Pełny tekst artykułu - Studia Medioznawcze

Strukturalny przeïom w greckich
mediach publicznych – „samorzÈdny”
model medialny czy kolejna emanacja
modelu Ăródziemnomorskiego?
Tomasz Fraszczyk
omentowana szeroko na Ğwiecie1 decyzja greckiego rządu z 11 czerwca 2013 r.
w sprawie zamkniĊcia tamtejszych mediów publicznych (ERT2) w wieloraki sposób zawaĪyáa
na krajowym rynku medialnym. Wbrew niektórym obiegowym opiniom3, nie byá to wpáyw wyáącznie negatywny. W paĨdzierniku 2013 r. jeden
z miejscowych komentatorów stwierdziá nawet,
nawiązując do porównawczej koncepcji systemów medialnych Daniela Hallina i Paolo Manciniego, Īe w Grecji z powodu likwidacji ERT
nieoczekiwanie uksztaátowaá siĊ czwarty model
K
1
mediów masowych, okreĞlony przezeĔ mianem
„samorządnego” (gr. ĮȣIJȠįȚĮȤİȚȡȚȗȩȝİȞȠ)4. Po
upáywie kilku tygodni od przedmiotowej decyzji i opadniĊciu pierwszych gorących emocji,
wielu publicystów (w tym nieprzychylnej konserwatywnemu premierowi Antonisowi Samarasowi prasy lewicowej) sugerowaáo, byü moĪe
nieco nazbyt Īyczeniowo, Īe radykalne dziaáania wáadz, paradoksalnie, mogą daü szansĊ na
swoiste „nowe otwarcie” na greckim rynku mediów elektronicznych. Byáoby to realne, gdyby
rząd dotrzymaá swoich deklaracji w kwestii
Zob. np. Grecja zamyka media publiczne. To element programu oszczĊdnoĞciowego, http://wyborcza.
pl/1,76842,14084239, Grecja_zamyka_media_publiczne__To_element_programu.html?piano_d=1; M. Kokot,
Grecja z biedy wyáącza telewizjĊ, http://wyborcza.pl/1,76842,14083782, Grecja_z_biedy_wylacza_telewizje.html?piano_d=1; G. Christides, ERT closure: Silencing of broadcaster shocks Greece, http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-22879269; Greece shuts down state broadcaster in search for new savings, http://www.theguardian.com/
world/2013/jun/11/state-broadcaster-ert-shut-down-greece; J. Elgot, ‘Shut down the BBC, like Greek State broadcaster ERT to save money’ Daniel Hannan says, http://www.hufÞngtonpost.co.uk/2013/06/13/greek-state-broadcasterbbc_n_3433438.html; Griechenland stellt staatlichen Rundfunk ein. Tausende demonstrieren gegen Abschaltung,
http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/medien/griechenland-stellt-staatlichen-rundfunk-ein-tausende-demonstrierengegen-abschaltung-12218508.html; P. Galiatsatos, Schließung des griechischen Staatsrundfunks. Das war kein Blitz
aus heiterem Himmel, http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/medien/schliessung-des-griechischen-staatsrundfunksdas-war-kein-blitz-aus-heiterem-himmel-12219214.html [dostĊp: 6.02.2015].
2
Gr. ǼȜȜȘȞȚțȒ ȇĮįȚȠijȦȞȓĮ ȉȘȜİȩȡĮıȘ (Ǽȇȉ); pol. Grecka Radiofonia Telewizja.
3
Zob. np. A. Langley, EBU moves from assistance to deÞance, http://www.cjr.org/behind_the_news/european_broadcasting_union.php?page=all [dostĊp: 6.02.2015].
4
Por. ȃ. ȋİȚȜȐȢ, Ǽȇȉ: Ǿ IJȑIJĮȡIJȘ įȚȐıIJĮıȘ [pol. ERT: Czwarty model], „To Wima”, 9.10.2013, http://www.tovima.gr/
opinions/article/?aid=533912 [dostĊp: 12.01.2014]. Szczegóáy w dalszej czĊĞci tekstu.
124
budowy nowej instytucji wedáug najlepszych
wzorców zachodnich5. Instytucji pozbawionej
najwiĊkszych wad poprzedniczki, wymienianych jednym tchem przez przeciwników ERT,
to jest braku przejrzystoĞci w wydatkowaniu
Ğrodków publicznych, nieefektywnoĞci ekonomicznej oraz przerostu zatrudnienia6. Tego rodzaju opinie, co ciekawe, pojawiaáy siĊ nawet
ponad rok po likwidacji ERT przy okazji procesu tworzenia „nowych” mediów publicznych,
choü juĪ raczej w kontekĞcie niespeánionych
obietnic i zawiedzionych nadziei7.
Tymczasem, mimo decyzji rządu, dziennikarze formalnie zamkniĊtej ERT nie zaprzestali 24-godzinnej pracy emisyjnej. Na terenie
gáównej siedziby telewizji w Atenach powstaáo
nawet otwarte studio, do którego mógá wejĞü
dosáownie kaĪdy8. I tak jest do tej pory (wg da-
5
Tomasz Fraszczyk
nych z wrzeĞnia 2014 r.), choü kolejne budynki dawnych mediów publicznych w róĪnych
czĊĞciach kraju (w tym stoáeczny gmach ERT)
byáy juĪ stopniowo przejmowane przez policjĊ. Dziennikarze otwartego studia przenieĞli
w związku z tym swoją dziaáalnoĞü w znacznej
mierze do internetu. Natomiast wspierający ich
dziaáacze spoáeczni, blogerzy i inni zwolennicy
przypomnieli sobie o tradycji, liczącej ponad
osiemdziesiąt lat, amatorskiego, nieco anarchizującego nadawania za pomocą wszelkich
dostĊpnych Ğrodków9. Tak wáaĞnie powstaáa
centralna strona internetowa „samorządnych”
mediów publicznych (www.ertopen.com).
Umieszczane są na niej dostĊpne w danej
chwili strumienie z programami przygotowywanymi przez poszczególne jednostki wchodzące w skáad sieci ERT open (streaming) oraz
Powoáany latem 2013 r. minister ds. mediów publicznych Pandelis Kapsis wielokrotnie zapewniaá (np. w wywiadzie dla niemieckiego tygodnika „Der Spiegel”), Īe nowa grecka publiczna instytucja nadawcza bĊdzie mogáa
byü bez kompleksów porównywana z brytyjską BBC. Zob. ȅ ȆĮȞIJİȜȒȢ ȀĮȥȒȢ ȑțĮȞİ ȑȡȖȠ, Ƞ īȚȐȞȞȘȢ ǻĮȡĮȕȓȖțĮȢ
įİȞ ʌȡȩȜĮȕİ... [pol. Pandelis Kapsis zrealizowaá swą misjĊ, Janis Darawigas nie zdąĪyá…], http://e-tetradio.gr/article/10854/O-Pantelis-Kapsis-ekane-ergo-o-Kosmas-Darabigkas-den-prolabe [dostĊp: 15.09.2014].
Podobnie wypowiadaá siĊ premier Antonis Samaras. Por. np. przemówienie szefa rządu do dziaáaczy partii Nowa
Demokracja w Nafplionie, 16.06.2013 r. Tekst przemówienia zob. īȇǹĭǼǿȅ ȉȊȆȅȊ ȆȇȍĬȊȆȅȊȇīȅȊ. ȅȝȚȜȓĮ
IJȠȣ ȆȡȦșȣʌȠȣȡȖȠȪ ǹȞIJȫȞȘ ȈĮȝĮȡȐ ıIJȠ ȆȡȠıȣȞȑįȡȚȠ IJȘȢ ȃǻ ȖȚĮ IJĮ ĬİıȝȚțȐ țĮȚ IJȠ ȈȪȞIJĮȖȝĮ ıIJȠ ȃĮȪʌȜȚȠ, ȀȣȡȚĮțȒ,
16 ǿȠȣȞȓȠȣ 2013; wystąpienie premiera na kongresie partii Nowa Demokracja, 28.06.2013 r. Tekst wystąpienia
zob. īȇǹĭǼǿȅ ȉȊȆȅȊ ȆȇȅĬȊȆȅȊȇīȅȊ. ȅȝȚȜȓĮ IJȠȣ ȆȡȦșȣʌȠȣȡȖȠȪ țĮȚ ȆȡȠȑįȡȠȣ IJȘȢ ȃȑĮȢ ǻȘȝȠțȡĮIJȓĮȢ ț.
ǹȞIJȫȞȘ ȈĮȝĮȡȐ ıIJȠ 9Ƞ ȉĮțIJȚțȩ ǼșȞȚțȩ ȈȣȞȑįȡȚȠ IJȠȣ țȩȝȝĮIJȠȢ, ȆĮȡĮıțİȣȒ, 28 ǿȠȣȞȓȠȣ 2013. Zob. teĪ ȆĮȡĮıțȒȞȚȠ,
ȓȞIJȡȚȖțİȢ țĮȚ ʌȠȜȚIJȚțȑȢ ıțȠʌȚȝȩIJȘIJİȢ! ǹȣIJȩ İȓȞĮȚ IJȠ ıĮșȡȩ ȠȚțȠįȩȝȘȝĮ IJȘȢ ȃǼȇǿȉ, ʌȠȣ ʌĮȡȠȣıȓĮȗİ Ƞ ȈĮȝĮȡȐȢ ȦȢ…IJȠ
“ǼȜȜȘȞȚțȩ BBC” – ǻȚȩȡȚıĮȞ ʌȡȩİįȡȠ IJȠȞ…ȈȣȞIJĮȟȚȠȪȤȠ ȆȑIJȡȠ ȂȐȘ!! [pol. Zakulisowe dziaáania, intrygi i interesy
polityczne. Oto liche fundamenty instytucji NERIT, którą Samaras przedstawiá jako „greckie BBC”], http://www.
makeleio.gr/?p=164972 [dostĊp: 15.09.2014].
6
Por. oĞwiadczenie rzecznika rządu Simosa Kedikoglu wyemitowane w mediach elektronicznych 11.06.2013 r.
Zapis wideo wystąpienia rzecznika zob. O ȀİįȓțȠȖȜȠȣ ĮȞĮțȠȚȞȫȞİȚ IJȠ țȜİȓıȚȝȠ IJȘȢ Ǽȇȉ, http://www.youtube.com/
watch?v=h46UwF9tfAs [dostĊp: 23.03.2014]. Tekst oĞwiadczenia zob. īǼȃǿȀǾ īȇǹȂȂǹȉǼǿǹ ǼȃǾȂǼȇȍȈǾȈ
& ǼȆǿȀȅǿȃȍȃǿǹȈ. īǼȃǿȀǾ īȇǹȂȂǹȉǼǿǹ ȂǼȈȍȃ ǼȃǾȂǼȇȍȈǾȈ. ǻȒȜȦıȘ IJȠȣ țȣȕİȡȞȘIJȚțȠȪ İțʌȡȠıȫʌȠȣ
ț. ȈȓȝȠȣ ȀİįȓțȠȖȜȠȣ, ǹșȒȞĮ, 11 ǿȠȣȞȓȠȣ 2013.
7
Zob. np. ǻ. īĮȜȐȞȘȢ, ȃǼȇǿȉ: ȉȠ ijȐȞIJĮıȝĮ IJȘȢ įȘȝȩıȚĮȢ ȡĮįȚȠIJȘȜİȩȡĮıȘȢ [pol. NERIT: MiraĪ mediów publicznych], „To Wima”, 12.09.2014, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=630571 [dostĊp: 15.09.2014].
8
WáaĞnie od koncepcji otwartego studia powstaáa póĨniejsza nazwa mediów prowadzonych przez „zbuntowanych” dziennikarzy – ERT open.
9
Pierwsza regularnie dziaáająca amatorska rozgáoĞnia radiowa zostaáa zaáoĪona w Salonikach w 1928 r. Do
historii greckich mediów przeszáy teĪ m.in. nielegalne rozgáoĞnie dziaáające w okresie II wojny Ğwiatowej i wojny
domowej (np. „Wolna Grecja”, „Gáos prawdy”), czy inicjatywy studenckie z czasów dyktatury „czarnych puákowników”. Zob. teĪ Ǻ. ȌȚȝȠȪȜȘ, «ǼȜİȪșİȡȘ ǼȜȜȐįĮ», «Ǿ ijȦȞȒ IJȘȢ ĮȜȒșİȚĮȢ». ȅ ʌĮȡȐȞȠȝȠȢ ȡĮįȚȠıIJĮșȝȩȢ IJȠȣ ȀȀǼ:
ǹȡȤİȓȠ 1947í1968 [pol. „Wolna Grecja”, „Gáos prawdy”. Nielegalna radiofonia Komunistycznej Partii Grecji.
Archiwum 1947–1968], ǹșȒȞĮ 2006.
Strukturalny przeáom w greckich mediach publicznych – „samorządny” model...
bieĪące informacje o moĪliwoĞci odbioru audycji w tradycyjny sposób10. ZaáoĪone zostaáy
liczne blogi i inne prywatne przedsiĊwziĊcia
internetowe, poszerzające zasiĊg ERT open.
NakrĊcono teĪ Þlmy dokumentalne i reportaĪe,
a niektóre z nich udaáo siĊ wprowadziü do ogólnoeuropejskiego obiegu11.
RozwaĪania nad strukturalnym przeáomem
w mediach greckich warto rozpocząü od wprowadzenia, które zobrazuje modelowe cechy
greckiego systemu medialnego wraz z charakterystycznymi przykáadami bezpoĞrednich ingerencji wáadzy politycznej w funkcjonowanie
mediów elektronicznych w Grecji. Na wstĊpie
wypada zaznaczyü, Īe sprawa zamkniĊcia ERT
i jej póĨniejsze nastĊpstwa istotnie wpisują siĊ
w caáy historyczny proces relacji miĊdzy aktualnie dominującym ukáadem wáadzy a poszczególnymi instytucjami medialnymi, w szczególnoĞci publicznymi (dawniej paĔstwowymi
i wojskowymi). NaleĪy takĪe przedstawiü
fenomen „samorządnych” mediów publicznych w Grecji. Trzeba równieĪ zastanowiü siĊ
nad tym, co pozostanie z owego „karnawaáu”
ERT open, jeĞli jego pracownicy caákowicie
stracą dostĊp do profesjonalnej infrastruktury
nadawczej i do dyspozycji pozostanie im wyáącznie internet. Do wrzeĞnia 2014 r. (a sytuacja do kwietnia 2015 r. nie ulegáa zmianie)
10
125
„samorządni” wciąĪ zarządzali studiem telewizyjnym w Salonikach12 i kilkunastoma studiami
dawnej regionalnej radiofonii publicznej. Do
rozwaĪenia skáania poza tym nowa sytuacja oÞcjalnych mediów publicznych (NERIT13) budowanych od kilkunastu miesiĊcy przez aktualne
wáadze. Media publiczne muszą jakoĞ odnaleĨü
siĊ w tej nieco schizofrenicznej rzeczywistoĞci.
Wreszcie – uwagi wymaga i to, jak przedmiotowe zagadnienie wpisuje siĊ w tradycyjne
powiązania Ğwiata mediów, biznesu i polityki
pod Akropolem („sieü tysiąca interesów”14).
NaleĪy zauwaĪyü, Īe ERT open, mimo caáej
swej „samorządnoĞci” i roli czynnika obywatelskiego, tych powiązaĔ nie jest pozbawiona.
NERIT natomiast, z oczywistych wzglĊdów,
od początku swego istnienia zmagaü siĊ musi
z etykietką niewiarygodnej „telewizji rządowej”15. W podsumowaniu zaĞ postaram siĊ
rozstrzygnąü dylemat zasygnalizowany w tytule artykuáu.
PaĔstwo i media: dáugi, burzliwy
związek
Hallin i Mancini, autorzy wspomnianej koncepcji teoretycznego uporządkowania modeli krajowych systemów mediów masowych w paĔstwach Europy Zachodniej i Ameryki Póánocnej, grecki rynek medialny zaliczyli do modelu
Liczba emitowanych kanaáów internetowych oraz tradycyjnych jest zmienna od samego początku istnienia
ERT open (lato 2013 r.) i uzaleĪniona od aktualnych warunków technicznych.
11
Zob. np. The lost signal of democracy, reĪ. Jorgos Awjeropulos, emitowany na początku 2014 r. m.in. przez
belgijską i austriacką telewizjĊ publiczną.
12
Skąd do czerwca 2013 r. emitowano trzeci program telewizji publicznej (ET3).
13
Gr. ȃȑĮ ǼȜȜȘȞȚțȒ ȇĮįȚȠijȦȞȓĮ ǿȞIJİȡȞİIJ ȉȘȜİȩȡĮıȘ (ȃǼȇǿȉ) [pol. Nowa Grecka Radiofonia Internet Telewizja].
14
Zjawisko znane pod grecką nazwą įȚĮʌȜİțȩȝȝİȞĮ ıȣȝijȑȡȠȞIJĮ (dosáownie „splecione interesy”), której po raz
pierwszy uĪyá na początku lat 90. XX w. ówczesny premier Konstantinos Mitsotakis.
15
Aleksis Tsipras, lider Koalicji Radykalnej Lewicy (SYRIZA) – najwiĊkszej partii opozycyjnej w greckim parlamencie – od lata 2013 r. po dzieĔ dzisiejszy porównuje NERIT do niesáawnej wojskowej telewizji YENED, która
w okresie dyktatury „czarnych puákowników” (1967–1974) byáa gáówną tubą propagandową ówczesnych wáadz.
W lipcu 2013 r. na posiedzeniu Zgromadzenia Greków dotyczącym likwidacji ERT i budowy jego nastĊpcy Tsipras mówiá, zwracając siĊ do przedstawicieli rządu: „ZrobiliĞcie coĞ, na co nie odwaĪyli siĊ nawet zamachowcy w 1967 roku!”.
Por. ȉıȓʌȡĮȢ: ǻȦȡȐțȚ ıIJĮ ȚįȚȦIJȚțȐ țĮȞȐȜȚĮ IJȠ țȜİȓıȚȝȠ IJȘȢ Ǽȇȉ [pol. Tsipras: ZamkniĊcie ERT to prezent dla
nadawców prywatnych], http://www.nooz.gr/greece/tsipras-doraki-sta-idiotika-kanalia-to-kleisimo-tis-ert [dostĊp:
12.11.2013].
Tomasz Fraszczyk
126
Ğródziemnomorskiego, uznając go zarazem za
najbliĪszy teoretycznemu wzorcowi16.
Grecki medioznawca Stelios Papathanasopulos, profesor Uniwersytetu Kapodistriasa
w Atenach, na podstawie analizy rynków medialnych w Grecji, Portugalii, Wáoszech i Hiszpanii, okreĞliá kilka zasadniczych wyznaczników, charakterystycznych dla systemu mediów
masowych w paĔstwach leĪących nad Morzem
ĝródziemnym, które są zgodne z obserwacjami Hallina i Manciniego. W kontekĞcie rynku
greckiego oraz wnioskowaĔ przeprowadzonych
w tym artykule warto zwróciü uwagĊ na takie
zagadnienia, jak:
• bezpoĞrednie związki wielu greckich dziennikarzy ze Ğwiatem polityki, które ujawniają
siĊ m.in. poprzez áączenie pracy w redakcji
z zatrudnieniem w instytucjach partyjnych
czy ministerstwach17 (wątek ujawni siĊ
m.in. z powodu powiązaĔ pracowników
ERT open z najwiĊkszą partią opozycyjną
wobec rządu A. Samarasa – Koalicją Radykalnej Lewicy SYRIZA);
• wielowymiarową instrumentalizacjĊ Ğrodków masowego przekazu przez ich wáaĞcicieli (instytucje medialne nie są tu wyáącznie komercyjnymi podmiotami nastawionymi na wypracowywanie zysku, ale same
w sobie stają siĊ narzĊdziem, za pomocą
którego wáaĞciciele realizują rozliczne interesy, prowadzone w wielu sektorach go-
16
•
•
spodarki, czĊsto na styku ze Ğwiatem polityki18);
wieloletnie, przewlekáe trudnoĞci z formalnym uregulowaniem rynku radiowo-telewizyjnego po utracie monopolu nadawczo-wáasnoĞciowego przez paĔstwo i w nastĊpstwie tego wyjątkowo sáabą pozycją
nadawcy publicznego w Grecji po 1989 r.
(jak na ironiĊ, powyĪsza sytuacja, bĊdąca
de facto efektem niemocy paĔstwa i jego instytucji odpowiedzialnych za ksztaátowanie
áadu medialnego, staáa siĊ w 2013 r. jednym
z koronnych argumentów strony rządowej,
uzasadniającej koniecznoĞü likwidacji ERT;
kosztocháonnoĞü tej instytucji miaáa byü
niewspóámierna do jej udziaáów w rynku
oglądalnoĞci19);
problemy ze stworzeniem apolitycznego, profesjonalnego nadzoru nad mediami publicznymi i zapewnieniem równego dostĊpu do tych
mediów dla róĪnych Ğrodowisk politycznych
i spoáecznych (Papathanasopulos konkluduje: „W Hiszpanii, Portugalii i Grecji kierownictwo redakcji programów informacyjnych
zmienia siĊ wraz z nadejĞciem nowej ekipy
rządowej, a wydĨwiĊk wiadomoĞci i publicystyki w duĪym stopniu przeorientowuje siĊ,
aby poĞrednio lub bezpoĞrednio wspieraü dominującą siáĊ”20. W sprawie likwidacji ERT
i póĨniejszej budowy NERIT doskonale widoczne bĊdą m.in.: specyÞczny grecki chaos
D. Hallin, P. Mancini, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujĊciu porównawczym, Kraków
2007, s. 67.
17
Ȉ. ȆĮʌĮșĮȞĮıȩʌȠȣȜȠȢ, ȆȠȜȚIJȚțȒ țĮȚ ȂȂǼ. Ǿ ʌİȡȓʌIJȦıȘ IJȘȢ ȃȩIJȚĮȢ ǼȣȡȫʌȘȢ [pol. Polityka i Ğrodki masowego przekazu. Przypadek Europy Poáudniowej], ǹșȒȞĮ 2004, s. 48–51.
18
Te wáaĞnie zaleĪnoĞci premier Konstantinos Mitsotakis okreĞliá mianem „splecionych interesów” (zob. teĪ
przyp. 14). Por. Ȉ. ȆĮʌĮșĮȞĮıȩʌȠȣȜȠȢ, ȆȠȜȚIJȚțȒ țĮȚ ȂȂǼ…, dz. cyt., s. 59.
19
W 2013 r. budĪet ERT szacowany byá na ok. 300 milionów euro. Por. FAZ: «ȋȐȡIJȚȞȠȢ IJȓȖȡȘȢ țĮȚ ȩȤȚ ıIJȡĮIJȘȖȩȢ
Ƞ ȈĮȝĮȡȐȢ» [pol. FAZ: „Samaras to papierowy tygrys, a nie strateg”], „To Wima”, 19.06.2013, http://www.tovima.
gr/world/article/?aid=518490 [dostĊp: 15.12.2013] oraz M. Kokot, Strajk generalny w Grecji w proteĞcie przeciwko wyáączeniu telewizji publicznej, http://wyborcza.pl/51,76842,14095626.html [dostĊp: 21.06.2013]. Tymczasem,
w ostatnim peánym tygodniu dziaáalnoĞci (3–9.06.2013 r.) áączne udziaáy w rynku oglądalnoĞci (SHR) trzech ogólnokrajowych kanaáów ERT wyniosáy 13,4%. Najpopularniejszy program ERT, informacyjno-publicystyczny NET,
zajmowaá w tym rankingu szóstą pozycjĊ z wynikiem 6,3% (dane za Nielsen Audience Measurement).
20
Ȉ. ȆĮʌĮșĮȞĮıȩʌȠȣȜȠȢ, ȆȠȜȚIJȚțȒ țĮȚ ȂȂǼ…, dz. cyt., s. 63.
Strukturalny przeáom w greckich mediach publicznych – „samorządny” model...
w procesie szeroko rozumianego zarządzania
mediami publicznymi, nieustanna „karuzela
stanowisk” na szczeblach kierowniczych,
bezpoĞrednia ingerencja czynników politycznych zarówno w kwestie personalne, jak
i programowe);
• ograniczoną profesjonalizacjĊ zawodu
dziennikarza, brak poczucia niezaleĪnoĞci
i swobody pracy wĞród osób wykonujących
ten zawód (zauwaĪa siĊ, Īe brak powszechnie akceptowanych w Ğrodowisku kodeksów
zawodowych oraz autonomicznych instytucji samoregulacyjnych prowadzi do stanu,
w którym „dziennikarstwo podlega ciągáej
zaleĪnoĞci od czynników zewnĊtrznych,
związanych najczĊĞciej ze Ğwiatem polityki
i wielkiego biznesu”21).
ChociaĪ z perspektywy obserwatora zewnĊtrznego, sáabo zorientowanego w meandrach Ğródziemnomorskiej polityki, omawiane tu dziaáania greckich wáadz dotyczące systemu mediów
elektronicznych mogą wydawaü siĊ szokujące,
to jednak trzeba pamiĊtaü, Īe z punktu widzenia praktyki Īycia spoáeczno-politycznego
w Grecji tego typu sytuacja nie jest bezprecedensowa. Przeciwnie, wzorcowo wpisuje siĊ
ona w ciąg podobnych zdarzeĔ obserwowanych
w XX i XXI w., które staáy siĊ udziaáem zarów-
21
127
no rządów autorytarnych, jak i tych wybranych
demokratycznie22. Jedną ze wspólnych cech,
okreĞlających stosunki miĊdzy mediami a polityką w Grecji, jest poczucie pewnego rodzaju
omnipotencji instytucji partyjno-paĔstwowych
w zakresie relacji z podmiotami medialnymi.
Cechą drugą natomiast í zupeány brak racjonalnej wizji rozwoju rynku. To w efekcie niejednokrotnie niszczyáo inicjatywy partnerów
zewnĊtrznych lub zniechĊcaáo ich do wspóápracy, sprowadzając media masowe do roli prostego narzĊdzia w rĊkach wáadzy. Straty opisywaü
moĪna w wielu aspektach, tak jakoĞci systemu
politycznego pozbawionego realnej kontroli ze
strony „czwartej wáadzy”, jak i oferty programowej dla odbiorców, postĊpu technologicznego itd. A w caáej okazaáoĞci ujawniáy siĊ one
przy okazji likwidacji ERT.
Likwidacja ERT, powstanie
ERT open oraz idea otwartego studia
Podstawą prawną zamkniĊcia ERT byáo krótkie
rozporządzenie ministra-szefa kancelarii premiera
oraz ministra Þnansów zatytuáowane Rozwiązanie
publicznej spóáki akcyjnej Grecka Radiofonia Telewizja23, podpisane i opublikowane 11 czerwca
2013 r., które weszáo w Īycie w dniu publikacji24. W szeĞciu artykuáach przewidywaáo ono:
TamĪe, s. 73.
O pierwszych dekadach funkcjonowania radiofonii w Grecji zob. T. Fraszczyk, Od prywatnej do paĔstwowej,
czyli o początkach radiofonii w Grecji, „Studia Medioznawcze” 2012, nr 4, s. 114–130; o relacjach Ğwiata polityki
i mediów elektronicznych w okresie rządów Andreasa Papandreu zob. T. Fraszczyk, Telewizja w Grecji w epoce
„socjalistycznego snu” Andreasa Papandreu, „Studia Medioznawcze” 2014, nr 3, s. 69–82; o procesie cyfryzacji
nadawania telewizyjnego w Grecji zob. S. Papathanassopoulos, K. Papavasilopoulos, Digital television policies in
Greece [w:] Digital communication policies in the information society promotion stage, eds. S. Denicoli, H. Sousa,
University of Minho 2012, s. 41.
23
Ȋ.ǹ. 1414/11.06.2013. AȡȚș. OIK.02/11.6.2013. ȀĮIJȐȡȖȘıȘ IJȘȢ įȘȝȩıȚĮȢ İʌȚȤİȓȡȘıȘȢ «ǼȜȜȘȞȚțȒ ȇĮįȚȠijȦȞȓĮ
í ȉȘȜİȩȡĮıȘ, ǹȞȫȞȣȝȘ ǼIJĮȚȡİȓĮ (Ǽȇȉ í ǹ.Ǽ.)».
24
Rozwiązanie powoáanej ustawą spóáki ERT za pomocą rozporządzenia dwóch ministrów staáo siĊ póĨniej jednym z wątków dáugiej batalii przed sądami administracyjnymi, w której byli pracownicy Þrmy starali siĊ podwaĪyü
legalnoĞü przedmiotowej decyzji. Ostatecznie, w lutym 2014 r. grecki odpowiednik Naczelnego Sądu Administracyjnego (ȈȣȝȕȠȪȜȚȠ IJȘȢ ǼʌȚțȡĮIJİȓĮȢ), obradujący w peánym skáadzie, potwierdziá zgodnoĞü z konstytucją zastosowanej
formy likwidacji ERT oraz póĨniejszych dziaáaĔ wáadz, związanych z uruchomieniem nastĊpcy tej spóáki. Wedáug
nieoÞcjalnych informacji prasowych, korzystny dla wáadz wyrok zapadá jednak „niewielką wiĊkszoĞcią gáosów”.
Por. ȈIJǼ: ȈȣȞIJĮȖȝĮIJȚțȩ IJȠ ȜȠȣțȑIJȠ ıIJȘȞ Ǽȇȉ [pol. NSA: ZamkniĊcie ERT zgodne z konstytucją], http://www.tovima.
gr/media/article/?aid=571713 [dostĊp: 2.03.2014].
22
128
•
rozwiązanie spóáki ERT SA oraz wszystkich
jej spóáek zaleĪnych;
• zawieszenie nadawania audycji radiowych
i telewizyjnych wraz z zakoĔczeniem regularnego programu na dzieĔ 11 czerwca do
czasu powoáania nastĊpcy prawnego spóáki;
• przekazanie caáego majątku spóáki w tymczasowe zarządzanie przez ministra Þnansów;
• natychmiastowe rozwiązanie wszystkich
obowiązujących umów o pracĊ oraz cywilno-prawnych i wypáatĊ odszkodowaĔ wedáug okreĞlonych w póĨniejszym terminie
zasad25;
• przerwanie kadencji wszystkich organów
nadzorczych spóáki;
• zawieszenie naliczania, pobieranej wraz
z rachunkami za energiĊ elektryczną, opáaty
abonamentowej.
Caáa operacja wyáączania nadajników naziemnych naleĪących do ERT oraz usuwania jej sygnaáu z platform satelitarnych zostaáa przeprowadzona bardzo sprawnie, choü niejednokrotnie przy uĪyciu specjalnych siá policyjnych26.
Nie oznaczaáo to jednak faktycznego koĔca
dziaáalnoĞci Þrmy. Pracownicy w wiĊkszoĞci
Tomasz Fraszczyk
nie posáuchali wezwaĔ do opuszczenia poszczególnych budynków nadawcy, kontynuując
pracĊ redakcyjną w okupowanych studiach.
Produkowany sygnaá udostĊpniali natomiast za
poĞrednictwem szybko rosnącej liczby kanaáów
internetowych. Gáówny gmach telewizji publicznej w ateĔskiej dzielnicy Agia Paraskiewi
zostaá oßagowany. Na placu przed nim utworzono studio otwarte, na którego terenie organizowano debaty, rozmowy z táumnie przybyáymi
ateĔczykami27, wieczory poetyckie, koncerty,
emitując jednoczeĞnie wiele innych audycji28.
Idea studia otwartego legáa u podstaw nowego, de iure nielegalnego, etapu dziaáalnoĞci
ERT, która wkrótce przybraáa nazwĊ ERT open
oraz motto „Wolny gáos dla spoáeczeĔstwa”29.
Z oczywistych wzglĊdów (utrata wiĊkszoĞci
nadajników naziemnych i satelity) gáównym
kanaáem dystrybucji programów produkowanych w okupowanych budynkach zlikwidowanej spóáki staá siĊ internet30. Najistotniejsze jest
to, Īe radiowy i telewizyjny sygnaá emitowany
przez ERT open (zob. tabela 1.) bardzo szybko
zacząá byü wspomagany i uzupeániany przez stale rosnącą liczbĊ blogerów, amatorskich dziennikarzy, reporterów, Þlmowców itp. Wszyscy
W zarządzeniu ministerstwa Þnansów nr ǹ.Ȇ. 1126/17.06.2013 okreĞlono, Īe kwota odszkodowaĔ wyniesie
równowartoĞü dwumiesiĊcznych poborów. Zwolnieniami objĊto ponad 2500 osób. W kolejnych miesiącach zasady
wypáaty odszkodowaĔ wielokrotnie ulegaáy zmianie, m.in. z uwagi na fakt, Īe pewna grupa byáych pracowników
ERT znalazáa zatrudnienie w nowych mediach publicznych, tworzonych przez wáadze.
26
Tak zwanych jednostek przywracania porządku (MAT). Co ciekawe, te same jednostki uĪyte zostaáy przez
rząd A. Papandreu w 1988 r. przy próbie pacyÞkacji, powstającej wówczas w Salonikach, formalnie nielegalnej samorządowej stacji telewizyjnej zaáoĪonej przez opozycyjnego wzglĊdem socjalistów burmistrza stolicy Macedonii.
Zob. teĪ Ȉ. ǺĮȜȠȪțȠȢ, ǿıIJȠȡȓĮ IJȘȢ İȜȜȘȞȚțȒȢ IJȘȜİȩȡĮıȘȢ…, dz. cyt., s. 128.
27
Mimo Īe od początku lat 90. XX w. oferta mediów publicznych nie cieszyáa siĊ duĪym zainteresowaniem ze
strony widzów, spoáeczeĔstwo greckie w wiĊkszoĞci Ĩle oceniáo likwidacjĊ ERT. Wedáug sondaĪu opublikowanego
27 czerwca 2013 r. w gáównym wydaniu programu informacyjnego stacji MEGA, 55,5% respondentów byáo zdecydowanie lub raczej przeciw tej decyzji, podczas gdy zdecydowanie lub raczej popieraáo ją 35,8% badanych.
28
Przykáadowy zapis z wykonania „na Īywo” fragmentu sáynnego, nagrodzonego literacką Nagrodą Nobla
dzieáa Odiseasa Elitisa pt. Godne jest (gr. DZȟȚȠȞ ǼıIJȓ) do muzyki Mikisa Theodorakisa; zob. ȉȠ ǹȄǿȅȃ ǼȈȉǿ ıIJȠ
ȡĮįȚȠȝȑȖĮȡȠ IJȘȢ Ǽȇȉ ıIJȚȢ 15 ǿȠȣȞȓȠȣ 2013, http://www.youtube.com/watch?v=pzxRjY7qnVA [dostĊp: 17.09.2014].
29
Gr. ǼȜİȪșİȡȘ ijȦȞȒ ȖȚĮ IJȘ țȠȚȞȦȞȓĮ.
30
ERT open posiada wáasny centralny portal informacyjny (www.ertopen.com), na którym m.in. publikowane są
linki do wszystkich aktywnych w danym momencie kanaáów nadawcy, dostĊpnych strumieniowo oraz tradycyjnie.
Programy ERT open umieszczane są ponadto w wielu serwisach hostingowych, w tym w YouTube (www.youtube.
com/user/ertsocialnetworks).
25
Strukturalny przeáom w greckich mediach publicznych – „samorządny” model...
129
Tabela 1. Centralny wĊzeá systemu ERT open (stan na 19.09.2014 r.)
Telewizja
• jeden regularny kanaá
telewizyjny
• nadaje ze studia
telewizyjnego dawnego
III programu telewizji
publicznej w Salonikach
(ERT 3)
• dostĊpny w internecie
w technologii strumieniowej
•
•
•
•
•
•
Radiofonia
19 kanaáów radiowych
dwa wystĊpują pod marką dawnych
programów ogólnokrajowych
radiofonii publicznej (II i III)
17 rozgáoĞni regionalnych
wszystkie dostĊpne w internecie
w technologii strumieniowej
niektóre dostĊpne równieĪ
tradycyjnie, na falach ultrakrótkich,
krótkich i Ğrednich
czĊĞü emituje audycje ze studiów
dawnej ERT, czĊĞü wykorzystuje
studia goĞcinne (np. regionalna
rozgáoĞnia ateĔska przez jakiĞ czas
nadawaáa ze studenckiego studia na
stoáecznej politechnice), pozostaáe
powróciáy do tradycji nadawania
amatorskiego
•
•
•
•
Internet
centralny portal informacyjny
ERT open
kanaáy w serwisach
hostingowych (np. YouTube)
proÞle w serwisach
spoáecznoĞciowych
portale prowadzone
przez niektóre rozgáoĞnie
regionalne
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych uzyskanych ze stron internetowych ERT open i wspóápracujących witryn
oni aktywnie wáączyli siĊ w walkĊ o „wolne
media publiczne”, tworząc artykuáy, audycje,
Þlmy. Wáasne portale prowadzą teĪ niektóre,
ciągle aktywne, regionalne rozgáoĞnie radiowe
dawnej ERT, np. stacja z wyspy Rodos31. CaáoĞü emitowanych programów spiĊto systemem
linków i wzajemnego udostĊpniania w mediach
spoáecznoĞciowych, blogach czy amatorskich
portalach. Jedną z póáprofesjonalnych produkcji powstaáych w ramach ERT open í Þlm dokumentalny The lost signal of democracy (reĪ.
Jorgos Awjeropulos) í pokazano na początku
2014 r. w telewizjach publicznych m.in. Belgii
i Austrii, a w Grecji doczekaáa siĊ ona nawet
dystrybucji kinowej.
MoĪna skonstatowaü, Īe opisywana idea
studia otwartego oraz í odznaczający siĊ sporym rozmachem i spontanicznoĞcią í sposób
jej realizacji, dziĊki moĪliwoĞciom, które po-
31
jawiáy siĊ wraz z rozwojem sieci 2.0, traÞáy
w Grecji na wyjątkowo podatny grunt. PamiĊtaü zarazem naleĪy o wieloletniej tradycji amatorskiego nadawania radiowego i telewizyjnego
w tym kraju, któremu niejednokrotnie towarzyszyá charakterystyczny motyw walki z okupantem lub opresyjną wáadzą32. Wątek ten od
początku wykorzystywany jest wáaĞnie przez
dziennikarzy ERT open, którzy konsekwentnie
przedstawiają swoje przedsiĊwziĊcie jako jedyne, nieuwikáane w ową sáawetną „sieü tysiąca
interesów”. Jedyne, które faktycznie wystĊpuje w obronie interesów caáego spoáeczeĔstwa,
nie zaĞ w obronie poszczególnych politycznych
i biznesowych mocodawców, pozostających
w tle i Īerujących na zwykáych obywatelach.
Wielu Greków (zwáaszcza máodych), od zarania nieufnych wobec jakiejkolwiek wáadzy bez
wzglĊdu na jej ideologiczne barwy, mocno juĪ
http://erarodou.blogspot.com
Zob. teĪ K. ȆĮȞĮȖȩʌȠȣȜȠȢ, ǹʌȩ IJȘȞ ĮȞĮȝȠȞȒ ıIJȘȞ ĮȞĮȖȞȫȡȚıȘ. Ǿ ʌȠȡİȓĮ IJȠȣ İȜȜȘȞȚțȠȪ ȡĮįȚȠİȡĮıȚIJİȤȞȚıȝȠȪ
[pol. Od oczekiwania do uznania. Ewolucja greckiej radiofonii amatorskiej], ǹșȒȞĮ 2000.
32
130
zmĊczonych kryzysem, chĊtnie zaangaĪowaáo
siĊ w tak pozycjonowany projekt33.
Zaprezentowane wyĪej pospolite ruszenie
skáoniáo jednego z greckich autorów do wysuniĊcia tezy o powstaniu nowego „samorządnego” modelu medialnego34, który miaáby wystĊpowaü obok trzech wyróĪnionych wczeĞniej
przez Hallina i Manciniego. W postulowanym
modelu, ograniczonym na obecnym etapie ewolucji wyáącznie do charakterystyki systemu mediów publicznych35:
• nadawca publiczny funkcjonuje w oderwaniu od nacisków páynących ze strony systemu politycznego i formalnych związków
z tym systemem;
• wáadza polityczna nie ma nawet poĞredniego wpáywu na obsadĊ stanowisk personalnych nadawcy;
• nadawca koncentruje siĊ na produkcji programów w sáuĪbie interesom publicznym,
w szczególnoĞci audycji informacyjnych
i publicystycznych;
• nadawca staje naprzeciw, a nie przeciwko
wáadzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (nie zakáada ex deÞnitione záowrogiego charakteru systemu politycznego, ale
zarazem, dziĊki oderwaniu od tego systemu
33
Tomasz Fraszczyk
oraz strukturze sieciowej i nieograniczonej
liczbie wspóátwórców, nie traci skutecznoĞci w wypeánianiu funkcji kontrolnej);
• nie ma przymusowego obowiązku Þnansowania nadawcy w jakiejkolwiek formie;
• choü centralny wĊzeá nadawcy publicznego
wciąĪ oparty jest na tradycyjnie rozumianej
radiofonii i telewizji, w gruncie rzeczy stanowi on juĪ instytucjĊ sieciową (np. poprzez
internetowy kanaá dystrybucji i dostosowany do tego sposób zarządzania i udostĊpniania treĞci);
• nadawca publiczny nie jest „zamkniĊty”
w okreĞlonej liczbie kanaáów radiowych,
telewizyjnych itp. (kaĪdy moĪe siĊ „wpiąü”
w system oraz w dowolnej chwili go opuĞciü);
• samorządny model medialny nie jest ograniczony geograÞcznie, nie moĪna go bliĪej
powiązaü z konkretnym regionem Ğwiata.
NajpowaĪniejsza wątpliwoĞü, jaka tutaj nasuwa siĊ w związku z dziaáalnoĞcią ERT open
(oprócz wielomiesiĊcznej okupacji budynków,
nielegalnego wykorzystywania mienia publicznego: studiów radiowych i telewizyjnych, czĊĞci nadajników naziemnych itp.) z powodu jej
„samozwaĔczych” pracowników, wiąĪe siĊ ze
Grecka klasa polityczna jako taka nigdy nie cieszyáa siĊ szczególnym uznaniem wyborców i w tym zakresie
nic siĊ do dziĞ nie zmieniáo. SondaĪ przeprowadzony w grudniu 2013 r. wykazaá, Īe 84,1% ankietowanych uznaáo,
Īe w koĔczącym siĊ roku rząd nie zrobiá nic, lub prawie nic, aby zmniejszyü bezrobocie – najwiĊkszą bolączkĊ
wspóáczesnej Grecji. Opozycja zostaáa oceniona jeszcze gorzej: 88,9% badanych stwierdziáo, Īe nie ma ona godnych
uwagi propozycji w tym zakresie. Por. ī. ȆĮʌĮȧȦȐȞȞȠȣ, Ǿ ǼȜȜȐįĮ ʌȠȣ ȤȐȞİIJĮȚ! [pol. Grecja ginie!], „To Wima”,
29.12.2013, http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=552790 [dostĊp: 10.04.2014].
Podobnie jest w przypadku powszechnego poczucia, Īe sprawowanie funkcji publicznych i administracyjnych
„musi” wiązaü siĊ z czerpaniem okreĞlonych korzyĞci majątkowych. Tak byáo w latach 70. XX w. (por. J. Bonarek,
T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005, s. 631), tak jest i obecnie – 99% ankietowanych
w 2014 r. Greków zgodziáo siĊ z opinią, Īe korupcja w ich kraju jest „powaĪnym problemem”, zaĞ 63% z nich
przyznaáo, Īe osobiĞcie zetknĊáo siĊ z korupcją. Por. Ǽ. ǺĮȡȕȚIJıȚȫIJȘ, «ȆȡȦIJĮșȜȒIJȡȚĮ» IJȘȢ ǼȣȡȦʌĮȧțȒȢ ǼȞȦıȘȢ ıIJȘ
įȚĮijșȠȡȐ Ș ǼȜȜȐįĮ [pol. Grecja korupcyjnym „mistrzem” Unii Europejskiej], „Kathimerini”, 4.02.2014, http://www.
kathimerini.gr/751956/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/prwta8lhtria-ths-eyrwpaikhs-enwshs-sth-diaf8ora-hellada [dostĊp: 4.04.2014] oraz ǿ. ȂȐȞįȡȠȣ, «ȈIJȘȞ ǼȜȜȐįĮ șȑȜȠȣȞ ĮțȩȝĮ IJȠ įȦȡȐțȚ...» [pol. W Grecji wciąĪ Īądają
dowodów wdziĊcznoĞci], „Kathimerini”, 23.03.2014, http://www.kathimerini.gr/759432/article/proswpa/synentey3eis/sthn-ellada-8eloyn-akoma-to-dwraki [dostĊp: 4.04.2014].
34
Por. ȃ. ȋİȚȜȐȢ, Ǽȇȉ: Ǿ IJȑIJĮȡIJȘ įȚȐıIJĮıȘ…, dz. cyt.
35
PrezentujĊ cechy zarówno wymienione przez autora cytowanego artykuáu, jak i te, które ujawniáy siĊ póĨniej,
po ponadrocznym okresie funkcjonowania ERT open, i które są wynikiem moich obserwacji.
Strukturalny przeáom w greckich mediach publicznych – „samorządny” model...
Rysunek 1. Plakat propagandowy dziennikarzy
dawnej ERT – záowrogi, uzbrojony w paákĊ
policjant, symbolizujący wáadzĊ oraz niewinne
dziecko symbolizujące wolne media
TreĞü podpisów: „Siedem miesiĊcy ciszy
w eterze. Nie przestraszycie nas. Nasz gáos siĊ
wzmaga! Wolna samorządna radiofonia ERT3”.
sprawą aÞliacji politycznej samej ERT open.
Uzyskana wiĊc najbardziej prawdopodobna odpowiedĨ w tej kwestii stanowi zarazem wyrazistą
rysĊ, ujawniającą siĊ na opisanym wyĪej, postulowanym samorządnym modelu medialnym. Nie
sposób bowiem nie zauwaĪyü powiązaĔ miĊdzy
najwiĊkszym związkiem zawodowym funkcjonującym w dawnej ERT (POSP-ERT) a liderem opozycji Aleksisem Tsiprasem i jego partią
SYRIZA. Związek ten po dniu 11 czerwca
2013 r. de facto zarządza centralnym wĊzáem
ERT open (w tym pozostającymi pod kontrolą
dziennikarzy studiami radiowymi i studiem telewizyjnym w Salonikach). Zajmuje siĊ równieĪ
oÞcjalnie zbieraniem pieniĊdzy na rzecz pracowników wiernych idei wolnych mediów, czy teĪ
reprezentuje ich przed sądami. WĞród poĞrednich
dowodów na te powiązania wymieniü naleĪy:
131
Rysunek 2. Plakat promocyjny dziennikarzy
dawnej ERT
TreĞü podpisów: „ERT jest prawem nas
wszystkich. KaĪdy z nas ma coĞ do powiedzenia”.
•
•
•
•
wszystkie komunikaty na gáównej stronie ERT open oraz w serwisach informacyjnych tej stacji, które dotyczą dziaáaĔ
SYRIZY, mają wydĨwiĊk pozytywny lub
neutralny;
wszystkie komunikaty, które dotyczą dziaáaĔ rządu, mają wydĨwiĊk negatywny lub
neutralny;
SYRIZA od początku zapowiada, Īe jeĞli
przejmie wáadzĊ, natychmiast przywróci
dawny system mediów publicznych i ponownie przyjmie do pracy wszystkich zwolnionych pracowników ERT;
lider SYRIZY nigdy nie przyjąá do wiadomoĞci faktu zamkniĊcia ERT, z zasady nie
odpowiada teĪ na pytania zadawane mu
przez dziennikarzy rządowych mediów publicznych;
132
•
narracja polityczna komunikatów i wiadomoĞci ERT open jest wyraĨnie lewicowa, komunizująca (w ujĊciu greckim); np.
w sprawie konßiktu na Krymie ERT open
zajmowaáa postawĊ wyraĨnie prorosyjską.
W sprawie zaĞ związku Grecji z UE krytykuje wszystko, co związane jest z tzw.
pakietem oszczĊdnoĞciowym, niemalĪe powtarzając w obu tych kwestiach stanowisko
wyraĪane przez SYRIZĉ.
Nie moĪna tym samym jednoznacznie stwierdziü, Īe podstawowa cecha samorządnego modelu medialnego (oderwanie od nacisków páynących ze strony systemu politycznego) w przypadku ERT open zostaáa speániona bez zastrzeĪeĔ. Nie zmienia to zarazem faktu, Īe kolejne
jego cechy – sieciowoĞü, zmienna liczba zaangaĪowanych podmiotów i istotna rola twórców-amatorów – są nowoĞcią wobec wystĊpujących
dotąd struktur nadawców mieniących siĊ publicznymi. Trudno jest dziĞ wyraĨnie okreĞliü,
ile pozostanie z systemu ERT open w chwili, gdy
obecne wáadze przejmą wszystkie, pozostające
wciąĪ w rĊkach dziennikarzy dawnej ERT, budynki i studia, co z pewnoĞcią, prĊdzej czy póĨniej, nastąpi. Premier Samaras, przemawiając
6 wrzeĞnia 2014 r. w Salonikach z okazji otwarcia 79. MiĊdzynarodowej Wystawy í Thessaloniki International Fair, zapowiedziaá rycháe
uruchomienie póánocnogreckiego oddziaáu
telewizji publicznej NERIT z siedzibą w stolicy Macedonii36. W tym celu, prawdopodobnie, niezbĊdne okaĪe siĊ odzyskanie budynku
od ponad roku zajmowanego przez ERT open,
36
Tomasz Fraszczyk
choü, rzecz jasna, szef rządu nie nawiązaá do tej
kwestii37. Nieáatwo obecnie rozstrzygnąü czy
í po utracie centralnego wĊzáa obecnego systemu í samorządne media publiczne zdoáają wykreowaü inny oĞrodek integrujący, czy teĪ sieü
siĊ rozpadnie. Znając jednak historiĊ greckich
mediów antysystemowych, moĪna zaáoĪyü, Īe
inicjatywy podjĊte po 11 czerwca 2013 r. bĊdą
kontynuowane w internecie, a dziaáacze podejmą próbĊ przebicia siĊ w eterze z „konspiracyjną” radiofonią.
Nowe media publiczne (NERIT)
W ogólnoeuropejskiej dyskusji, która rozgorzaáa po zamkniĊciu ERT, powielano z reguáy tezĊ, jakoby takie rozstrzygniĊcie podjąá
grecki rząd. Nie jest to jednak w peáni zgodne
z faktycznym stanem38. W rzeczywistoĞci decyzja zostaáa podjĊta w Ğcisáym kierownictwie
Nowej Demokracji – najwiĊkszej partii tworzącej ówczesną koalicjĊ rządową. ĝwiadczy
o tym m.in. forma przeprowadzonej operacji,
przypominająca chirurgiczne ciĊcie39, oraz
faktyczne zaskoczenie przedstawicieli dwóch
pozostaáych ugrupowaĔ koalicyjnych (PASOK
i Demokratyczna Lewica DIMAR)40. Kulminacją politycznego napiĊcia i wywoáanego
kryzysu rządowego byáo opuszczenie koalicji
przez DIMAR (20 czerwca). Rząd premiera
Samarasa utrzymaá wiĊkszoĞü w parlamencie
(153 mandaty w trzystuosobowym zgromadzeniu), a kilka tygodni póĨniej wotum zaufania uzyskaáa zrekonstruowana, dwupartyjna
juĪ Rada Ministrów41.
Ma to byü nastĊpca dawnego trzeciego programu ERT, równieĪ nadawanego z Salonik.
Peány tekst przemówienia premiera Antonisa Samarasa zob. http://www.taxheaven.gr/news/news/view/
id/20187 [dostĊp: 18.09.2014].
38
Choü oczywiĞcie dla uáatwienia dyskusji moĪna warunkowo przyjąü to okreĞlenie i sam je stosujĊ w niniejszym tekĞcie.
39
Podpisani pod rozporządzeniem z 11 czerwca 2013 r. minister-szef kancelarii premiera Simos Kedikoglu i minister Þnansów Janis Sturnaras naleĪeli wówczas do najbliĪszych wspóápracowników premiera Samarasa.
40
Zob. oĞwiadczenia wáadz obu ugrupowaĔ z okresu 11–19 czerwca 2013 r.
41
W przebudowanym gabinecie pojawiáo siĊ stanowisko ministra ds. mediów publicznych, który miaá odpowiadaü za ÞnalizacjĊ procesu likwidacji ERT oraz za tworzenie struktur jej nastĊpcy.
37
Strukturalny przeáom w greckich mediach publicznych – „samorządny” model...
LegalnoĞü decyzji rządu o rozwiązaniu
spóáki ERT potwierdziá 20 czerwca 2013 r. sąd
administracyjny. Wezwaá zarazem odnoĞne
wáadze do jak najszybszego wznowienia, choüby w formie tymczasowej, mediów wypeániających misjĊ publiczną. Powoáaá siĊ przy tym
na konstytucjĊ Grecji oraz miĊdzynarodowe
zobowiązania kraju42. Zalecenie sądu zostaáo
zrealizowane 10 lipca, gdy nadawanie rozpoczĊáa przejĞciowa Grecka Telewizja Publiczna
(EDT)43. Zaoferowaáa ona widzom jeden kanaá
telewizyjny, wypeániony gáównie powtórkowymi programami z archiwum dawnej ERT. Od
tego czasu w Grecji nastaáa era funkcjonowania
dwóch instytucji pretendujących do miana mediów publicznych:
• oÞcjalnej, uruchomionej w lipcu 2013 r.
przez wáadzĊ, która docelowo miaáa przeksztaáciü siĊ z formy tymczasowej (EDT)
w staáą, zapewniającą kompleksową ofertĊ
programową (NERIT);
• samozwaĔczej (ERT open), prowadzonej
przez dziennikarzy dawnej ERT, którzy
wciąĪ zajmowali gmachy w Atenach44, Salonikach oraz szereg lokalnych rozgáoĞni
radiowych45.
Pierwszy zgáoszony projekt ustawy o nowych
mediach publicznych (NERIT) pojawiá siĊ
133
w obiegu juĪ 12 czerwca tegoĪ roku; w ostatecznym ksztaácie parlament przyjąá ją miesiąc póĨniej gáosami dwupartyjnej koalicji46. Jak wspomniaáem we wstĊpie, rząd od
początku zapewniaá, Īe jego zamiarem jest
stworzenie „greckiej BBC”. Faktycznie,
ów pierwotny projekt zostaá dobrze oceniony m.in. przez Europejską UniĊ Nadawców
(EBU). Doceniono mianowicie formalne
odciĊcie rządu oraz paĔstwowych organów
regulacyjnych od procesu wyboru gremiów
nadzorczych i kierowniczych nadawcy. Dotyczyáo to takĪe otwartych procedur konkursowych tak w zakresie obsady personalnej,
jak i tworzenia premierowej oferty programowej NERIT47.
Niestety, w kolejnych miesiącach ustawĊ
o NERIT wielokrotnie zmieniano, coraz silniej podporządkowując tĊ instytucjĊ organom
paĔstwowym i wiĊkszoĞci parlamentarnej48.
Ogáaszane konkursy przeciągaáy siĊ, a niektóre z nich znalazáy siĊ pod lupą prokuratury49.
W samym tylko 2014 r. wielokrotnie, w niejasnych okolicznoĞciach, dymisjĊ skáadaáy
tymczasowe zarządy nadawcy (lub poszczególni jego czáonkowie), które byáy odpowiedzialne za ostateczne zakoĔczenie etapu owej
tymczasowoĞci i sÞnalizowanie wszystkich
Ǿ ǼʌȚIJȡȠʌȒ ǹȞĮıIJȠȜȫȞ IJȠȣ ȈȣȝȕȠȣȜȓȠȣ IJȘȢ ǼʌȚțȡĮIJİȓĮȢ (ȐȡșȡȠ 52 IJȠȣ ʌ.į/IJȠȢ 18/1989, ȩʌȦȢ ȚıȤȪİȚ). Decyzja nr 236/2013 z 20.06.2013 r.
43
Gr. ǼȜȜȘȞȚțȒ ǻȘȝȩıȚĮ ȉȘȜİȩȡĮıȘ (Ǽǻȉ).
44
Gáówny gmach telewizji w stolicy zostaá ostatecznie przejĊty przez prokuraturĊ i policyjne jednostki przywracania porządku (MAT) 7 listopada 2013 r. W tym samym miesiącu do budynku wprowadziáa siĊ tymczasowa
EDT, która do tej pory nadawaáa ze studia wynajmowanego od jednego z prywatnych nadawców. Zob. teĪ ȆĮȡȠȣıȓĮ
İȚıĮȖȖİȜȑĮ IJĮ Ȃǹȉ İțțȑȞȦıĮȞ IJȠ ȡĮįȚȠȝȑȖĮȡȠ IJȘȢ Ǽȇȉ [pol. Prokurator w asyĞcie policji opróĪniá gmach ERT],
http://www.tovima.gr/media/article/?aid=538261; LIVE: ǼʌȑȝȕĮıȘ IJȘȢ ĮıIJȣȞȠȝȓĮȢ ıIJȚȢ İȖțĮIJĮıIJȐıİȚȢ IJȘȢ Ǽȇȉ [pol.
Interwencja policji w gmachu ERT], http://www.naftemporiki.gr/liveblog/726048/epembasi-tis-astunomias-stis-egkatastaseis-tis-ert-stin-ag-paraskeui [dostĊp: 12.12.2013].
45
Wedáug stanu na wrzesieĔ 2014 r. powyĪszy podziaá wciąĪ siĊ utrzymuje.
46
ȃ. 4173/2013, ĭǼȀ 169 ǹ/26.7.2013 (Nowa Grecka Radiofonia, Internet, Telewizja).
47
Aplikacje na wszystkie organizowane konkursy moĪna byáo skáadaü poprzez platformĊ internetową.
48
Zob. np. Broadcasting Union concerned about NERIT, http://neoskosmos.com/news/en/Broadcasting-Unionconcerned-about-NERIT [dostĊp: 6.09.2014].
49
Zob. np. ǼȚıĮȖȖİȜȚțȒ ȑȡİȣȞĮ ȖȚĮ ʌȡȠıȜȒȥİȚȢ įȘȝȠıȚȠȖȡȐijȦȞ ıIJȘ ȃǼȇǿȉ [pol. Prokuratorskie Ğledztwo w sprawie procedury zatrudniania dziennikarzy w NERIT], http://www.tovima.gr/media/article/?aid=629967 [dostĊp:
15.09.2014].
42
134
prowadzonych konkursów50. Narastaáa równieĪ krytyka związana z brakiem pomysáu na
organizowanego nadawcĊ (np. czym miaáby
siĊ on róĪniü od zamkniĊtej ERT?), na brak
dialogu z niepokornymi dziennikarzami, na
ryzyko caákowitej marginalizacji mediów publicznych w Grecji, których pozycja od ponad dwudziestu lat i tak byáa bardzo sáaba51.
W efekcie charakterystycznego dla tego kraju
chaosu w kwestii organizacji áadu medialnego,
po ponad roku od rozwiązania ERT jej nastĊpca wciąĪ nie posiada staáych wáadz. Oferuje
odbiorcom tylko dwa kanaáy telewizyjne, dostĊpne w rozsiewie naziemnym (w tym jeden
sportowy, o ograniczonym zasiĊgu technicznym)52. Nie istnieje ponadto sieü radiowych
rozgáoĞni regionalnych53. Wobec powyĪszego, nietrudno stwierdziü, Īe odbudowanie
zaufania spoáecznego do oÞcjalnej instytucji
nadawczej bĊdzie niezwykle trudnym zadaniem. To z kolei wzmacnia dalszą egzystencjĊ
samorządnych mediów.
Podsumowanie
Dylemat, który powstaá w związku z przeáomem
w ostatnich latach w greckich mediach, zasygnalizowany w tytule niniejszego tekstu, trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąü. OsobiĞcie
Tomasz Fraszczyk
skáaniam siĊ ku opinii, Īe sytuacja obserwowana na greckim rynku mediów elektronicznych
(po zaskakującej decyzji kierownictwa najwiĊkszej partii wspóátworzącej ówczesny rząd
w Atenach o likwidacji nadawcy publicznego
ERT) jest kolejnym, doskonaáym, potwierdzeniem sáusznoĞci tezy o uznaniu Grecji za wzorcowy przykáad Ğródziemnomorskiego modelu
medialnego. Zasadnicze jego cechy, a takĪe
ich egzempliÞkacje odnoszące siĊ do „sprawy
ERT” przedstawiáem powyĪej. Postulat samorządnego modelu mediów masowych, którego zarys miaáby wyáoniü siĊ dziĊki powstaniu
ERT open, brzmi atrakcyjnie. Wydaje siĊ jednak, Īe nie wytrzymuje on zderzenia z brutalną
rzeczywistoĞcią – twardą grą polityczną i zrĊczną instrumentalizacją podmiotów medialnych.
Dotyczy to nie tylko „rządowej” NERIT, ale
i powiązanego z opozycyjną SYRIZĄ í wyraĨnie przechylonego ideologicznie í centralnego
wĊzáa systemu ERT open).
Nie do przecenienia jest takĪe dawno niewidziane poruszenie spoáeczne wywoáane zamkniĊciem ERT oraz nastĊpujący po nim rozkwit szeroko rozumianego, w szczególnoĞci
sieciowego, dziennikarstwa obywatelskiego (od
blogów po Þlmy). WiąĪe siĊ z tym równieĪ chĊü
wziĊcia wspóáodpowiedzialnoĞci za tworzenie
WiĊcej o „karuzeli stanowisk” w NERIT zob. ǻ. īĮȜȐȞȘȢ, ȃǼȇǿȉ: IJȠ ĮʌȩȜȣIJȠ ȤȐȠȢ [pol. NERIT: caákowity chaos], „To Wima”, 4.05.2014, http://www.tovima.gr/media/article/?aid=591601 [dostĊp: 9.06.2014]; tegoĪ,
ȃȑȠȢ ʌȡȩİįȡȠȢ IJȘȢ ȃǼȇǿȉ Ƞ țĮșȘȖȘIJȒȢ ǹȞIJȫȞȘȢ ȂĮțȡȣįȘȝȒIJȡȘȢ [pol. Profesor Antonis Makridimitris nowym
prezesem NERIT], „To Wima”, 6.05.2014, http://www.tovima.gr/media/article/?aid=593182 [dostĊp: 9.06.2014];
ȆĮȡĮȚIJȒșȘțĮȞ Įʌȩ IJȘ ȃǼȇǿȉ ȠȚ ǹ. ȂĮțȡȣįȘȝȒIJȡȘȢ țĮȚ ȇ. ȂȠȡȫȞȘȢ [pol. A. Makridimitris i R. Moronis zrezygnowali z pracy w NERIT], „Kathimerini”, 12.09.2014, http://www.kathimerini.gr/783428/article/epikairothta/ellada/
paraith8hkan-apo-th-nerit-oi-a-makrydhmhtrhs-kai-r-morwnhs [dostĊp: 12.09.2014]; ǻ. īĮȜȐȞȘȢ, ȆĮȡĮȚIJȒșȘțĮȞ
ǹ. ȂĮțȡȣįȘȝȒIJȡȘȢ țĮȚ ȇ. ȂȠȡȫȞȘȢ Įʌȩ IJȘ ȃǼȇǿȉ [pol. A. Makridimitris i R. Moronis zrezygnowali z pracy w NERIT],
„To Wima” 11.09.2014, http://www.tovima.gr/media/article/?aid=630470 [dostĊp: 12.09.2014]; ǹʌȠȤȦȡİȓ Įʌȩ IJȠ
Ǽ.Ȉ. IJȘȢ ȃǼȇǿȉ Ƞ ȋȡ.ȋȦȝİȞȓįȘȢ [pol. Chr. Chomenidis ustĊpuje z Rady Nadzorczej NERIT], „To Wima”, 4.05.2014,
http://www.tovima.gr/media/article/?aid=631612 [dostĊp: 15.09.2014].
51
Szczegóáową dyskusjĊ i aktualną sytuacjĊ na wyjątkowo dynamicznym od czerwca 2013 r. greckim rynku mediów elektronicznych opisujĊ na bieĪąco w internecie: http://nadwodawielkaiczysta.blogspot.com (tag „telewizja”).
52
ĝrednie udziaáy w rynku oglądalnoĞci (sierpieĔ–wrzesieĔ 2014 r.) kanaáu gáównego (N) wynoszą 5–6%, zaĞ
sportowego (N Sports) 3–4%, co daje odpowiednio szóstą i siódmą pozycjĊ w rankingu stacji dostĊpnych w rozsiewie naziemnym (dane za Nielsen Audience Measurement).
53
Na tym rynku w dalszym ciągu funkcjonuje wyáącznie „samorządna”, nielegalna ERT open.
50
Strukturalny przeáom w greckich mediach publicznych – „samorządny” model...
„wolnego gáosu dla spoáeczeĔstwa”. AktywnoĞü
Greków ze zrozumiaáych wzglĊdów nie jest,
rzecz jasna, zjawiskiem wyjątkowym. Dyskusje o róĪnych formach alternatywnych mediów
publicznych zajmują uwagĊ specjalistów juĪ od
pewnego czasu. Niemniej, wyraĨnie widoczny
polityczny kontekst wypadków w Grecji wciąĪ
jeszcze sytuuje je w ramach tradycyjnego modelu Ğródziemnomorskiego54.
Warto wreszcie zauwaĪyü, Īe pod koniec
stycznia 2015 r. doszáo do fundamentalnych
zmian na greckiej scenie politycznej. Opozycyjna dotąd SYRIZA przejĊáa w kraju wáadzĊ, a jej
lider Aleksis Tsipras objąá stanowisko premiera.
Do marca 2015 r. (ostatnia redakcja niniejszego
135
tekstu) wciąĪ utrzymywaá siĊ opisany tu strukturalny podziaá systemu nadawców publicznych. Brak jest teĪ oÞcjalnych decyzji nowych
wáadz odnoĞnie wielokrotnie zapowiadanego
wczeĞniej przywrócenia poprzedniej organizacji ERT. DoĞwiadczenie jednak podpowiada, Īe
w okresie nastĊpnych kilku, moĪe kilkunastu
miesiĊcy, naleĪy oczekiwaü, iĪ grecki áad medialny ulegnie powtórnym zasadniczym przeobraĪeniom. Gáównym zaĞ animatorem owych
przeobraĪeĔ, po raz kolejny, stanie siĊ czynnik
polityczny. Jest to tym bardziej prawdopodobne, Īe zarówno sami dziennikarze ERT, jak
i prasa zagraniczna, nie mają wątpliwoĞci co do
intencji premiera w tej sprawie55.
54
WiĊcej o „alternatywnych” mediach publicznych i aktywnoĞci obywatelskiej w tym obszarze zob. J. Macnamara, The 21st century media (r)evolution: emergent communication practices, Peter Lang International Academic
Publishers 2009; tegoĪ, Public communication practices in the Web 2.0-3.0 media scape: The case for PR evolution,
http://www.prismjournal.org/Þleadmin/Social_media/Macnamara.pdf [dostĊp: 11.03.2015]; Ch. Fuchs, Alternative
media as critical media, “European Journal of Social Theory” 2010, nr 13 (2), s. 173–192; O. G. Bailey, B. Cammaerts, N. Carpentier, Understanding alternative media, Open University Press, Berkshire 2008; Community media and social media: active citizenship in a changing media environment, oprac. zbiorowe, http://www.coe.int/t/
dghl/standardsetting/media/belgrade2013/CDMSI%282012%29Misc14Rev_en%20CMFE%20paper.pdf [dostĊp:
5.03.2015].
55
Por. http://www.ertopen.com/news/ellada/koinwnia/item/32874-le-nouvel-observateur-aÞerwma-gia-ton-agwnaths-ert-ertopen,-me-titlo-o-syriza-xananoigei-thn-thleorash, http://tempsreel.nouvelobs.com/l-obs-du-soir/20150312.
OBS4504/syriza-rallume-la-tele.html [dostĊp: 15.04.2015].