Media audiowizualne w nauczaniu Jana Pawła II - spis

Spis treści
Wykaz skrótów ............................................................................................ 9
Wstęp ............................................................................................................... 11
Rozdział I
rola i znaczenie mass mediów we współczesnym świecie
w świetle wiedzy medioznawczej
oraz nauczania jana pawła II
1.Istota, rodzaje oraz zadania środków społecznego przekazu ................... 17
–Definicje mass mediów .............................................................................. 17
– Typologia środków społecznego przekazu ................................................. 21
– Funkcje mass mediów . .............................................................................. 22
2.Zarys dziejów relacji Kościoła wobec środków społecznego przekazu:
od kontroli i defensywy do nowoczesnej doktryny medialnej .................. 25
–Obrona wiary i moralności (od Sykstusa IV do Benedykta XV) . ................ 26
– Fundamenty współczesnej katolickiej doktryny medialnej (od Piusa XI
do Jana Pawła I) . ...................................................................................... 29
–Empiria medialna Karola Wojtyły .............................................................. 38
3.Mass media jako narzędzia informacji, formacji, integracji . .................... 52
– Fundamentalne założenia teologii środków społecznego przekazu ........... 53
–Chrystus – Perfectus Communicator . .......................................................... 54
–Media jako współczesny areopag kultury i forum komunikacji .................. 56
Rozdział II
paradygmaty medialne jana pawła II
na tle doświadczeń kościoła:
media audiowizualne a wartości religijne i moralne
1.Znaczenie obrazów w procesie komunikacji . ............................................ 73
6
Spis treści
– Sztuki wizualne w historycznym doświadczeniu chrześcijaństwa . ............ 74
–Narodziny i rozwój kina ............................................................................ 79
– Specyfika filmu na tle innych mediów ....................................................... 86
2.Ewolucja relacji Kościoła wobec mediów audiowizualnych . .................... 90
–Od niechęci do akceptacji kina .................................................................. 90
–Zmaganie o moralność przekazu filmowego . ............................................ 94
– Telewizja jako nowe medium w epoce rewolucji obyczajowej ................... 100
–Nauczanie papieża Piusa XII o mediach audiowizualnych ......................... 104
–Media audiowizualne w refleksji Drugiego Soboru Watykańskiego
i nauczaniu Pawła VI ................................................................................. 108
3. Ideały religijne i moralne głoszone przez Jana Pawła II w odniesieniu
do medialnych przekazów audiowizualnych ............................................. 117
–Prawda i sprawiedliwość ........................................................................... 118
–Dobro i odpowiedzialność ......................................................................... 122
–Piękno i mądrość ....................................................................................... 129
–Miłość i wolność ........................................................................................ 132
Rozdział III
oddziaływanie mediów ikonicznych
według jana pawła II
1.Wpływ mediów audiowizualnych .............................................................. 141
–Pobudzanie emocji . ................................................................................... 142
–Przemawianie obrazem ............................................................................. 145
– Telewizja oraz Internet jako narzędzia przemian kulturowych
i cywilizacyjnych . ...................................................................................... 151
2.Walory komunikatów ikonicznych ............................................................. 167
–Wiedza, dialog, integracja ......................................................................... 167
– Kultura, sztuka, rozrywka .......................................................................... 170
– Kształtowanie opinii publicznej ................................................................. 175
–Informowanie o Kościele ........................................................................... 176
–Misja ewangelizacyjna ............................................................................... 177
3.Elementy destrukcyjne w przekazach audiowizualnych ........................... 178
–Manipulowanie słowem i obrazem ............................................................ 178
–Antyklerykalizm, permisywizm, obojętność religijna ................................. 181
–Przemoc, pornografia, wulgarność ............................................................ 185
–Materializm i hedonizm . ........................................................................... 189
–Agresywna reklama ................................................................................... 190
Spis treści
7
Rozdział IV
posłannictwo mass mediów audiowizualnych
w refleksji jana pawła II
1.Wspomaganie wychowania i oświaty ......................................................... 195
–Powinności rodziców oraz wychowawców wobec dzieci i młodzieży
jako najmłodszych odbiorców przekazów audiowizualnych ...................... 196
–Zadania twórców i nadawców audiowizualnych środków
społecznego przekazu . .............................................................................. 202
– Rola Kościoła jako animatora edukacji medialnej ...................................... 208
2. Kreowanie cywilizacji życia i miłości ......................................................... 214
–Zmaganie o kulturę w epoce globalnej cywilizacji obrazu ......................... 215
–Obrona wartości chrześcijańskich .............................................................. 223
– Kształtowanie postaw afirmujących godność człowieka i jedność
rodziny ludzkiej ......................................................................................... 228
3.Ewangelizacja jako podstawowy papieski postulat apostolski
wobec mediów ............................................................................................ 236
–Zastosowanie mediów audiowizualnych w katechezie .............................. 236
– Formacyjna rola audiowizualnych środków przekazu ................................ 241
– Konieczność ewangelizacji świata mediów oraz poprzez media ................ 248
Zakończenie . ................................................................................................. 257
bibliografia ................................................................................................... 261
filmografia ................................................................................................... 301
Summary ........................................................................................................... 305
aneksy
I. Zarys kalendarium rozwoju mass mediów audiowizualnych
na tle rozkwitu innych środków społecznego przekazu, technik
komunikacyjnych oraz dotyczącego ich nauczania Kościoła ........................ 309
II. Lista 45. filmów polecanych przez Papieską Radę
ds. Środków Społecznego Przekazu ............................................................. 315
III. Przykłady współczesnych filmowych produkcji fabularnych
i dokumentalnych o tematyce religijnej ....................................................... 317
Wstęp
Syntetyczne przedstawienie ewolucji sposobów komunikowania wylicza
jej trzy podstawowe etapy, a mianowicie epokę słowa mówionego i manuskryptów, epokę druku oraz epokę mass mediów audiowizualnych; zalicza
się do nich film (czasem synonimicznie nazywany kinem), telewizję, kasety
magnetowidowe, płyty DVD oraz wszelkie inne, coraz nowocześniejsze nośniki
przekazu, na który jednocześnie składają się słowa, dźwięki, obrazy, ruch, kolory
i akcja. O ile w dawniej fundamentem komunikacji, nauki, wiedzy, rozwoju,
intelektu było słowo (najpierw pisane, potem drukowane), to obecnie ludzkie
myślenie, egzystencjalne postawy wolitywne, emocje, przeżycia i mentalność
w dużej mierze są kształtowane poprzez media audiowizualne, umożliwiające
swoistą multilokację. Lekturę książek, gazet i czasopism w coraz większym
stopniu zastępują i wypierają przekazy audiowizualne, oddziałujące niemal
na wszystkie ludzkie zmysły.1
Powstanie, dynamiczny rozwój i wielki zasięg Internetu znacząco przyczynił
się nie tylko do istotnych przemian i usprawnień w dziedzinie komunikacji,
ale również wpisał się w obserwowane i doświadczane obecnie rewolucyjne
przemiany kulturowe oraz cywilizacyjne. Najistotniejszym ich wymiarem
jest zmaganie kultury słowa z cywilizacją obrazu.2 Konfrontacja logosfery
z ikonosferą stała się charakterystyczną cechą przełomu drugiego i trzeciego
tysiąclecia. Pomijając dyskusję dotyczącą problemu definiowania Internetu
jako globalnej sieci komputerowej, pozwalającej na wymianę informacji
i usług3, albo kwalifikowania go jako czwartego (po prasie, radiu, telewizji)
mass medium, albo nowego medium lub metamedium łączącego wszystkie
 Por. A. Lewek, Zarys problematyki Kościół a media. W: Media na przełomie. Dziennikarstwo. Kaznodziejstwo. Edukacja medialna. Śp. Ksiądz Profesor Antoni Lewek (1940–2010). Księga
Pamiątkowa. Red. K. Marcyński, J. Szaniawski, J. Twardy, Warszawa 2011, s. 212–213.
2
 Zob. A. Lepa, Funkcja logosfery w wychowaniu do mediów, Łódź 2003, s. 58–60.
3
 Por. Internet. W: Popularna encyklopedia mass mediów. Red. J. Skrzypczak, Poznań 1999,
s. 205–207; Internet. W: Media. Leksykon PWN. Red. E. Banaszkiewicz-Zygmunt, Warszawa
2000, s. 84.
1
Wstęp
12
te przekazy4, a także narzędzia komunikacji interaktywnej, tworzącego społeczeństwo informacyjne oraz obszar cyberprzestrzeni alternatywnej wobec
realnej rzeczywistości5, należy zauważyć, że Internet – także jako instrument
komunikacji oraz transmisji przekazów audiowizualnych – wolno włączyć do
mediów audiowizualnych.6
Głębokie przemiany kulturowe i cywilizacyjne, spowodowane ekspansją
ikonosfery oraz dokonujące się poprzez media audiowizualne stanowią skutek
wyjątkowej potęgi ich oddziaływania. „Nowoczesne techniki komunikowania mają nieporównywalnie większy i intensywniejszy wpływ na człowieka
i społeczeństwa, aniżeli tylko słowo mówione i drukowane. Elektroniczne
mass media potrafią skomunikować w jednym momencie miliony czy nawet
miliardy ludzi, czego nie była i nie jest w stanie spowodować żadna publikacja
drukowana. Poza tym środki ekspresji i oddziaływania telewizji na odbiorców
są o wiele silniejsze i bardziej wielostronne niż w przypadku słowa mówionego lub drukowanego. Język mediów audiowizualnych jest (...) językiem
totalnym, obejmującym liczne receptory zmysłowe i psychiczne człowieka”.7
Kościół katolicki zawsze, ale szczególnie współcześnie, uważnie obserwujący
i odczytujący znaki czasu, szybko i prawidłowo rozeznał aktualne przemiany
kulturowe określane mianem „epoki audiowizualnej”.8
Intensyfikacja owej rewolucji cywilizacyjnej, będącej następstwem
rozwoju technologicznego i mediów elektronicznych, nastąpiła w szczególnym okresie aktualnej historii Kościoła, a mianowicie podczas pontyfikatu
papieża-Polaka, bł. Jana Pawła II (1978–2005). Rozpoznając należycie
zjawisko przewrotu kulturowego jako skutku zastosowania najnowszych
technologii w dziedzinie komunikacji społecznej oraz mass mediów, papież
nauczał: „Świat społecznego przekazu wszedł dziś w fazę rozwoju równie
zawrotnego, co złożonego i o niemożliwych do przewidzenia perspektywach
(...) Chodzi tu o rewolucję, która nie tylko niesie ze sobą zmianę systemów
i technik przekazu, ale ogarnia cały świat kulturalny, społeczny i duchowy
 Zob. D. McQuail, Teoria komunikowania masowego (tł. M. Bucholc, A. Szulżycka), Warszawa 2008, s. 58–59; M. Filiciak, Internet – społeczne metamedium. W: Media audiowizualne.
Podręcznik akademicki. Red. W. Godzic, A. Drzał-Sierocka, Warszawa 2010, s. 105; M. Szpunar,
W stronę nowych mediów, Toruń 2010, s. 12–13.
5
 Por. A. Briggs, P. Burke, Społeczna historia mediów. Od Gutenberga do Internetu (tł. J. Jedliński), Warszawa 2010, s. 352–357. 370–373.
6
 Zob. [W. Godzic, A. Drzał-Sierocka], Od redakcji. W: Media audiowizualne..., dz. cyt.,
s. 11.
7
 A. Lewek, art. cyt., s. 213–214.
8
 Tamże.
4
Wstęp
13
osoby ludzkiej”.9 Fakt rewolucji kulturowej i cywilizacyjnej związanej z rozwojem nowoczesnych technologii elektronicznych oraz łączności satelitarnej,
a przede wszystkim rozkwit mediów audiowizualnych i wywierany przez
nie wpływ na odbiorców stał się wielkim wyzwaniem ewangelizacyjnym dla
Kościoła.10 Obok refleksji teologicznej i medioznawczej musiał więc także
stanowić przedmiot papieskiego nauczania odnoszącego się do sfery środków
społecznego przekazu i problematyki dotyczącej komunikacji.
W światowej i rodzimej literaturze teologicznej występuje ogromna liczba
publikacji stanowiących omówienia rozmaitych aspektów nauczania głoszonego przez Jana Pawła II; są to antologie tematyczne, monografie analityczne,
a także rozmaite opracowania syntetyczne o charakterze leksykonograficznym
i encyklopedycznym.11 W polskim piśmiennictwie poświęconym papieskiemu
nauczaniu o mass mediach są to często antologie wypowiedzi papieża na temat dziennikarstwa oraz środków społecznego przekazu.12 Najobszerniejszy,
monumentalny taki zbiór został opracowany i opublikowany w 2008 r. przez
ks. prof. dr. hab. Antoniego Lewka (1940–2010) twórcę, założyciela i pierwszego dyrektora Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na Wydziale
Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.13
Wnikliwą i drobiazgową analizę papieskiego nauczania o środkach społecznego
przekazu przedstawili profesorowie Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II
9
 Jan Paweł II, Komunikacja społeczna w służbie chrześcijańskiej promocji młodzieży. W: Orędzia papieskie na Światowe Dni Komunikacji Społecznej 1967–2002. Red. M. Lis, Częstochowa
2002, s. 129–130.
10
 Por. J. Chrapek, Współczesne techniki komunikowania nowym wyzwaniem dla Kościoła.
W: Kościół a środki społecznego przekazu. Red. Tenże, Warszawa 1990, s. 12.
11
 Por. np. R. Buttiglione, Myśl Karola Wojtyły (tł. J. Merecki), Lublin 1996; S. Chrobak,
Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu Karola Wojtyły – Jana Pawła II, Warszawa
1999; K. Czuba, Idea Europy kultur w nauczaniu Jana Pawła II, Warszawa 2003: A. Dulles, Blask
wiary. Wizja teologiczna Jana Pawła II (tł. A. Nowak), Kraków 2005; Jan Paweł II. Encyklopedia
nauczania społecznego. Red. A. Zwoliński, Radom 2005; Jan Paweł II. Encyklopedia nauczania
moralnego. Red. J. Nagórny, K. Jeżyna, Radom 2005; S. Karczewski, Jan Paweł II. Encyklopedia
pontyfikatu 1978–2005, Radom 2005; Jan Paweł II. Encyklopedia dialogu i ekumenizmu. Red. E. Sakowicz, Radom 2006; Jan Paweł II. Człowiek kultury. Red. K. Flader, W. Kawecki, Kraków 2008;
K. Lubowicki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II, Kraków 2007; Nie lękajcie się!
Chrystus wie co jest w człowieku. Red. A.M. Wierzbicki, Lublin 2009; O Jana Pawła II teologii
ciała. Filozoficzno-teologiczne komentarze do „Mężczyzną i niewiastą stworzył ich”. Red. T. Styczeń,
C. Ritter, Lublin 2009; Y. Semen, Seksualność według Jana Pawła II (tł. Z. Denkowska, J. Urbaniak), Poznań 2008; Jan Paweł II Teolog. Komentarze do encyklik (tł. E. Augustyn, R. Cielicki).
Red. G. Borgonovo, A. Cattaneo, Warszawa 2009.
12
 Por. Dziennikarstwo według Jana Pawła II. Red. M. Miller, Warszawa 2008.
13
 Por. Media i dziennikarstwo w nauczaniu Jana Pawła II. Red. A. Lewek, Warszawa
2008.
Wstęp
14
w Krakowie: ks. dr hab. Andrzej Baczyński oraz ks. dr hab. Michał Drożdż.14
Wśród innych opracowań dotyczących nauczania Jana Pawła II o środkach
społecznego przekazu należy jeszcze wyróżnić studium o posłannictwie twórców przekazu medialnego.15
Monografia niniejsza jest natomiast próbą syntetycznego przedstawienia
nauczania papieża Jana Pawła II o mediach audiowizualnych. Analiza poszczególnych zagadnień została poprzedzona rozdziałem o charakterze wprowadzającym, zawierającym przypomnienie istoty, rodzajów i zadań środków
społecznego przekazu, zarys dziejów relacji Kościoła wobec mass mediów,
a także syntetyczną prezentację podstawowych założeń teologii środków społecznego przekazu, ze szczególnym zaakcentowaniem jej chrystocentryzmu.
Papieskie nauczanie o mediach w dużej mierze odnosiło się do audiowizualnych
środków przekazu ze względu na siłę ich oddziaływania.
Tytułowe zagadnienie stanowi istotny problem badawczy nie tylko ze
względu na analizę i przypomnienie specyficznego aspektu nauczania Jana
Pawła II, ale przede wszystkim z powodu swej aktualności, czyli gwałtownego
rozwoju kultury medialnej oraz cywilizacji ikonicznej. Rewolucyjne przemiany
kulturowe dokonujące się głównie poprzez media, a szczególnie audiowizualne
środki społecznego przekazu, stanowią bowiem dla Kościoła nowe wyzwanie
ewangelizacyjne.
Zastosowana metoda, polegająca na analizie wybranych, najbardziej
charakterystycznych papieskich wypowiedzi na temat mass mediów, została
wzbogacona o ukazanie kontekstu historycznego i kulturowego dotyczącego
przede wszystkim rozwoju poszczególnych audiowizualnych środków przekazu oraz ich wpływu na cywilizację, moralność, mentalność, obyczajowość.
Egzemplifikacje rozmaitych zjawisk posłużyły zaś jako ilustracje potwierdzające
słuszność papieskiego nauczania i niekiedy ukazujące jego genezę.
Tytułowy problem został przedstawiony w rozmaitych aspektach i kontekstach, czego następstwem stały się niekiedy konieczne powtórzenia.
Strukturę pracy stanowią cztery rozdziały; po pierwszym, przypominającym
problematykę relacji Kościoła wobec mediów, zaprezentowane zostały paradygmaty medialne Jana Pawła II oraz ukazane ich źródła; analiza papieskiego
nauczania na temat oddziaływania audiowizualnych środków przekazu oraz
ich posłannictwa we współczesnym świecie poprzedzona została syntetycznym
przypomnieniem nie tylko historii poszczególnych mediów audiowizualnych,
 Por. A. Baczyński, M. Drożdż, Nie lękajcie się. Jan Paweł II i media, Kraków 2011.
 Zob. J. Kulig, Posłannictwo twórców przekazu medialnego w świetle nauczania Jana Pawła II, Lublin 2010.
14
15
Wstęp
15
ale także kolejnych etapów kształtowania się nowoczesnej katolickiej doktryny medialnej.
Oryginalnym i unikalnym źródłem istotnie wzbogacającym zaprezentowaną
narrację stała się specjalna wypowiedź długoletniego osobistego sekretarza
papieskiego, kardynała Stanisława Dziwisza, któremu w tym miejscu należą się
gorące podziękowania za informacje dotyczące doświadczeń i relacji najpierw
metropolity krakowskiego Karola Wojtyły, a następnie Jana Pawła II wobec
mediów audiowizualnych.16
Obfitość wykorzystanych źródeł i cytowanych dokumentów wykluczyła
możliwość zastosowania identyfikujących je skrótów; ich nadmiar mógłby
bowiem raczej utrudnić, niż ułatwić lekturę przedstawionego tekstu oraz
identyfikację źródeł i opracowań. Należy jeszcze zauważyć, że słowo „komunikacja” w niniejszej pracy używane jest jako określenie synonimiczne
i odnosi się do komunikacji medialnej; nie dotyczy więc transportu i środków
lokomocji. Podobnie słowo „ikoniczny” stanowi odpowiednik przymiotników
„obrazowy”, „wizualny”.
Metodologiczna zasada nakazująca zachowanie proporcjonalności zasadniczych części pracy naukowej ma w tym przypadku wyjątek w postaci
dłuższego od pozostałych rozdziału drugiego, rozszerzonego z konieczności
o przypomnienie początków i historii kina; film bowiem najpierw jako samodzielne medium, a potem także jako istotny element przekazu telewizyjnego,
a następnie internetowego, istotnie wpłynął na ukształtowanie nowego modelu
kultury zdominowanej przez obraz. Analiza nauczania Jana Pawła II o mass
mediach audiowizualnych, choć zdecydowanie ma charakter refleksji teologicznej na temat środków społecznego przekazu, to jednak odnosi się także
do teologii kultury oraz innych dyscyplin teologicznych.
 Zob. G. Łęcicki, Zapiski z rozmowy z metropolitą krakowskim kardynałem Stanisławem Dziwiszem przeprowadzonej w Krakowie w dn. 19 marca 2012 r. rkp., zb. aut., tekst autoryzowany.
16