pełny tekst

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Agric., Aliment., Pisc. Zootech. 255 (2), 57–64
Paweł JANISZEWSKI, Andrzej GUGOŁEK, Anna SOKOŁOWSKA,
Katarzyna BUKOWSKA
SPOŻYCIE LIŚCIARKI PRZEZ JELENIA SZLACHETNEGO
(CERVUS ELAPHUS) I DANIELA EUROPEJSKIEGO (DAMA DAMA)
PODCZAS ZIMOWEGO DOKARMIANIA
LEAFY FORAGE CONSUMPTION BY THE RED DEER (CERVUS ELAPHUS)
AND THE FALLOW DEER (DAMA DAMA) DURING WINTER FEEDING
Katedra Hodowli Zwierząt Futerkowych i Łowiectwa
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
ul. Michała Oczapowskiego 5, 10-718 Olsztyn, e-mail: [email protected]
Abstract. The aim of the study was to determine food selectivity of the red deer and the fallow
deer fed leafy forage composed of various plant species during winter feeding, as well as to analyze their preferences with respect to leafy forage with or without a salt (NaCl) solution. The average consumption level was approximately 60%, which indicates that leafy forage was willingly eaten by the red deer and the fallow deer during winter feeding. The addition of NaCl increased the average amount of all kinds of leafy forage consumed by the animals. The red
deer showed a distinct preference for six of the plant species included in leafy forage – the total
consumption of first-choice food exceeded 65%. Five plant species belonged to the group
of second-choice food, while two species were classified as the least preferred food components. In the case of the fallow deer these categories were represented by eight, two and two
species, respectively.
Słowa kluczowe: daniel europejski, jeleń szlachetny, liściarka.
Key words: fallow deer, leafy forage, red deer, winter feeding.
WSTĘP
Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) oraz daniel europejski (Dama dama) należą do przedstawicieli rodziny Cervidae bytujących w łowiskach Polski (Pucek 1984). Te dwa gatunki jeleniowatych są także w myśl tzw. Ustawy hodowlanej (2002), uznane za zwierzęta gospodarskie, które można hodować na fermach w celu pozyskania mięsa i skór. Wyniki badań
prowadzonych na dziko żyjących zwierzętach mogą być bardzo przydatne w hodowli.
Pod względem wybiórczości pokarmowej oraz przystosowań żywieniowych dzikich
przeżuwaczy jeleń i daniel zaklasyfikowane zostały do typu średnio selekcjonujących pokarm (Hoffman 1985; Gordon i Illius 1988; Szczepański i in. 2001). Dzięki odpowiednim
przystosowaniom behawioralnym i fizjologicznym jeleń i daniel utrzymywane na fermach
mogą być żywione większością pasz gospodarskich stosowanych w żywieniu tradycyjnych
przeżuwaczy. Także zimowe żywienie i dokarmianie fermowych oraz dzikich jeleniowatych
opiera się głównie na paszach tradycyjnych, takich jak: siano lub sianokiszonki, buraki,
marchew oraz pasze treściwe, głównie ziarno zbóż (Haber i in. 1983). Najbardziej zbliżona
do żeru naturalnego jeleniowatych jest liściarka. Są to ulistnione, młode jednoroczne pędy
drzew i krzewów, ścinane na początku okresu wegetacyjnego i odpowiednio suszone. Poza właściwym składem gatunkowym liściarki istotne jest także pozyskiwanie pędów
58
P. Janiszewski i in.
z miejsc możliwie najbardziej nasłonecznionych, bowiem wtedy mają one największą wartość odżywczą (Fruziński 2002). Mimo licznych danych, dotyczących zarówno naturalnego
pokarmu jeleniowatych, jak i wskazówek dotyczących gatunków drzew i krzewów, z których
powinno się pozyskiwać liściarkę (Borowski i Kossak 1975; Bruno 1991, Janiszewski
i Szczepański 2001 a, b), nie ma szczegółowych informacji, dotyczących zarówno preferencji poszczególnych gatunków jeleniowatych w wykorzystaniu różnych liściarek podczas
zimowego dokarmiania (Szukiel 1981).
Celem pracy było określenie wybiórczości pokarmowej jelenia szlachetnego i daniela
europejskiego podczas zimowego dokarmiania liściarką z różnych gatunków roślin
oraz wykazanie preferencji pokarmowych tych zwierząt w stosunku do pobierania liściarki
z dodatkiem soli i bez niej. Dodatkowym celem badań było ustalenie roślin wysoce preferowanych, drugiego wyboru i stanowiących pokarm głodowy, co ma dostarczyć informacji
pomocnych w gospodarce łowieckiej i hodowli fermowej jeleniowatych w urozmaicaniu bazy pokarmowej zwierząt w okresie zimowym.
MATERIAŁ I METODY
Badania prowadzono na terenie obwodu łowieckiego 77, położonego w województwie
warmińsko-mazurskim, dzierżawionego przez Koło Łowieckie „Bór” w Wipsowie.
Doświadczenie polegało na zebraniu pędów różnych gatunków roślin, a następnie
podaniu ich zwierzętom w postaci liściarki w czasie zimowego dokarmiania. Liściarka sporządzona została z 12 gatunków: osiki, brzozy, buku, wierzby, jabłoni, grabu, leszczyny,
kruszyny, bzu czarnego, topinamburu, maliny oraz pokrzywy. Liściarkę wykonano z drzew
i krzewów, które w stanie naturalnym występują na terenie obwodu łowieckiego. Stanowiły
ją ulistnione pędy drzew i krzewów, pozyskane w czerwcu i lipcu z nasłonecznionych
miejsc, które ścinano, wiązano i segregowano gatunkowo. Tak przygotowany materiał
umieszczono w przewiewnym miejscu, pod zadaszeniem, w celu wstępnego podsuszenia.
Następnie połowa materiału została skropiona 5-procentowym roztworem NaCl. Zabieg ten
miał na celu zarówno polepszenie smakowitości karmy, jak i utrwalenie barwy i zapobiegnięcie opadaniu liści i pleśnieniu. Liściarkę przygotowano w oparciu o metodykę przedstawioną przez Czarneckiego i Konowrockiego (1998).
Stanowisko do wykładania karmy zostało wybrane na podstawie całorocznych obserwacji prowadzonych na terenie ww. obwodu łowieckiego, w którym bytują daniel i jeleń.
W miejscach wykładania karmy stwierdzono występowanie stałej liczby zwierząt, zróżnicowanych pod względem płci i wieku. Stanowiska do dokarmiania danieli oraz jeleni były oddzielne. Podczas doświadczenia w rejonie tym nie prowadzono polowań, które mogłyby
niepokoić zwierzynę.
Okres doświadczenia został podzielony na dwa etapy:
– etap wstępny (przygotowawczy) rozpoczęto 15 listopada, a zakończono 30 listopada
2005 roku. W tym czasie karmę wykładano systematycznie, co 2 dni, o stałej porze –
przed rozpoczęciem aktywności żerowej danieli i jeleni, czyli około godziny 14–15. Zabieg ten miał na celu przyzwyczajenie zwierzyny do pobierania karmy, jak również
Spożycie liściarki przez jelenia szlachetnego...
59
do sposobu jej podawania oraz określenie niezbędnej ilości karmy, jaką trzeba będzie
wykładać w okresie właściwym;
– etap właściwy rozpoczęto 1 grudnia 2005 roku. Karmę wykładano 10 razy, regularnie,
co 2 dni. W trakcie dokarmiania wyłożono ilość karmy określoną w etapie wstępnym.
Przed wyłożeniem liściarkę ważono z dokładnością do 100 g.
Jedno wyłożenie to:
– liściarka (wszystkie gatunki) z dodatkiem NaCl – po 1500 g dla danieli i 2000 g dla jeleni;
– liściarka (wszystkie gatunki) bez dodatku NaCl – po1500 g dla danieli i 2000 g dla jeleni.
Liściarkę wykładano do specjalnie przygotowanych karmników. Po każdym wyłożeniu,
następnego dnia, pozostawioną część karmy zbierano i ważono. Z różnicy wagowej pomiędzy wykładaną i pozostawianą przez zwierzęta karmą obliczono procentowy udział pobrania przez zwierzęta poszczególnych jej rodzajów.
Obliczenia wykonane podczas doświadczenia pozwoliły na określenie procentowego
udziału poszczególnych karm w grupach przy każdym wyłożeniu i w całym okresie
oraz skonstruowanie szeregu preferencyjnego w trakcie zimowego dokarmiania.
Przy konstruowaniu szeregu preferencyjnego ustalone zostały przedziały grupujące rośliny w poszczególne typy pokarmu: gatunki wysoce preferowane – spożycie powyżej
65,0% (typ I), gatunki drugiego wyboru – spożycie od 35,1 do 65,0% (typ II), gatunki stanowiące pokarm głodowy – spożycie do 35,0% (typ III).
Zebrane dane liczbowe opracowano statystycznie, wykorzystując program STATISTICA PL.
W opracowaniu uwzględniono średnią wartość spożycia poszczególnych gatunków liściarki
( x ) i współczynniki zmienności (V) oraz ustalono istotności różnic między wartościami
średnimi.
WYNIKI I DYSKUSJA
W tabeli 1 przedstawiono średnie spożycie poszczególnych gatunków liściarki pobranej
przez jelenia i daniela oraz ich podział na poszczególne typy pokarmu wynikające z wielkości spożycia.
Jak wynika z tab. 1, liściarka z osiki była najchętniej pobieraną karmą – zarówno przez
jelenie, jak i daniele, a jej średnie wykorzystanie wyniosło w obu przypadkach ponad 85%.
W dalszej kolejności jelenie najchętniej zjadały jabłoń i malinę, a daniele – malinę i kruszynę. W przypadku obu gatunków badanych jeleniowatych najmniej chętnie pobierana była
liściarka z buka, której średnie spożycie wyniosło w przypadku jelenia 5,15%, a w przypadku daniela – 19,75%.
Badania własne potwierdziły wcześniejsze badania Szukiel (1981), która także stwierdziła, że jelenie najchętniej jadły liściarkę z osiki i brzozy, natomiast niechętnie pobierały
buk i grab. W przypadku daniela wyniki uzyskane w prowadzonym doświadczeniu nie pokrywają się z wynikami Chapman i Chapman (1975), którzy zaliczyli buka do roślin chętnie
zjadanych przez ten gatunek. Natomiast Hofmann (1985) uważa, że należy unikać podawania liściarki z buka, leszczyny i olszy czarnej w większych ilościach, gdyż zawarty w nich
garbnik może powodować zaburzenia trawienia. W niewielkich ilościach garbnik, zawarty
w liściach tych gatunków, działa na żołądek pobudzająco. Czarnecki i Konowrocki (1998)
P. Janiszewski i in.
60
za najlepsze na liściarkę uważają pędy lipy, osiki, iwy, topoli, buka, jarzębiny, drzew owocowych oraz dzikiej maliny i jeżyny, jak również topinamburu i pokrzywy. Szczerbiński
(1973) za absolutnie bezwartościową uważa liściarkę brzozową, co nie pokrywa się z wynikami badań własnych, w których gatunek ten wykorzystywany był prawie w 75% przez jelenia i w ponad 78% przez daniela.
Tabela 1. Porównanie spożycia oraz selektywność w pobieraniu poszczególnych gatunków liściarki
Table 1. Comparing the consumption and the selectivity of leafy forage individual kind
Jeleń
Daniel
Red deer
Fallow deer
Rodzaj liściarki
spożycie
spożycie
Kind of leafy forage
typ pokarmu
typ pokarmu
intake
intake
type of fooder
type of foodder
[%]
[%]
Osika – Aspen
86,75
I
85,85
I
Kruszyna – Buckthorn
73,55
I
79,00
I
5,15
III
19,75
III
Wierzba – Willow
55,45
II
69,25
I
Brzoza – Birch
74,50
I
78,30
I
Jabłoń – Crab apple
77,10
I
77,30
I
Grab – Hornbeam
38,95
II
20,40
III
Leszczyna – Hazel
73,80
I
77,60
I
Malina – Raspberry
76,35
I
79,70
I
Pokrzywa – Nettle
47,95
II
40,30
II
Bez czarny – Elder
45,80
II
68,15
I
Topinambur – Jerusalem artichoke
56,35
II
55,70
II
Średnia – Mean
59,31
–
62,69
–
Buk – Beech
Na podstawie wyników badań Jacksona (1976) oraz Ferdhamera i in. (1988, za Dzięciołowskim 1994) można stwierdzić, że zioła należą do pokarmu chętnie zjadanego przez jeleniowate. To sugeruje, że można je będzie dołączyć do zimowego zestawu pasz podczas
dokarmiania i zastosować w postaci liściarki.
Badania Borkowskiego i Obidzińskiego (2003) wykazały, iż udział liści oraz pędów
drzew liściastych w jesienno-zimowym pokarmie danieli był niewielki, topinamburu – jeszcze mniejszy; najchętniej pobierana w tym sezonie była trawa.
Określenie procentowego spożycia liściarek z różnych roślin pozwoliło na wykazanie, ile
analizowanych gatunków było najchętniej pobieranych przez badane jeleniowate, ile uzupełniało preferowany pokarm, a ile stanowiło tzw. pokarm głodowy.
Jak wynika z tab. 1, u jelenia szlachetnego tylko 50% zastosowanych gatunków roślin
zaliczono do pokarmu pierwszego wyboru – ich spożycie wyniosło powyżej 65%. U daniela
gatunki liściarki zaliczone do tego rodzaju pokarmu stanowiły 66,7%. Może to sugerować,
że jeleń bardziej selekcjonuje dostępny pokarm niż daniel, co zgodne jest z wynikami badań Hoffmana (1985).
Spożycie liściarki przez jelenia szlachetnego...
61
Ustalenie roślin najchętniej pobieranych przez jelenia i daniela pozwoli na wskazanie
gatunków drzew i krzewów wzbogacających naturalną bazę pokarmową w wysoce preferowane gatunki, jak również umożliwi urozmaicenie zimowego pokarmu stosowanego
w hodowli fermowej jeleniowatych.
W badaniach własnych zauważono także, że w skład zjadanej przez jelenie i daniele
masy roślinnej wchodziły głównie liście i szczytowe części pędów, a dopiero w dalszej kolejności – pozostałe części pędów. Również Szukiel (1981) stwierdziła, że liściarka zjadana
była w ilościach od 4,6 do 63,5% wagowych; grubsze odcinki pędów nie były zjadane nawet w warunkach głodowych.
Jak podają Haber i in. (1983), istotną rolę podczas zimowego dokarmiania zwierzyny odgrywa
dodatek soli mineralnych, np. w postaci soli kuchennej. W tabelach 2 oraz 3 zamieszczono porównanie procentowego wykorzystania przez jelenia szlachetnego oraz daniela europejskiego
liściarek z różnych gatunków drzew i krzewów z dodatkiem NaCl i bez niego.
Tabela 2. Pobranie poszczególnych gatunków liściarki przez jelenia
Table 2. Intake individual kinds of forage leaf by the red deer
Spożycie – Intake
Rodzaj liściarki
[%]
Kind of leafy forage
z dodatkiem NaCl
bez dodatku NaCl
with NaCl
without NaCl
A
B
85,3
88,2
x
Osika – Aspen
2,4
2,1
v
A
B
71,8
75,3
x
Kruszyna – Buckthorn
3,9
3,1
v
5,4
4,9
x
Buk – Beech
11,4
13,4
v
A
B
59,6
51,3
x
Wierzba – Willow
5,6
1,3
v
A
B
73,2
75,8
x
Brzoza – Birch
2,5
1,9
v
A
B
75,5
78,7
x
Jabłoń – Crab apple
2,8
2,6
v
A
B
37,4
40,5
x
Grab – Hornbeam
4,5
5,3
v
74,9
72,7
x
Leszczyna – Hazel
4,0
5,1
v
a
b
75,0
77,7
x
Malina – Raspberry
2,8
3,2
v
A
B
46,1
49,8
x
Pokrzywa – Nettle
3,3
v
A
B
x
41,6
50,0
Bez czarny – Elder
7,2
2,7
a
b
54,8
57,9
x
Topinambur
Jerusalem artichoke
4,4
2,8
v
61,1
57,4
Średnia – Mean
A, B – P ≤ 0,01; a, b – P ≤ 0,05.
Różnica jednostek
procentowych
Difference
of per cent units
2,9
3,5
0,5
8,3
2,6
3,2
3,1
2,2
2,7
3,7
8,4
3,1
3,7
62
P. Janiszewski i in.
Jak wynika z tab. 2, w przypadku 8 gatunków liściarki dodatek soli wpłynął statystycznie
wysokoistotnie na zwiększenie spożycia tego typu karmy, a w 2 przypadkach – istotnie.
Tylko w przypadku liściarki z buka i leszczyny dodatek soli nie spowodował statystycznego
zwiększenia spożycia tego pokarmu przez jelenia. Dodatek roztworu NaCl najbardziej
zwiększył atrakcyjność liściarki z bzu czarnego i wierzby, w przypadku których różnica jednostek procentowych wyniosła odpowiednio 8,4 i 8,3.
Tabela 3. Pobranie poszczególnych gatunków liściarki przez daniela
Table 3. Intake individual kinds of forage leaf by the fallow deer
Spożycie – Intake
Rodzaj liściarki
[%]
Kind of leafy forage
z dodatkiem NaCl
bez dodatku NaCl
with NaCl
without NaCl
A
B
83,1
88,6
x
Osika – Aspen
0,9
0,9
v
A
B
77,3
80,7
x
Kruszyna – Buckthorn
1,0
0,9
v
A
B
18,1
21,4
x
Buk – Beech
2,2
5,2
v
A
B
71,2
67,3
x
Wierzba – Willow
0,7
0,7
v
A
B
81,4
75,2
x
Brzoza – Birch
1,0
0,9
v
A
B
75,2
79,4
x
Jabłoń – Crab apple
0,8
0,9
v
A
B
18,2
22,6
x
Grab – Hornbeam
2,7
4,9
v
A
B
75,6
79,6
x
Leszczyna – Hazel
0,7
0,9
v
A
B
82,9
76,5
x
Malina – Raspberry
1,1
0,8
v
A
B
37,5
43,1
x
Pokrzywa – Nettle
4,1
4,1
v
A
B
x
65,9
70,4
Bez czarny – Elder
1,1
1,8
A
B
59,8
51,6
x
Topinambur
Jerusalem artichoke
1,6
1,2
v
Średnia – Mean
77,8
72,4
Różnica jednostek
procentowych
Difference
of per cent units
5,5
3,4
3,3
3,9
6,2
4,2
4,4
4,0
6,4
5,6
4,5
5,2
5,4
A, B – P ≤ 0,01; a, b – P ≤ 0,05.
W przypadku liściarki wykładanej danielom stwierdzono, że dodatek soli kuchennej
wpłynął wysokoistotnie na atrakcyjność wszystkich gatunków tej karmy (tab. 3). Dodatek
soli kuchennej do karm użytych w doświadczeniu, wpłynął najbardziej korzystnie na zwiększenie spożycia liściarki z maliny i brzozy, w przypadku których różnica jednostek procentowych wyniosła odpowiednio 6,4 i 6,2.
Ilość soli potrzebnej do odpowiedniego funkcjonowania organizmu jelenia kształtuje
się na poziomie 2,5–3 kg rocznie na zwierzę (Haber i in. 1983). Natomiast Fiuk (2001)
Spożycie liściarki przez jelenia szlachetnego...
63
stwierdził, że roczne zapotrzebowanie daniela na sól wynosi od 1,5 do 2,0 kg. Obecnie pokarm naturalny w łowiskach nie dostarcza zwierzynie odpowiednich ilości mikroelementów,
co wymusza ingerencję człowieka. Zdania nt. sposobu podawania soli są podzielone.
Bombik (2005) uważa, że spożywając nasączoną liściarkę, zwierzęta są zmuszone do pobierania mikroelementów niejednokrotnie w ilościach przewyższających ich zapotrzebowanie. W zamian zaleca on stosowanie lizawek solnych w postaci specjalnych wydrążonych
pni drzew. Ten typ udostępniania mikroelementów zwierzynie poleca także Fiuk (2001),
który dodatkowo uważa, że lizawki powinny być wykonane z osiki, wierzby lub topoli, gdyż
drzewa te dobrze chłoną wilgoć, a wraz z nią sól, przy czym mogą także stanowić karmę
zgryzową dla zwierzyny. Z kolei Wolewicz (2005) zaznacza, iż stosowanie tzw. solaków,
czyli liściarek zanurzonych w roztworze solnym, jest zabiegiem mniej kłopotliwym, a karma
podawana w takiej postaci jest chętnie pobierana przez zwierzęta, co potwierdzają wyniki
badań własnych. W celu dostarczenia niezbędnych mikro- i makroelementów możliwe jest
także stosowanie odpowiednich granulatów (Drozd 1999), które w przyszłości mogą być
popularną karmą dla zwierzyny. Jednak opracowanie odpowiedniego składu takiego granulatu wymaga poznania naturalnych preferencji pokarmowych dziko żyjących jeleniowatych
(Janiszewski i Szczepański 2002) oraz preferencji w pobieraniu karm dostarczanych przez
człowieka, takich jak liściarka.
PODSUMOWANIE
1. Średnie spożycie zastosowanej podczas zimowego dokarmiania liściarki wyniosło około
60%, co może świadczyć o tym, że stanowi ona karmę chętnie pobieraną przez jelenia
szlachetnego i daniela europejskiego.
2. Dodatek roztworu NaCl zwiększył średnie spożycie wszystkich rodzajów liściarki.
3. Ustalono szereg preferencyjny liściarki dla jelenia szlachetnego; do roślin wysoce preferowanych zaklasyfikowane zostały: osika, jabłoń, malina, brzoza, kruszyna i leszczyna.
Żer drugiego wyboru stanowiły: topinambur, wierzba, pokrzywa, bez czarny oraz grab;
do pokarmu głodowego zaliczono jedynie buk.
4. Szereg preferencyjny liściarek podawanych danielom był następujący: rośliny wysoce
preferowane – osika, malina, kruszyna, leszczyna, jabłoń, wierzba i bez czarny; żer drugiego wyboru – topinambur i pokrzywa; pokarm głodowy – buk i grab.
PIŚMIENNICTWO
Bombik P. 2005. Pasty solne. Łowiec Pol. 9, 52–53.
Borkowski J., Obidziński A. 2003. Czy daniele powodują uszkodzenia w lasach? Łowiec Pol.
10, 12–13.
Borowski S, Kossak S. 1975. The ford habits of deer in the Białowieża Primeval Forest. Acta
Theriol. 20 (32), 463–506.
Bruno E. 1991. Microhistological analysis of rumen contents to evaluate the diet of adult male
fallow deer (Dama dama) in a submediterranean costal area. Ungulates/Ongules, Toulouse,
France 91, 2–6, 15.
64
P. Janiszewski i in.
Chapman D., Chapman N. 1975. Fallow deer. Their history distribution and biology. Ternce
Dalton Limited Lavenham, Suffolk.
Czarnecki J., Konowrocki R. 1988. Liściarka. Łowiec Pol. 6, 13.
Drozd L. 1999. Granulaty. Łowiec Pol. 2, 13.
Dzięciołowski R. 1994. Daniel. SGGW, Warszawa.
Fiuk R. 2001. Lizawki. Łowiec Pol. 7, 24–25.
Fruziński B. 2002. Gospodarka łowiecka. PZŁ, Warszawa.
Gordon I. J., Illius A. W. 1988. Incisors arcade structure and diet selection in ruminants. Functional Ecol. 2, 15–22.
Haber A., Pasławski T., Zaborowski S. 1983. Gospodarstwo łowieckie. PWN, Warszawa.
Hofmann R.R. 1985. Digestive physiology of deer – their morphophysiological specialization
and adaptation. The Royal Soc. New Zealand Bull. 22, 393–407.
Jackson J. 1977. The annual diet of the Fallow deer (Dama dama) in the New Forest, Hampshire, as determined by rumen content analysis. J. Zool. Lond. 181, 465–473.
Janiszewski P. Szczepański W. 2001 a. Analysis of autumn-winter diet of stags, hinds
and calves of reed deer (Cervus elaphus L.) based on rumen content. Folia Forest. Pol., Ser. A
Forestry 43, 69–83.
Janiszewski P., Szczepański W. 2001 b. Zawartość żeru pędowego w jesienno-zimowym pokarmie jelenia szlachetnego (Cervus elaphus L.). Sylwan 5, 83–90.
Janiszewski P., Szczepański W. 2002. Indeks ważności roślin w jesienno-zimowym pokarmie
jelenia szlachetnego (Cervus elaphus L.). Sylwan 6, 65–73.
Pucek Z. 1984. Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa.
Szczepański W., Janiszewski P., Zalewski D. 2001. Pokarm dzikich przeżuwaczy. Prz. Zool.
45 (1/2), 21–27.
Szczerbiński W. 1973. Wybrane zagadnienia z gospodarstwa łowieckiego. AR, Poznań.
Szukiel E. 1981. Food preferences of deer in relation to winter fodder including woody plants.
Acta Theriol. 26, 47(58), 319–331.
Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich. DzU z 1997 r., nr 123, poz. 774.
Wolewicz E. 2005. Styczeń. Brać Łow. 1, 1–5.