 3 wyd. The
John Hopkins University Press.
SUMMARY
Czapracka A., Jurczyszyn M., Zawadzka M. Study on the common dormouse Muscardinus avellanarius
in Promno Landscape Park (Wielkopolska, Poland)
Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (5): 353–360, 2010
Common dormouse is a protected species included in Annex IV of Habitat Directive and in many
European Red lists of endangered species. Little is known about biology and ecology of this mammal
in Poland. In our country only few studies in this subject has been conducted so far. Population of
common dormouse was investigated in Promno Landscape Park, the only known locality of this species in
Wielkopolska province. In this paper preliminary notes on distribution, nest sites, habitat selection, density
and breeding of common dormouse are provided. Data were collected in years 2004–2008, using different
methods: searching of gnawed hazelnuts and nests, regular inspections of nestboxes and nest tubes.
Dormice and signs of their presence were found in 27 separate forest compartments which represents
a wide range of habitat types such as deciduous and mixed forests as well as hazel shrubs, forest clearings
(Tab. 1). Animals preferred areas with dense and species rich understorey. Most of the nests were found in
oak and pine regenerations. All nests were placed up to the height of 1.5 metres, none of them were found
directly on the ground level. Mean population density of common dormouse estimated for PK Promno
was 0.74 ind./ha. This value varied from 0.34 to 3.34 between separate study areas taken into account in
this estimation. Mean litter size was 3.83 juveniles per female. One female gave birth to two litters in one
season. Results obtained during these studies will be useful in assessing possible threats to population of
common dormouse inhabiting forests of PK Promno and planning of its protection.
360