przeczytaj fragment

Wstęp
Zdrowie nie przychodzi samo przez się,
trzeba je stworzyć.
Maurice Delort
Współcześnie mamy do czynienia z ogromnym postępem w zakresie wiedzy
medycznej, leczenia i zwalczania chorób. Jednak praktyczna umiejętność utrzymania zdrowia i realizowania zachowań prozdrowotnych w społeczeństwie jest
jeszcze nikła. Należy podkreślić, iż zachowaniem antyzdrowotnym, inaczej destrukcyjnym, jest nie tylko siedzący tryb życia, palenie tytoniu czy picie alkoholu,
ale również niedostatek zachowań o charakterze prozdrowotnym, które sprzyjają
dobrej kondycji fizycznej, a co za tym idzie – psychicznej. Powszechne od wieków
przekonanie: „w zdrowym ciele – zdrowy duch” we współczesnym świecie nabiera mocy i znaczenia.
G. Piechaczek-Ogierman (2009) zauważyła, iż w Polsce nadal zdrowie jest
wartością nadrzędną, a jego drugorzędne, często instrumentalne traktowanie
wynika z kolei losów Polaków, kryzysów ekonomicznych, gospodarczych, spowodowanych niemożnością zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych. Takie warunki egzystencjalne skłaniają do pracy ponad siły i niedoceniania wartości
zdrowia oraz czasu wolnego, a często traktowania go jako wartość instrumentalną, służącą innym celom. Społeczeństwo, w którym wiedza na temat zdrowia
okazuje się niewystarczająca, nakłaniane jest przez media i wszechobecną reklamę do ciągłej konsumpcji dóbr i usług, często w imię szczytnych haseł zachowania dobrego zdrowia i pozbycia się problemów związanych z różnymi chorobami
dzięki zakupieniu jakiegoś preparatu, produktu, urządzenia.
Okres dojrzewania to czas wielu zmian we wszystkich sferach rozwoju.
Uczniowie gimnazjum, znajdujący się w trudnym okresie adolescencji, podejmu-
10
Wstęp
ją zachowania antyzdrowotne, często nie mając dostatecznej wiedzy o ich konsekwencjach w teraźniejszości i przyszłości. Dorastaniu od zawsze towarzyszyła chęć zdobywania nowych doświadczeń, próba ucieczki przed problemami czy
podkreślenie swojej niezależności w oczach rówieśników. Obecnie dysponujemy
wiedzą na temat przyczyn oraz możliwych następstw zachowań ryzykownych dla
zdrowia oraz niedostatków zachowań prozdrowotnych. Aby skutecznie wdrażać
wzorce prozdrowotne, należy dokładnie diagnozować charakter zachowań zdrowotnych młodzieży.
Inspiracją do podjęcia tematu było przeświadczenie, iż kwestie realizowanych
przez młodzież zachowań zdrowotnych są za mało akcentowane w refleksji pedagogicznej. Mimo iż istnieje wiele publikacji z zakresu zdrowia, uwarunkowań
zachowań zdrowotnych różnych grup społecznych, również uczniów, to niedostatek tej wiedzy w zakresie uczniów w wieku gimnazjalnym spowodował, że autorka podjęła się tego tematu, aby w szerszy i bardziej kompleksowy sposób opisać
to zagadnienie. Jeśli chodzi zaś o zjawisko spostrzegania przez młodzież gimnazjalną zachowań związanych ze zdrowiem, to nie odnaleziono żadnych publikacji z tego zakresu, co przyczyniło się również do próby eksploracji tego obszaru.
Młodzież, jako potencjał kraju i całego społeczeństwa, winna być objęta szczególną troską w życiowej aktywności, jaką jest realizacja zachowań pro- i anty­
zdrowotnych oraz ich uwarunkowań, gdyż „zdrowy start dzieci w życie powinien
należeć do priorytetów każdego społeczeństwa” (Syrek 2008, s. 69).
Założenia niniejszej książki wpisują się w nurt pedagogiki zdrowia, której
„przedmiotem zainteresowań badawczych i analiz są społeczno-środowiskowe uwarunkowania zdrowia i choroby, wieloaspektowe i wielosektorowe działania środowiskowe (…) na rzecz zdrowia różnych grup społecznych oraz badanie
i ewaluacja procesu edukacji zdrowotnej (wychowania i kształcenia) ukierunkowanej na doskonalenie zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego i umiejętności życiowych sprzyjających zdrowemu stylowi życia i poprawie jakości życia
w każdym okresie życia człowieka celem projektowania pedagogicznych (w tym
edukacyjnych) działań kompensacyjnych na rzecz jednostki i środowiska (…)”
(Syrek 2009, s. 19). Jedną z przesłanek do podjęcia niniejszych badań była zatem próba zasygnalizowania, jakie obszary wymagają szczególnego zainteresowania ze strony rodziców, nauczycieli i wychowawców, jak również decydentów.
Znajomość zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej w poszczególnych
obszarach jest konieczna do prawidłowego konstruowania programów edukacji
zdrowotnej oraz ewaluacji ich efektów, a także do opracowywania materiałów dla
nauczycieli realizujących te programy. Istotna jest ona także dla rodziców.
Na podstawie zebranego materiału empirycznego przedstawiono problematykę zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Podjęte badania objęły dwa
obszary. Pierwszy z nich dotyczy deklarowanych przez uczniów zachowań zdrowotnych. Ponadto uwzględniono miejsce zdrowia w hierarchii wartości badanych
Wstęp
11
uczniów, aby sprawdzić, w jaki sposób determinuje ono poszczególne zachowania zdrowotne. W tym obszarze zawarta została również próba zdiagnozowania
kryteriów „bycia zdrowym” wśród młodych ludzi. Następnie dokonano próby interpretacji uzyskanych wyników. Druga część projektu badań polegała na zebraniu materiału dotyczącego spostrzegania zachowań zdrowotnych przez badaną
młodzież.
W opracowaniu wzięto pod uwagę trzy środowiska, które mają wpływ na
kształtowanie zachowań zdrowotnych badanej młodzieży. Pierwszym z nich jest
rodzina jako miejsce pierwotnej socjalizacji, w którym kształtują się zachowania zdrowotne powielane często w dorosłym życiu. Kolejnym środowiskiem jest
szkoła, gdzie uczniowie spędzają dużą część swojego dnia. Trzeci obszar to środowisko rówieśnicze – szczególnie ważny punkt odniesienia dla młodego człowieka będącego w okresie adolescencji. Próba diagnozy objęła zatem różne dziedziny życia – od wzorów zachowań zdrowotnych krzewionych w domu, poprzez
środowisko szkolne, w którym uwzględniono szczególnie zachowania związane
z odżywianiem i aktywnością fizyczną. Szczególny nacisk położony został na obszar czasu wolnego badanej młodzieży oraz sposoby jego spędzania, a także organizację tego czasu wspólnie z rówieśnikami i rodziną. Ze względu na negatywne
konsekwencje zdrowotne dla młodych ludzi, istotne było zbadanie, jakie miejsce
zajmują w życiu badanej młodzieży takie używki, jak: nikotyna, alkohol czy substancje psychoaktywne, ale również zdiagnozowanie form spędzania czasu wolnego, a w szczególności skali zajęć o charakterze sedenteryjnym. Problem „siedzącego trybu życia” jest w ostatnich dekadach szczególnie istotny ze względu na
liczne konsekwencje zdrowotne, określane często mianem „chorób cywilizacyjnych”, do których należą: miażdżyca, cukrzyca, otyłość itd. Są one następstwem
dominacji zajęć o charakterze siedzącym.
W rozdziale I podjęto próbę teoretycznej analizy pojęcia zdrowia i zachowań zdrowotnych. Przedstawione zostały tradycyjne i współczesne teorie zdrowia. Odniesiono się do istniejących paradygmatów zdrowia, wskazując na paradygmat holistyczny jako ten, który stanowił teoretyczną podstawę podjętych
badań. W omawianym rozdziale ujęto również zagadnienie zdrowia jako wartości. Następnie dokonano przeglądu definicji zachowań zdrowotnych i ich rodzajów – różnicując je na nawykowe zachowania i celowe czynności związane ze
zdrowiem. Omówiono zagadnienie przekonań zdrowotnych i wiedzy na temat
zdrowia. Następnie zobrazowano, jakie miejsce zajmuje zdrowie w kontekście
stylu życia. Zasygnalizowano istotę edukacji zdrowotnej i współczesnych koncepcji promocji zdrowia. Wychodząc od genezy gimnazjum, jako miejsca edukacji młodzieży, przedstawiono kolejno problemy organizacyjne i wychowawcze,
z jakimi boryka się współczesne gimnazjum, powstałe na skutek reformy szkolnictwa w 1999 roku. Opisano kategorię wiekową, jaką jest młodzież w okresie
adolescencji, podkreślając zmiany zachodzące wówczas u niej w rozwoju fizycz-
12
Wstęp
nym, psychicznym i emocjonalno-społecznym. Ukazano, jaki wpływ na zdrowie
mają poszczególne środowiska wychowawcze młodzieży gimnazjalnej. Następnie dokonano syntetycznego przeglądu badań zachowań związanych ze zdrowiem młodzieży w obszarze odżywiania, codziennej higieny, aktywności fizycznej i zachowań ryzykownych. Zasygnalizowano skalę zjawiska przemocy wśród
uczniów gimnazjum, a także oceniono preferowane formy spędzania czasu wolnego. W rozdziale tym ujęto również zagadnienie miejsca zdrowia w hierarchii
wartości uczniów oraz ich wiedzy na temat zdrowia.
W rozdziale II przedstawiono wybrane zagadnienia teoretyczne związane ze
spostrzeganiem, skupiając się głównie na istocie spostrzegania i pojęć z nim związanych. Opisano rolę, jaką pełni narząd wzroku w tym procesie oraz istniejące
metody badań ruchu gałek ocznych. Następnie dokonano przedstawienia eyetrackingu jako zbioru technik badawczych wykorzystywanych w niniejszym opracowaniu.
Na rozdział III składają się metodologiczne podstawy badań własnych, obejmujące przedmiot i cele badań, problemy i hipotezy robocze, jak również zmienne
i wskaźniki. Przedstawiono metody doboru próbki badawczej oraz metody, techniki i zastosowane narzędzia badawcze. W rozdziale tym opisano również charakterystykę badanych osób w kontekście społeczno-ekonomicznym.
W rozdziale IV przedstawiono wyniki badań własnych. Składa się on z trzech
obszernych podrozdziałów. Pierwsza część obejmuje deklarowane zachowania
zdrowotne w obszarze odżywiania, higieny osobistej i aktywności fizycznej w życiu badanych uczniów. W podrozdziale tym ujęto sposoby spędzania czasu wolnego, podkreślając dominującą rolę zajęć o charakterze sedenteryjnym. Następnie
zasygnalizowano skalę zachowań ryzykownych związanych ze zdrowiem w codziennej aktywności młodzieży gimnazjalnej. W trzeciej części niniejszego rozdziału opisano miejsce zdrowia wśród innych wartości u badanych uczniów. Zaznaczono również sposoby definiowania pojęcia „bycie zdrowym”.
Rozdział V dotyczy sposobu spostrzegania przez młodzież zachowań związanych ze zdrowiem. Przeanalizowano spostrzeganie zachowań o charakterze
prozdrowotnym w sferze odżywiania, codziennej higieny, aktywnych sposobów
spędzania czasu wolnego w środowisku rówieśniczym i rodzinnym, jak również
pozytywne nastawienie do siebie i świata. Następnie zgłębiono spostrzeganie zachowań o antyzdrowotnym charakterze związanych z niezdrowym odżywianiem, nieuzasadnionym odchudzaniem się, biernymi sposobami spędzania czasu
wolnego, spożywaniem alkoholu, paleniem tytoniu i negatywnym nastawieniem
do siebie i świata.
W kolejnym rozdziale starano się dokonać korelacji między deklarowanymi
a spostrzeganymi zachowaniami zdrowotnymi młodzieży gimnazjalnej w wyżej wymienionych obszarach. W pierwszej kolejności przedstawiono wyniki nasilenia spostrzegania o charakterze prozdrowotnym wśród badanych uczniów.
Wstęp
13
Zaprezentowano struktury czynników powstałych w wyniku analizy deklarowanych zachowań zdrowotnych w aspekcie nasilenia spostrzegania prozdrowotnego. Kolejno – analogicznie – dokonano przedstawienia nasilenia spostrzegania
antyzdrowotnego oraz struktury czynników dla grup z różnym poziomem nasilenia spostrzegania o charakterze antyzdrowotnym.
Niniejszą książkę wieńczy podsumowanie stanowiące zarazem jej zakończenie. Dołączony został również alfabetyczny wykaz pozycji bibliograficznych, spis
tabel, zdjęć, schematów i rysunków. Przedstawione w opracowaniu wyniki badań
autorka uzyskała w procesie badawczym na potrzeby rozprawy doktorskiej „Deklarowane a spostrzegane zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej”.
* * *
Pragnę serdecznie podziękować Pani Profesor dr hab. Ewie Syrek za życzliwość i przychylność oraz sformułowanie cennych uwag zawartych w recenzji
wydawniczej niniejszej książki. Przyczyniły się one do udoskonalenia publikacji
i nadania jej ostatecznego kształtu. Podziękowania kieruję również do Pani Profesor dr hab. Teresy Zubrzyckiej-Maciąg za pomocne sugestie dotyczące układu
książki. Panu Profesorowi dr. hab. Januszowi Kirence dziękuję za nieocenione
wsparcie na każdym etapie powstawania publikacji.