Tradycja samorzadu terytorialnego w Polsce

Tradycja samorządu terytorialnego w Polsce, to z jednej strony tradycja prawa miejskiego
sięgająca średniowiecza, z drugiej tradycja prawa ziemskiego. Współcześnie ślady dawnych
praw odszukać można choćby w nazewnictwie urzędów, takich jak burmistrz, czy starosta.
Nowoczesna forma samorządu terytorialnego w zasadzie zaczęła powstawać w XIX wieku,
jednakże pewne rozwiązania próbowano już wprowadzić u schyłku I Rzeczypospolitej.
Podczas 123 lat, gdy państwo polskie było znajdowało się pod zaborami, podział
administracyjny i instytucje administracji przybierały odmienne formy, zależnie od zaborcy.
Najsłabiej rozwijały się one na terenach wcielonych do Rosji, jakiekolwiek silniejsze formy
samorządności sprzeczne były bowiem z ideą carskiego samodzierżawia. W zaborze pruskim
natomiast w XIX w. wprowadzono trójstopniowy podział administracyjny z instytucjami
samorządu, podobnie jak w innych częściach Prus. Z kolei w zaborze austriackim
najsilniejsze instytucje samorządowe posiadały miasta. Stopniowe zmiany sprawiły, iż w
końcu XIX stulecia poziom swobody poddanych Habsburgów pozostawał największy.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. przystąpiono do tworzenia instytucji samorządu
terytorialnego. Przede wszystkim tam, gdzie to było możliwe, szybko przeprowadzono
wybory do lokalnych ciał kolegialnych, które istniały pod zaborami przed wybuchem I wojny
światowej. Dlatego też zróżnicowanie struktur i kompetencji w poszczególnych regionach
kraju pozostało i nie udało się go w pełni zniwelować w okresie międzywojennym.
Konstytucja z 17 marca 1921 r. ustanawiała trójstopniowy podział administracyjny z
instytucjami samorządowymi na każdym szczeblu, wskazując także na dekoncentrację
administracji państwowej. Niestety na poziomie wojewódzkim instytucje samorządowe
istniały jedynie na ziemiach byłego zaboru pruskiego, Z kolei Śląsk był województwem
autonomicznym. Konstytucja z 23 kwietnia 1935 r. utrzymywała trzy stopnie podziału
administracyjnego z samorządem na każdym szczeblu.
Po drugiej wojnie światowej instytucje samorządu terytorialnego zostały formalnie
przywrócone. Podstawową instytucją były Rady Narodowe na poziomie gmin powiatów i
województw. W 1950 r. samorządność została oficjalnie zmieniona, zaś system Rad
Narodowych faktycznie przekształcony został w lokalne organy administracji państwowej.
Oznaczało to nieomal całkowitą likwidacje samorządności.
Po przełomie 1989 r. właśnie na bazie istniejących instytucji administracyjnych zaczęto
odbudowywać samorząd terytorialny.
8 marca 1990 r. uchwalono ustawę o samorządzie gminnym, wkrótce uregulowano status
urzędników i pracowników samorządowych. Rolę i miejsce samorządu terytorialnego
potwierdziła tzw. Mała Konstytucja z 1992 r. Gwarantowała ona jednostkom samorządu
podmiotowość, prawo własności i wskazywała na role w wypełnianiu władzy publicznej,
podstawową jednostką stała się gmina, zaś samorząd na innych szczeblach określać miano w
drodze przewidywanych ustaw. Gwarantowano powszechne, tajne i równe wybory do
organów stanowiących samorządu terytorialnego, a także możliwość przeprowadzania
referendów lokalnych.
Dopiero w 1998 r. rząd J. Buzka w ramach tzw. 4 reform przywrócił trójstopniowy podział na
gminy, powiaty i województwa, ustalając na każdym szczeblu instytucje samorządu
terytorialnego. Tym samym po raz pierwszy w Polsce zaistniał w pełni samorząd terytorialny
nie tylko na szczeblu lokalnym (gminy i powiaty) ale i regionalnym (województwa), co miało
także istotne znacznie w kontekście przygotowania kraju do akcesji do Unii Europejskiej,
gdzie jedną z podstawowych zasad jest zasada pomocniczości (subsydiarności).