Arianie na Mazurach

Arianie na Mazurach
W roku 1565 arianie (nazwa wywodzi się od imienia średniowiecznego herezjarchy biskupa
Ariusza) wyłonili się w Polsce jako odłam kalwinizmu, tworząc tzw. Zbór Mniejszy.
Z czasem zwano ich braćmi polskimi lub antytrynitarzami.
Doktryna religijna i społeczna arian została ujednolicona na przełomie XVI i XVII wieku pod
wpływem przybyłego z Włoch Fausta Socyna. Jej podstawową i najbardziej znaną ideą było
głoszenie antytrynitaryzmu, czyli podważania trójosobowości Boga.
Arianie przeciwstawiali się w swoich poglądach nie tylko katolicyzmowi, ale także
luteranizmowi i kalwinizmowi. Starali się jednak o nie walczyć nie mieczem, a postawą
życiową, wiarą i piórem.
Arianie kładli duży nacisk na wykształcenie. Ich najbardziej znaną uczelnią była Akademia
Rakowska, która przeżywała okres swojego największego rozkwitu w pierwszej połowie
XVII wieku, oddziałując w tym czasie intelektualnie na niemal całą Europę.
Obecność braci polskich na Mazurach należy do mało zbadanych zagadnień. Najbardziej
znanym arianinem, osiadłym właśnie na ziemi mazurskiej ? w Rudówce koło Rynu ? był
Zbigniew Morsztyn, znany polski poeta (zmarł w 1689 r., pochowany w Rudówce). Morsztyn
uczestniczył w kilku synodach ariańskich w Kotle koło Pisza. Na Mazurach napisał: ?Pieśń w
ucisku? (1661), cykl liryków ?Emblematy? i zbiór poezji ?Muza domowa?(1675 ? 1680).
Tłumaczył tam także na język polski łacińskie utwory Samuela Przypkowskiego.
Na Mazurach jest także inna miejscowość, związana z działalnością arian. Przy głównej
drodze między Piszem a Ełkiem leży niewielka wieś Kosinowo. Dojeżdżając do Kosinowa od
strony Pisza, po lewej stronie, widoczne jest wzgórze w kształcie stożka. Był to niegdyś
cmentarz ariański, zwany dziś Ariańską Górą. ?Tu był grób duchowego przywódcy arian na
ziemi pruskiej, Samuela Przypkowskiego, pierwszego ministra zboru, który choć zmarł 19
kwietnia 1670 roku w Królewcu, pragnął być pochowany w Kosinowie. A potem spoczęły tu
także prochy Crell?Spinowskich, Trembeckich, Schlichtyngów, Morsztynów, Kąckich?1.
Przywódca braci polskich na wygnaniu w Prusach Książęcych, Samuel Przypkowski, żył w
latach 1592 ? 1670. Poeta, pisarz polityczny studiował w Rakowie a następnie za granicą w
Altdorfie i Lejdzie. Był zwolennikiem całkowitego rozdziału Kościoła od państwa, o czym
pisze w wydanej w Amsterdamie pracy ?Dissertatio de pace et concordia ecclesiae?
(Amsterdam 1628). Służył na dworze radziwiłłowskim. Brał udział w wojnie z Rosją w 1633
r. i uczestniczył w bitwie pod Prostkami w 1656 r. po stronie Bogusława Radziwiłła. Pisywał
wiersze po łacinie i po polsku, głównie na gruncie religijnym. Jego dzieła zebrano w
?Psalmach i pieśniach nabożnych?( rok wyd. 1610 ), ?Wirydarzu poetyckim? J.T.
Trembeckiego (1910-1911) oraz ?Na porównanie jesienne?, ?Dissertatio? (wydane w 1973 i
1981)5.
Kosinowo założono w 1436 r. Jego właścicielem był w tym czasie Marcin Drygalski.
Odnowienie lokacji nastąpiło w 1471 r. na prawie magdeburskim. Od 1549 r. Kosinowo było
majątkiem rycerskim na prawie lennym. W latach 1666 ? 1800 dzierżawiła je gmina ariańska.
Na początku XIX wieku gospodarzył tam Ferdynand Kątski, ożeniony z Katarzyną
Sierakowską2.
Kosinowo ? siedziba Samuela Przypkowskiego (nabył je wraz z zięciem Mikołajem
Suchodolskim za 5 tysięcy florenów) ? było centrum religijnym i kulturalnym arian w
Prusach. Istniała tam szkoła o wysokim poziomie nauczania. ?Zdolnych młodych ludzi
wysyłano [stamtąd ? przyp. aut. ] na wyższe studia, głównie do Frankfurtu nad Odrą, gdzie
ordynowano duchownych ariańskich?3.
W Kosinowie i okolicach zaleźli swój azyl bracia polscy wygnani z Polski edyktem o banicji
z 20 lipca 1658 r. Wśród znaczniejszych arian zamieszkali w Kosinowie, między innymi,
Mikołaj Suchodolski i Krzysztof Crell ? Spinowski, syn rektora Akademii Rakowskiej.
Arianie kosinowscy odprawiali nabożeństwa najprawdopodobniej w kaplicy, która stała na
cmentarnym wzgórzu. Do Kosinowa na nabożeństwa zjeżdżali się bracia polscy z całego
starostwa piskiego i okolicznych starostw. W XVII wieku jednym z duszpasterzy był
Benedykt Wiszowaty, wnuk Fausta Socyna.
Po zlikwidowaniu zboru w Rudówce (w 1753 r.) całe życie religijne i kulturalne arian
skupiało się w Kosinowie. Nabożeństwa odprawiano tylko po polsku.
Jeszcze w 1776 r. wystosowano pismo do Fryderyka II o pozwolenie na budowę nowej
świątyni. Główną przeszkodą okazał się brak funduszy. Spowodowane to było również
zmniejszającą się liczbą arian w Prusach. Z czasem wtopili się oni w ewangelicką
społeczność. Ostatecznie parafię ariańską w Kosinowie rozwiązano w 1803 r.4.
Miejsca, gdzie tętniło prężne życie religijne i kulturalne arian, gdzie rodziły się poglądy
kształtujące kulturę oświecenia, dzisiaj zioną intelektualnym chłodem. Kosinowo w powiecie
piskim podzieliło los Rakowa i Pińczowa. W byłym PGR Kosinowo świadomość historyczna
miejsca jest nikła. Ariańska Góra w Kosinowie, na której spoczęły prochy Samuela
Przypkowskiego i innych arian podzieli zapewne losy historii braci polskich. Pomału staje się
wyrobiskiem żwiru.
Na zakończenie warto dodać, że Kosinowo nie jest jedyną pamiątką po arianach z okolic
Pisza. W XVII w. ariańska rodzina Domaradzkich gospodarzyła w odległym o kilka
kilometrów od Kosinowa Rakowie Małym. Wieś tę Domaradzcy nazwali na cześć słynnego
niegdyś Rakowa.