Ferdynand de Saussure i wspolczesne kierunki

Przedmiot: WSPÓLCZESNE KIERUNKI JEYZKOZNAWSTWA…
Temat wykładu: FERDYNAND DE SAUSSURE (1857-1913) – TWÓRCA
JĘZYKOZNAWSTWA WSPÓŁCZESNEGO.
(learning, dołączony do wykładów z 7 grudnia 2013)
UWAGA! Zdaję sobie sprdoniosł i uważam za pożyteczne powtórzenie ich
jeszcze raz, tym razem w kontekście najistotniejszych elementów teorii
Sasssure’a.
Słowa klucze: mechanizmy systemowości, czyli związki paradygmatyczne i
syntagmatyczne, dwoista natura znaku językowego, strona oznaczająca znaku
(forma, signifiant) i strona oznaczana (signifié),znaki językowe proste i
złożone, langue – parole, langage, językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne,
językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne, systemowość znaków
językowych, semiotyka (semiologia), socjolingwistyka, etnolingwistyka,
psycholingwistyka, neurolingwistyka
Zagadnienia.
1. Najważniejsze elementy teorii lingwistycznej Fde S. Stwierdzenie o
systemowości języka oraz wykrycie dwóch
podstawowych
mechanizmów wskazujących na systemowość języka; płaszczyzny
langue i parole „sumujące” langage,
arbitralność znaków
językowych; stworzenie podstaw semiotyki i socjolingwistyki, podział
na językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne
2. O strukturalizmie w językoznawstwie.
3. Sumujące uzasadnienie tezy, że badania FdeS stały się kamieniem
milowym w rozwoju językoznawstwa.
Ad 1). Uczony szwajcarski, ale nazwisko zdecydowanie międzynarodowe,
wręcz kultowe, bo on to właśnie stworzył podstawy teoretyczne
językoznawstwa współczesnego. Inaczej mówiąc, wszystkie „dzisiejsze”
kierunki językoznawstwa mają wspólną podstawę teoretyczną sprecyzowaną
przez tego uczonego w książce Kurs językoznawstwa ogólnego, która to
została zredagowana w roku 1916, po Jego śmierci, przez uczniów –
studentów i doktorantów .
Poglądy badacza na istotę języka nie zrodziły się w pustce: uwzględnił w
szerokim zakresie
dokonania polskich uczonych, twórców Szkoły
Kazańskiej (Baudouin de Courtenay i jego uczeń, M. Kruszewski). Ogromną
zasługą FdeS jest i scalenie ich odkrywczych poglądów, i nadanie im kształtu
całości teoretycznej.
Właśnie dlatego rok 1916 uznano za początek współczesnych badań nad
językiem.
1
Główne elementy teorii FdeS:
Teza o znakowym charakterze języka. (Przypominam definicję znaku: element
rzeczywistości ważny nie ze względu na swoją formę, lecz na treść, do której
odsyła. Mając przed sobą dowolny wyraz, chociażby w języku polskim :
książka, miłość, nienawiść, szczęście, wykład, dom i t.d. , widzimy określony
zespół głosek, czyli formę znaku językowego. Jednakże te zespoły głosek
oznaczają jakąś treść, która zresztą staje się treścią konkretną dopiero w
kontekście. Np., słysząc lub widząc słowo dom , mamy li tylko ogólne
wyobrażenie, o czym jest mowa. A przykład konkretyzacji związanej z użyciem
czyli z poziomem parole: Mój dom jest budowlą dwupiętrową. Ale i: Dobre
maniery wynosimy z domu rodzinnego. Trzeba jeszcze pamiętać, że , inaczej
rzecz ujmując, znak językowy ma dwoistą naturę, bo składa się z elementu
oznaczającego (forma, Saussuroweskie signifiant) i oznaczanego (pojęcie, treść,
Saussurowskie signifié).
Dodatkowe objaśnienie: przykłady podane wyżej, dla obcokrajowca, który nie
zna języka polskiego, są tylko formą, zespołem nic mu nie mówiących głosek.
Poziom signifié
tych oraz, oczywiście, innych znaków jest dla nich
nieosiągalny.
(Chcę przypomnieć, że znaki językowe dzielą się na proste (wyrazy
pełnoznaczne) i złożone – połączenia dwuwyrazowe i inne czyli
wielowyrazowe.
Saussure udowodnił prawdziwość tezy, że znaki językowe tworzą system, a
mianowicie: każdy z nich (najmniejszy posiadający znaczenie – to wyraz
pełnoznaczny , inaczej realno-znaczeniowy) nie istnieje sam przez się, ale w
związku z innymi podobnymi
(synonimy), a także
w stosunku
przeciwstawienia pod jakimś względem (antonimy). Przykład gramatyczny:
liczba pojedyncza jest wyodrębniona, bo znajduje się w opozycji do liczby
mnogiej. tego samego rzeczownika.
Znak językowy jest jak gdyby punktem przecięcia wielu przeciwstawień
(opozycji), w których on występuje. Te opozycje wyznaczają jego miejsce w
systemie. Np., francuskie veau to polskie cielę, ale ma różną wartość w obydwu
systemach językowych.. We francuskim oznacza także mięso cielęce, a więc w
polskim na oznaczenie tego mięsa jest odrębna nazwa.
Uczony określił, nazwał, opisał podstawowe mechanizmy systemowości, a
mianowicie wszystkie jednostki języka (nie tylko wyrazy) grupują się w dwóch
typach związków. Paradygmatyczne (inaczej asocjacyjne, skojarzeniowe) nie
występują fizycznie w tekście, lecz istnieją w naszej głowie jako materiał „do
podstawień”, do modyfikacji tekstu. Chodzi o elementy pod jakimś względem
podobne (jak na schemacie , który Państwo macie: Wyrazy w tekście i w
słowniku). Do relacji paradygmatycznych należą też , jak wspomniałam,
2
zbieżności formalne (gramatyczne), Np.:
jedziemy, stoimy, czytamy,
rozmawiamy (końcówka), a także zbieżności znaczeniowe i formalne:
tradycyjny – tradycjonalny; konik – koniś – koniczek.
Natomiast związki syntagmatyczne (tekstowe) występują w konkretnej
wypowiedzi (w tekście) tu i teraz.
4) Język jako system (zbiór reguł, na podstawie których następuje wymiana i
łączenie znaków językowych czyli elementów języka) , ma charakter trwały i
niezależny od mówiących (użytkowników języka). Inaczej: ma charakter
arbitralny, narzucony użytkownikom, którzy nie mogą tutaj dokonywać zmian
dowolnych, bowiem wykluczałoby to porozumienie. Innymi słowy: my jako
użytkownicy języka używamy wyrazów (leksemów) z przypisanym im
znaczeniem oraz łączymy je w sensowne całości korzystając z tego, ze znamy
odpowiednie reguły, które, także nie podlegają indywidualnym, dowolnym
(czyli – nie arbitralnym) zmianom
5. To FdeS niejako odkrył, a następnie nazwał i opisał dwie płaszczyzny
języka od siebie absolutnie zależne. To langue –
wyrazy oraz system
abstrakcyjnych reguł, „pilnujących”, ażeby w procesie mówienia (parole)
wyrazy łączyły się w sensowne wypowiedzi. Jest oczywiste, że langue jest
„bazą danych” dla używających języka, ale i langue nie może żyć, a więc i
rozwijać się bez parole, bowiem język nie realizowany w konkretnych,
indywidualnych wypowiedziach, nie zasilany przez innowacje stamtąd
pochodzące, staje się językiem martwym, tak stało się ze starożytna greką czy
łaciną.
Budując teorię języka jako systemu znaków, FdeS tworzy podstawy semiotyki
(semiologii) , nauki o systemach znakowych, o kodach znakowych, które mają
bardzo różnorodny charakter. Najczęściej są to systemy znaków sygnalizujące
różne pozajęzykowe formy społecznego komunikowania się Takim kodem jest
na przykład ubiór, także zachowanie, obrzędy, makijaż, formy towarzyskie.
Także kody estetyczne (literatura, sztuka).
Natomiast jego teza, że język ma charakter społeczny (ponadindywidualny) w
sposób przez Saussure’a niezamierzony stała się bodźcem do powstania
socjolingwistyki. Zrodziły się pytania: w czym mianowicie i jak przejawia się
ten społeczny charakter? Sam kierunek rozwinął się dopiero po II wojnie
światowej, ale powyżej przytoczone stwierdzenie badacza zainspirowało
naukowców, wskazało kierunek badań.
Tym samym Saussure jest autorem podziału na językoznawstwo wewnętrzne i
zewnętrzne. Reprezentanci tego pierwszego nurtu zajmują się badaniem języka
samego w sobie i dla samego siebie, bez uwzględniania jakichkolwiek
okoliczności użycia. Natomiast w ramach metodologii językoznawstwa
zewnętrznego [przedmiotem zainteresowania jest odkrywanie związków języka
3
ze światem, inaczej: opisem związków, jakie mogą istnieć między językiem
(langue) i wszystkim, co istnieje wprawdzie poza nim, ale ma z nim jakiś
wyraźny związek. Uzasadnienie merytoryczne dobrze odzwierciedla metafora:
szachy (wartość figur jako podstawa gry) i sama gra w szachy – użycie figur w
określonych celach, co odzwierciedla użycie posiadających wszak znaczenie
czyli określoną wartość znaków językowych w konkretnych celach
komunikacyjnych.
Ad 2) Jak mówił Saussure, istotne jest badanie języka samego w sobie i dla
samego siebie. Kontynuując ten kierunek badań, stworzył on tym samym
podstawy
strukturalizmu
językoznawczego,
kierunku
intensywnie
rozwijającego się, a także bardzo różnorodnego (aż do lat 70 XX wieku). I to
dobrze! Zanim zaczęliśmy się zastanawiać nad związkami języka ze światem,
trzeba było określić dokładnie, jak jest zbudowany, poznać „wnętrze” języka.
Warto dodać, że właśnie odróżnienie języka jako systemu abstrakcyjnych
znaków (langue), tworu abstrakcyjnego i społecznego, od mówienia (parole) –
procesu konkretnego i jednostkowego, legło u podstaw tego kierunku. W jego
ramach dokonano też szczegółowego opisu znaczenia pojęcia systemowość
znaków językowych.
Badania strukturalistyczne wynikają jeszcze z podziału, które wprowadził,
wyodrębniając językoznawstwo synchroniczne (badanie języka tu i teraz) oraz
diachroniczne (badanie języka w aspekcie historycznym). Dowodził wręcz
konieczności
zainteresowania się językiem właśnie w aspekcie
synchronicznym.
Dzięki FdeS i zainspirowanych przez niego badaniom struktury (budowy)
języka, mamy bogatą wiedzę o tym, co mianowicie: wynika ze związków
systemu znaków językowych ze światem zewnętrznym? Jakie nowe właściwości
języka możemy poznać, badając te związki?
Ad 3) Bogate oraz istotne treści powodują, że jego teorię uznano za
kamień milowy w rozwoju językoznawstwa. Z niej wyrastają pośrednio lub
bezpośrednio
współczesne
założenia
badawcze
językoznawstwa
charakteryzujące okres od rozpowszechnienia teorii FdeS aż po dekady XXI
wieku.:
a) Powszechne traktowanie języka jako systemu znaków, przy czym teza o
znakowym charakterze języka, a dalej – rozważania na temat istoty znaków
językowych, określają drogę do powstania semiologii (nazwa pochodzi od
FdeS).
b) Odkrycie, a następnie udowodnienie systemowego charakteru języka
otworzyło badania nad składnikami tego systemu właśnie w tym aspekcie.
4
Ponadto – nad właściwościami znaków językowych., a podstawowe to, co
przypominam:
arbitralność,
konwencjonalność,
dwustopniowość,
dwuklasowość, uniwersalność, polisemiczność (wieloznaczność).
c) Nie tylko określenie typu badań według chronologii, ale i zdecydowane
priorytety dla badan synchronicznych, było równoznaczne ze skierowaniem
uwagi badaczy na poznawanie współczesnego stadium rozwoju języków, a
nie ich historii (diachronia).
d) Akcentowanie przez Saussure’a oraz „jego” strukturalistów społecznego
charakteru języka zwróciło uwagę badaczy na kwestie użycia, a dokładniej
na relacje język a społeczeństwo, które się nim posługuje, które komunikuje
się za jego pośrednictwem. Tym samym formuje się nowy kierunek badań:
socjolingwistyka, badająca związki języka z użyciem, z funkcjonowaniem
społeczeństwa.
e) Formuła langue + parole = langage spełniła rolę inspiracji do wszelkich
badań w obszarze parole czyli badań przeróżnych okoliczności użycia
języka. Trudno było nie zaakceptować tej logicznej klasyfikacji: Mamy
system znaków językowych, znaków abstrakcyjnych, nie konkretnych,
langue, mamy różnorodną, bogatą sferę wypowiedzi czyli parole, czyli
użycie tych abstrakcyjnych środków w konkretnych celach, określonych
przez treść wypowiedzi (aktu mowy, mówienia). Natomiast langue i parole
są składnikami mowy (langage), inaczej – ogólnej działalności mownej
człowieka, mowy.
f)
Skupienie uwagi na użyciu języka i wynikających stąd wielorakich
okolicznościach, dało początek powstaniu licznych tak zwanych dyscyplin
pogranicznych w stosunku do językoznawstwa „klasycznego” (zob.,
Schemat). To etno- psycho-, neuro- socjolingwistyka. A więc kolejno:
badanie związków między językiem a szeroko rozumiana kulturą, między
językiem a procesami psychicznymi, językiem a praca mózgu, językiem a
funkcjonowaniem społeczeństwa.(Etnolingwistyka nie zmieściła się na
Schemacie; jest tylko „ramię”, kreska ukośna, a nie ma jej zwieńczenia).
g) Zrodziło się zainteresowanie społecznym charakterem języka, a ta ciekawość
poznawcza spowodowała powstanie nowej dyscypliny pogranicznej w
stosunku do językoznawstwa, a mianowicie – socjolingwistyki, rozwojowej
po dzień dzisiejszy dyscypliny , w ramach której badane są szeroko
rozumiane związki pomiędzy językiem a społeczeństwem.
h) Wprowadzony przez FdeS podział na językoznawstwo wewnętrzne i
zewnętrzne stał się bodźcem skłaniającym do refleksji nad sensem tego
5
podziału, a w konsekwencji do pytań o relacje: język a kultura, język a świat
zewnętrzny, język a człowiek, język a psychika, język a społeczeństwo.
Właśnie wymienione relacje są przedmiotem intensywnych badań
współczesnej lingwistyki.
W końcu zaś – język a procesy poznawcze (kognitywistyka). Tymi ostatnimi
doniosłymi kwestiami, samym kierunkiem językoznawstwo kognitywne, o
którym wspominam także w wykładzie z 23 grudnia, zajmiemy się odrębnie.
Pytania kontrolne.
1. Przykłady własne funkcjonowania języka na poziomie langue i parole
(jeden i ten sam przykład w dwóch „odsłonach”)
2. Dwoista natura znaku językowego (przykłady, które ilustrują to
zjawisko).
3. Jaki stworzony przez Saussure’a kier badań zajmował się
szczegółowym badaniem struktury języka?
4. Dlaczego dzięki FdeS nie tylko mogły, ale wręcz musiały powstać
dyscypliny pograniczne w stosunku do lingwistyki?
5. Przykłady prostych i złożonych znaków językowych .
6. Jak rozumiesz współzależność langue i parole?
Opracowanie: prof. zw. Dr hab., Joanna Korzeniewska-Berczyńska
Warszawa, grudzień 2013
6