Makieta 1

Hanna Będkowska
Niezbędnik
edukatora
Wydano na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych
Warszawa 2010
© Centrum Informacyjne Lasów Państwowych
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3
02-362 Warszawa
tel. 22 822 49 31, faks 22 823 96 79
e-mail: [email protected]
www.lasy.gov.pl
Recenzenci
prof. dr hab. Heronim Olenderek
dr Barbara Czołnik
Redakcja
Małgorzata Haze
Zdjęcia
Agata Będkowska (zdjęcia nieoznaczone inicjałami), Paweł Fabijański (P.F.), Wojciech Gil (W.G.),
Antoni Kasprzak (A.K.), Zbigniew Klawikowski (Z.K.), Grzegorz i Tomasz Kłosowscy (G. i T.K.), Włodzimierz Łapiński (W.Ł.), Kamil Polański (K.P.), Piotr Szymański (P.S.), Krzysztof Tomasiak (K.T.)
Zdjęcia na okładce
Grzegorz i Tomasz Kłosowscy, Małgorzata Wójtowicz-Król (s. 1); Zbigniew Dec (s. 4)
Korekta
Eliza Czerwińska
ISBN 978-83-61633-22-8
Projekt graficzny i przygotowanie do druku
ANTER-POLIGRAFIA Andrzej Leśkiewicz
Druk i oprawa
Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Polskie lasy w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Charakterystyka polskich lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zawód – leśnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Służba Leśna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Różnorodność leśnych krajobrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Siedliskowa różnorodność lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.1. Typy siedliskowe na terenach nizinnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.2. Typy siedliskowe na terenach wyżynnych i podgórskich . . . . . . . . . . .
7.3. Typy siedliskowe na terenach górskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Funkcje lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.1. Funkcje produkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.2. Funkcje społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.3. Funkcje ekologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Spis treści
8.4. Leśne kompleksy promocyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.5. Lasy ochronne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.6. Lasy a efekt cieplarniany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Ekosystem leśny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.1. Różnorodność biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.2. Struktura pionowa lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3. Grzyby – rola w ekosystemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.4. Porosty – rola w ekosystemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5. Zwierzęta kręgowe – rola w ekosystemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.6. Zwierzęta bezkręgowe – rola w ekosystemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.7. Martwe drewno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.8. Gleba w lesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. Leśne rośliny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.1. Mszaki, paprotniki, nagonasienne, okrytonasienne . . . . . . . . . . . . .
10.2. Drzewa, krzewy, rośliny zielne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.3. Skład gatunkowy drzewostanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4. Gatunki panujące w Lasach Państwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.1. Brzoza brodawkowata (Betula pendula) . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.2. Buk pospolity (Fagus sylvatica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.3. Daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii) . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.4. Dąb szypułkowy (Quercus robur) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.5. Grab pospolity (Carpinus betulus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.6. Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.7. Jodła pospolita (Abies alba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.8. Klon jawor (Acer pseudoplatanus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.9. Klon zwyczajny (Acer platanoides) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.10. Lipa drobnolistna (Tilia cordata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.11. Modrzew europejski (Larix decidua) . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.12. Olsza czarna (Alnus glutinosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.13. Robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) . . . . . . . . . . . . . .
10.4.14. Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.15. Świerk pospolity (Picea abies) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.16. Topola czarna (Populus nigra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.17. Topola osika (Populus tremula) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.18. Wiąz pospolity (Ulmus minor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.4.19. Wierzba biała (Salix alba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Grzyby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.1. Saproby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.2. Pasożyty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
Spis treści
12.
13.
14.
15.
16.
17.
11.3. Nadpasożyty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4. Symbionty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5. Porosty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zwierzęta lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.1. Zwierzęta bezkręgowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2. Zwierzęta kręgowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.1. Płazy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.2. Gady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.3. Ptaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.4. Ssaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ochrona przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.1. Formy ochrony przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2. Program Natura 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3. Ochrona różnorodności biologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4. Ochrona aktywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hodowla lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.1. Szkółkarstwo leśne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2. Zasoby genowe i hodowla drzew leśnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3. Od nasiona do starodrzewu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.4. Pielęgnacja uprawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.5. Pielęgnacja młodnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.6. Pielęgnacja drzewostanu dojrzewającego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.7. Pielęgnacja drzewostanu dojrzałego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.8. Drzewostan przeszłorębny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekologiczne fundamenty gospodarki leśnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.1. Przebudowa drzewostanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.2. Technologie w leśnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3. Zwiększanie różnorodności biologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.4. Obsiew naturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Urządzanie lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ochrona lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.1. Pożary lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.2. Zagrożenia powodowane przez człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.3. Zagrożenia powodowane przez owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.4. Zagrożenia powodowane przez grzybowe choroby infekcyjne . . . .
17.5. Zagrożenia powodowane przez ssaki roślinożerne . . . . . . . . . . . . . .
17.6. Zagrożenia powodowane przez czynniki abiotyczne . . . . . . . . . . . .
17.7. Monitoring lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.8. Profilaktyka w ochronie lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
Spis treści
18.
19.
20.
21.
17.9. Metody ochrony lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.10. Ochrona lasów przed szkodnictwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Użytkowanie lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Drewno
...................................................
19.1. Certyfikat dobrej gospodarki leśnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2. Zastosowanie drewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3. Drewno – odnawialne źródło energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarka łowiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.1. Ośrodki hodowli zwierzyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.2. Zwierzęta łowne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.3. Tradycje łowieckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.4. Etyka łowiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.5. Kłusownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Edukacja leśna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21.1. Programy edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwach . . . . . .
21.2. To nieprawda, że… lasów w Polsce ubywa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21.3. To nieprawda, że… las rośnie sam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21.4. To nieprawda, że… myśliwy jest mordercą zwierząt . . . . . . . . . . . . .
21.5. To nieprawda, że… efekt cieplarniany jest zły . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21.6. To nieprawda, że… dzięcioł jest lekarzem drzew . . . . . . . . . . . . . . .
21.7. To nieprawda, że… wilk to zabójca i wcielone zło . . . . . . . . . . . . . .
21.8. To nieprawda, że… poroże to rogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21.9. To nieprawda, że… sarna to żona jelenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21.10. To nieprawda, że… drzewem najczęściej występującym
w polskich lasach jest dąb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21.11. To nieprawda, że… leśnicy przerąbują lasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Wstęp
Leśnicy kontaktują się ze społeczeństwem między innymi za pośrednictwem tablic edukacyjnych
iniejszy poradnik adresowany jest do leśników-edukatorów, zatrudnionych
w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe. Jest to kadra współpracująca ze społeczeństwem, prowadząca szeroko rozumianą edukację leśną. Szeroko rozumianą, ponieważ obejmującą zarówno małe dzieci, jak i seniorów, mieszkańców wsi i miasteczek czy aglomeracji miejskich, a ponadto realizowaną w wielu
formach – lekcji w lesie, konkursów, wystaw, publikacji, spotkań w szkole, audycji
radiowych czy telewizyjnych.
Cele edukacji leśnej społeczeństwa zostały precyzyjnie sformułowane – „upowszechnienie w społeczeństwie wiedzy o środowisku leśnym i zrównoważonej
gospodarce leśnej, podnoszenie świadomości w zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego korzystania z darów lasu oraz budowanie zaufania społecznego do działalności zawodowej leśników”1. Wielość zadań, koniecznych do osiągnięcia tych
celów, oraz ich ważność dla rozwoju społeczeństwa obciążają dużą odpowiedzialnością edukatorów, z których przecież większość zajmuje się nie tylko edukacją leśną. Zdarzają się również sytuacje, że edukatorzy są zaskakiwani jakimś zdarzeniem
i nie mają czasu na przygotowanie się do zajęć. Stąd pomysł na Niezbędnik edukatora – książkę opisującą krótko i rzeczowo 115 tematów najczęściej poruszanych
w działalności edukacyjnej leśników. Publikacja ta służy przede wszystkim przypomnieniu pewnych treści i usystematyzowaniu wiedzy. Jednocześnie może być
edukatorom pomocna w przygotowywaniu się do spotkań.
Niezbędnik edukatora będzie także przydatny wszystkim innym osobom podejmującym trud edukacji leśnej, np. leśnikom zatrudnionym w ośrodkach edukacyjnych parków narodowych i krajobrazowych, instruktorom centrów edukacji
ekologicznej, przewodnikom biur podróży, harcerzom i nauczycielom.
N
1
Zarządzenie nr 57 dyrektora generalnego Lasów Państwowych z 2003 r.
1. Polskie lasy w Europie
Lasy w Polsce stanowią najmniej
przekształcone środowisko przyrodnicze (G. i T.K.)
asy są najbardziej trwałymi
i złożonymi ekosystemami
lądowymi, wyróżniającymi się
zgrupowaniem drzew. Ich obecność, specyficzny mikroklimat oraz warunki świetlne stwarzają możliwość bytowania różnorodnym organizmom.
Polskie lasy są powszechnie dostępne. Wynika to ze struktury własnościowej
– 82% z nich stanowią lasy publiczne. W Europie Zachodniej natomiast lasy są
w przeważającej części własnością prywatną, a zatem dostęp do nich jest znacznie
ograniczony. Polskie prawo przewiduje możliwość wprowadzenia zakazu wstępu
do lasu, taka sytuacja zdarza się jednak rzadko – na przykład gdy istnieje duże zagrożenie wystąpienia pożaru.
Pod względem powierzchni oraz zasobności lasów jesteśmy w europejskiej
czołówce. Polska należy do grupy krajów o największej powierzchni lasów w regionie – po Francji, Niemczech i Ukrainie. Lesistość Polski, mierzona jako stosunek
procentowy powierzchni lasów do powierzchni lądowej (bez wód śródlądowych)
wynosi 29,7%. Jest ona niższa od europejskiej średniej (33,8%). Powierzchnia leśna przypadająca na jednego mieszkańca Polski – 0,24 ha – jest jedną z niższych w regionie. Według Raportu o stanie lasów Europy z 2007 roku średnia dla Polski zasobność (ok. 206 m3/ha) jest prawie dwukrotnie wyższa od przeciętnej dla całej Europy
(ok. 106 m3/ha). (Średnia dla Europy nie uwzględnia zasobów drzewnych Niemiec
i Szwajcarii). Przeciętna zasobność drzewostanów w lasach PGL LP jest dwukrotnie wyższa niż w lasach prywatnych i gminnych.
Sposób prowadzenia w Polsce gospodarki leśnej, a także skuteczność działań
w dziedzinie ochrony ekosystemów i zachowania różnorodności biologicznej
są w Europie wysoko oceniane. Na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe
leży duża część obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Uznaniem
cieszą się leśne kompleksy promocyjne, w których polscy leśnicy propagują trwałą i zrównoważoną gospodarkę.
L
2. Charakterystyka polskich
lasów
28 czerwca 1924 roku Polska powierzyła swoje lasy pieczy leśników, tworząc Polskie Lasy Państwowe (G. i T.K.)
olska, charakteryzująca się klimatem umiarkowanym, leży w strefie lasów liściastych
i mieszanych. Pierwotnie lasy pokrywały blisko
90% powierzchni kraju. Około 200 lat temu zajmowały jeszcze ponad połowę obszaru Polski.
Obecnie powierzchnia lasów w naszym kraju
wynosi 9066 tys. ha2. Odpowiada to lesistości na
poziomie 29%. Największa lesistość występuje
w województwie lubuskim – 48,9%, najmniejsza
w łódzkim – 21%.
W strukturze własnościowej lasów wyróżniane są lasy publiczne oraz prywatne.
Lasy publiczne zajmują 82% powierzchni lasów. Są własnością Skarbu Państwa
(81,1%) oraz gmin (0,9%). Lasy należące do Skarbu Państwa są zarządzane oraz użytkowane czasowo lub wieczyście przez jednostki organizacyjne:
● podlegające ministrowi środowiska – Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (78%) i parki narodowe (2%),
● innych ministrów i wojewodów, gmin lub związków komunalnych oraz Agencji Nieruchomości Rolnych (1,1%).
Lasy prywatne stanowią 18% naszych lasów. Są własnością:
● osób fizycznych,
● wspólnot gruntowych należących do wszystkich lub części mieszkańców wsi,
spółdzielni produkcyjnych i kółek rolniczych (oddane im w zarząd i bezpłatne użytkowanie),
● innych osób prawnych, np. kościołów, organizacji społecznych, partii politycznych.
Najwięcej lasów prywatnych jest w województwie małopolskim – 43,3% ogólnej powierzchni lasów województwa, najmniej w lubuskim – 1,2%.
Bez względu na formę własności do wszystkich lasów stosowane są przepisy
ustawy o lasach. Definiuje ona las jako grunt o zwartej powierzchni co najmniej
0,10 ha pokryty roślinnością leśną lub przejściowo jej pozbawiony:
● przeznaczony do produkcji leśnej,
● stanowiący rezerwat przyrody,
● wchodzący w skład parku narodowego,
● wpisany do rejestru zabytków.
Lasem jest także grunt wykorzystywany do celów związanych z gospodarką leśną, np. szkółka leśna, miejsce składowania drewna, leśny parking.
P
2
Stan na 31 grudnia 2008 r.
3. Państwowe Gospodarstwo
Leśne Lasy Państwowe
W Polsce jest około 430 nadleśnictw; każde składa się z kilku leśnictw
aństwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL Lasy Państwowe, LP) sprawuje zarząd nad 78% powierzchni
lasów Skarbu Państwa (prawie 7 mln ha). Organizacja ta jest
zatem gospodarzem na obszarze obejmującym prawie 25%
powierzchni kraju. PGL LP prowadzi gospodarkę leśną oraz
zarządza gruntami i innymi nieruchomościami, a także ruchomościami, które są z nią związane.
Lasy Państwowe nie mają osobowości prawnej. Prowadzą
działalność na zasadzie samodzielności finansowej. Charakteryzują się specyficznym systemem organizacyjnym, opartym
na trzech szczeblach zarządzania:
1. Lasami Państwowymi kieruje dyrektor generalny LP. Jego biuro stanowi Dyrekcja Generalna LP – jednostka centralna;
2. Drugim szczeblem organizacyjnym są regionalne dyrekcje LP. Jest ich w Polsce 17, mieszczą się w następujących miastach: Białymstoku, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Krośnie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Pile, Poznaniu, Radomiu,
Szczecinie, Szczecinku, Toruniu, Warszawie, Wrocławiu, Zielonej Górze;
3. Podstawowymi jednostkami w systemie zarządzania są nadleśnictwa, kierowane przez nadleśniczych. Te z kolei dzielą się na leśnictwa, nad którymi pieczę sprawują leśniczowie.
W skład PGL Lasy Państwowe wchodzą również zakłady o zasięgu krajowym,
działające na rzecz Lasów Państwowych:
● Centrum Informacyjne Lasów Państwowych,
● Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie,
● Leśny Bank Genów Kostrzyca,
● Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy LP w Bedoniu,
● Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych,
● Ośrodek Techniki Leśnej w Jarocinie,
● Zakład Informatyki LP.
Fundamentem współczesnego polskiego leśnictwa jest ustawa o lasach z 1991
roku. Naczelną zasadą, którą kierują się leśnicy Lasów Państwowych, jest prowadzenie trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Działają oni tak, aby na stałe zachowane były bogactwo biologiczne lasów, ich wysoka produkcyjność, potencjał
regeneracyjny oraz żywotność. Celem leśników jest utrzymanie zdolności lasów do
wypełniania teraz i w przyszłości wszystkich ważnych funkcji (produkcyjnych, społecznych i ekologicznych) na poziomie lokalnym, narodowym i globalnym, bez szkody dla innych ekosystemów.
P
4. Zawód – leśnik
Leśnicy są specjalistami w dziedzinie gospodarki leśnej (P.F.)
ajprostszą drogą do zdobycia zawodu leśnika jest skończenie szkoły leśnej.
W Polsce jest duży ich wybór, umożliwiają uzyskanie wykształcenia na różnym poziomie – są szkoły zawodowe, średnie i wyższe. Absolwent technikum leśnego otrzymuje tytuł technika leśnika. Ukończenie studiów na wydziale leśnym
daje tytuł inżyniera leśnika (pierwszy stopień studiów) oraz magistra inżyniera leśnika (drugi stopień).
Leśnicy pracujący w terenie są ludźmi wyjątkowymi – las jest im na co dzień niezbędny, nadaje sens ich życiu. Często zamieszkują z dala od siedzib ludzkich. Wykonywana przez nich praca jest specyficzna – prowadzi się ją najczęściej w terenie,
niezależnie od pory roku i warunków atmosferycznych. Leśnicy nie widzą ostatecznego efektu swojej pracy, pracują dla przyszłych pokoleń. Drzewa, które sadzą
i pielęgnują, dopiero za 80, 100, a czasami nawet 150 lat ustąpią miejsca młodej generacji. Do tego czasu będą spełniać wiele funkcji, np. produkować tlen, chronić
przed szkodliwym oddziaływaniem przemysłu, służyć wypoczynkowi i rekreacji.
Jednak leśnicy to nie tylko „terenowcy”. Część z nich pracuje w biurach – Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, regionalnych dyrekcjach i w nadleśnictwach.
Są zatrudniani także w zakładach działających na rzecz Lasów Państwowych,
np. w Ośrodku Rozwojowo-Wdrożeniowym w Bedoniu, Ośrodku Kultury Leśnej
w Gołuchowie, w Leśnym Banku Genów w Kostrzycy, w Centrum Informacyjnym LP.
Leśnicy pracują także w wielu innych miejscach, np. w gałęziach gospodarki
związanych z leśnictwem, w urzędach różnego szczebla, placówkach i instytutach
prowadzących badania z zakresu nauk leśnych (np. Instytut Badawczy Leśnictwa),
biurach urządzania lasu, regionalnych dyrekcjach ochrony środowiska, organizacjach pozarządowych, wydawnictwach czy redakcjach prasy leśnej. Zostają także
nauczycielami.
N
5. Służba Leśna
Pracownicy Służby Leśnej korzystają
z ochrony prawnej przewidzianej w przepisach prawa karnego dla funkcjonariuszy publicznych (Z.K.)
D
o Służby Leśnej są zaliczani pracownicy Lasów Państwowych, którzy:
● kierują lasami będącymi w zarządzie LP,
● prowadzą gospodarkę leśną,
● zajmują się ochroną lasów,
● zwalczają przestępstwa i wykroczenia w zakresie szkodnictwa leśnego i ochrony przyrody,
● wykonują inne zadania związane z ochroną mienia,
● nadzorują gospodarkę leśną w lasach nienależących do Skarbu Państwa, gdy
taki nadzór zostaje im powierzony.
Pracownicy SL stanowią około połowy zatrudnionych w Lasach Państwowych.
Zaliczają się do nich między innymi nadleśniczowie, leśniczowie, strażnicy leśni.
Jest to nowoczesna, wysoko wykwalifikowana kadra menedżerska. Kandydaci do
Służby Leśnej muszą spełnić wiele wymagań, między innymi mieć odpowiednie
kwalifikacje zawodowe, weryfikowane podczas egzaminu. Poza tym nie mogą być
karani, muszą się cieszyć nienaganną opinią i dobrym zdrowiem. Pracownicy SL
mają wiele przywilejów, między innymi otrzymują bezpłatne umundurowanie
i oznaki służbowe. Mają obowiązek ich noszenia w czasie wykonywania obowiązków służbowych.
Strażnicy leśni zwalczają przestępstwa i wykroczenia w zakresie szkodnictwa
leśnego i ochrony przyrody oraz inne związane z ochroną mienia. Podczas pełnienia swoich obowiązków mogą m.in.:
● legitymować osoby podejrzane o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia,
● nakładać oraz pobierać grzywny,
● zatrzymywać pojazdy na obszarach leśnych i dokonywać ich kontroli,
● przeprowadzać kontrole podmiotów gospodarczych zajmujących się obrotem
i przetwarzaniem drewna i innych produktów leśnych, aby sprawdzić legalność ich pochodzenia w lasach nienależących do Skarbu Państwa.
6. Różnorodność leśnych
krajobrazów
Najbardziej dynamicznym gatunkiem Krainy
Bałtyckiej jest buk, wykazujący silną progresję na
wszystkich zasobniejszych siedliskach (G. i T.K.)
a terenie Polski roślinność leśna ma
zróżnicowane warunki wzrostu i rozwoju. Ta różnorodność środowiska przyrodniczego została usystematyzowana
w tzw. regionalizacji przyrodniczo-leśnej,
opracowanej przez zespół autorów pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Tramplera
w 1990 roku. Podstawą podziału były:
● zróżnicowane warunki klimatyczne,
● ukształtowanie terenu,
● budowa geologiczna,
● gleby,
● zasięg geograficzny głównych gatunków drzew leśnych,
● rozmieszczenie największych kompleksów leśnych oraz siedlisk i zbiorowisk
roślinnych.
Regionalizacja ta stanowi podstawę prowadzenia gospodarki leśnej zgodnie
z przyrodniczymi właściwościami regionu. Wyróżnia się w niej trzy jednostki hierarchiczne:
● mezoregiony przyrodniczo-leśne (149) – podstawą ich wyodrębnienia były
dominujące na danym obszarze podłoże geologiczne i typ krajobrazu naturalnego. Poszczególne mezoregiony charakteryzują się przewagą określonych
typów siedliskowych lasu, co z kolei warunkuje potencjalną roślinność naturalną;
● dzielnice przyrodniczo-leśne (59) – jednostki wyższe w hierarchii, które grupują sąsiadujące ze sobą mezoregiony. Łączy je podobieństwo cech środowiska
geograficznego, takich jak wzniesienie nad poziomem morza i podłoże skalne, mogą je natomiast różnić na przykład lesistość i funkcje lasów;
● krainy przyrodniczo-leśne (8) – największe jednostki. Na ich terenie warunki
produkcji leśnej kształtowane są przez klimat, dlatego różna jest rola podstawowych gatunków drzew leśnych w budowie drzewostanów. Wyróżniono
osiem krain: I – Bałtycką, II – Mazursko-Podlaską, III – Wielkopolsko-Pomorską, IV – Mazowiecko-Podlaską, V – Śląską, VI – Małopolską, VII – Sudecką, VIII – Karpacką.
N
7. Siedliskowa różnorodność
lasów
Lasy w Polsce występują najczęściej na terenach o najsłabszych glebach, co znajduje odbicie w układzie typów siedliskowych lasu (na zdjęciu – bór sosnowy)
arunki siedliskowe determinują przebieg
wzrostu i rozwoju lasu. Na terenie naszego kraju są one zróżnicowane, stąd wyniknęła potrzeba ich
wyróżnienia i opisania. W klasyfikacji siedlisk leśnych
podstawowymi jednostkami są typy siedliskowe lasu. Głównymi kryteriami ich wyróżniania są:
● warunki geograficzno-klimatyczne,
● warunki glebowe,
● roślinność leśna (runa i drzewostanu).
Fragmenty lasów, które należą do tego samego typu siedliskowego, cechują się podobną żyznością i wilgotnością, co wpływa na podobną przydatność do produkcji leśnej.
Przyjmując za kryterium rolę lasotwórczą głównych gatunków drzew, wyodrębniono cztery grupy żyznościowe siedlisk:
● bory – siedliska ubogie,
● bory mieszane – siedliska średnio żyzne,
● lasy mieszane – siedliska żyzne,
● lasy – siedliska bardzo żyzne.
W borach jako gatunki lasotwórcze przeważają drzewa iglaste. W lasach dominują
drzewostany mieszane ze znacznym udziałem drzew liściastych lub lite drzewostany liściaste.
W polskich lasach przeważają siedliska borowe – występują na 54,5% powierzchni lasów, podczas gdy siedliska lasowe zajmują 45,5%. W drzewostanach iglastych rosnących na niżu dominuje sosna, w górach – świerk. Jednak zdarza się, że
drzewa te występują na niewłaściwych siedliskach. Nierzadko powinny tam rosnąć
gatunki bardziej wymagające, a jednocześnie wzbogacające ekosystem. Wszędzie,
gdzie jest to możliwe, takie lite drzewostany są przebudowywane. Sadzone gatunki są dostosowywane do możliwości siedlisk. W konsekwencji zwiększa się udział
drzewostanów, w których przewagę mają gatunki liściaste.
Ze względu na wilgotność wyróżnia się siedliska:
● suche,
● świeże,
● wilgotne,
● bagienne,
● łęgowe.
Wyodrębnianie typów siedliskowych lasu pozwala świadomie określać cel gospodarstwa leśnego. Typ siedliskowy lasu jest podstawą ustalania pożądanego składu roślinności leśnej na danym gruncie oraz planowania działalności gospodarczej.
W
Siedliskowa różnorodność lasów
7.1. Typy siedliskowe na terenach nizinnych
Sosna znalazła w Polsce najkorzystniejsze warunki klimatyczne i siedliskowe na całym swoim eurazjatyckim obszarze występowania; zajmuje 69,3%
powierzchni PGL LP (G. i T.K.)
Na potrzeby hodowli wyróżniono na terenach nizinnych 15 typów siedliskowych lasu.
Siedliska te znajdują się w krainach przyrodniczo-leśnych I–VI na terenach nizinnych
oraz na terenach wyżynnych, gdzie wysokość
bezwzględna nie przekracza 300 m.
Bory są siedliskami ubogimi, o glebach bardzo silnie kwaśnych. Wyróżniamy
warianty:
● suchy (Bs),
● świeży (Bśw),
● wilgotny (Bw), ● bagienny (Bb).
Drzewostan jest jednopiętrowy sosnowy, a runo ubogie w gatunki.
Bory mieszane są siedliskami dość ubogimi. Wyróżniamy warianty:
● świeży (BMśw), ● wilgotny (BMw), ● bagienny (BMb).
Drzewostan jest najczęściej mieszany, składa się z gatunków iglastych i liściastych.
W runie pojawiają się gatunki mezotroficzne (rosnące w środowisku o umiarkowanej wilgotności).
Lasy mieszane są siedliskami średnio żyznymi. Wyróżniamy warianty:
● świeży (LMśw), ● wilgotny (LMw), ● bagienny (LMb).
Drzewostan tworzą liczne gatunki liściaste i iglaste. W runie, oprócz gatunków mezotroficznych, pojawiają się też eutroficzne (bardziej wymagające).
Lasy są siedliskami żyznymi i bardzo żyznymi. Wyróżniamy warianty:
● świeży (Lśw),
● wilgotny (Lw),
● ols (Ol).
Drzewostan tworzą głównie gatunki liściaste, a z gatunków iglastych rośnie jodła.
W runie występują liczne gatunki eutroficzne. Ols powstaje, gdy odpływ nadmiaru wód w glebie jest utrudniony. Dno lasu tworzy strukturę kęp i dolinek.
Wśród lasów łęgowych wyróżniamy:
● las łęgowy (Lł) – jest siedliskiem bardzo żyznym. Warunkiem jego istnienia
są krótkotrwałe zalewy powierzchniowe lub spływ po stokach nadmiaru wód
opadowych i roztopowych. Drzewostan tworzą gatunki liściaste. Runo jest obfite i bogate w gatunki;
● ols jesionowy, tj. las łęgowy bagienny (OlJ) – wymaga występowania wód powierzchniowo-gruntowych, a ponadto okresowo zalewów i podtopień, związanych z niewielkim zabagnieniem terenu. Drzewostan tworzy olsza,
a w miejscach słabo zabagnionych także jesion.
Siedliskowa różnorodność lasów
7.2. Typy siedliskowe na terenach wyżynnych
i podgórskich
Lasy wyżynne świeże porastają płaskie wysoczyzny oraz dolne partie stoków
Na potrzeby hodowli wyróżniono
osiem typów siedliskowych lasu terenów
wyżynnych i podgórskich.
Wśród borów mieszanych terenów
wyżynnych i podgórskich wyróżniamy:
● bór mieszany wyżynny świeży (BMwyżśw) – jest siedliskiem ubogim, występuje rzadko, małymi fragmentami, na wierzchowinach i w górnych częściach
stoków;
● bór mieszany wyżynny wilgotny (BMwyżw) – występuje bardzo rzadko, w lokalnych zagłębieniach w wyższych częściach wzniesień.
Lasy mieszane terenów wyżynnych i podgórskich to:
● las mieszany wyżynny świeży (LMwyżśw) – rośnie w górnych i środkowych
partiach wzniesień i na niewielkich, płaskich wierzchowinach;
● las mieszany wyżynny wilgotny (LMwyżw) – występuje wśród siedlisk lasu
mieszanego wyżynnego świeżego, w obniżeniach terenu, w miejscach gromadzenia się wód opadowych.
Lasy terenów wyżynnych i podgórskich reprezentowane są przez:
● las wyżynny świeży (Lwyżśw) – siedlisko żyzne, najczęściej zajmuje płaskie
wysoczyzny oraz dolne, ocienione partie stoków;
● las wyżynny wilgotny (Lwyżw) – rośnie wśród siedlisk lasu wyżynnego świeżego. Zajmuje obniżenia terenowe płaskowzgórzy i tarasów, skąd woda opadowa
ma utrudniony odpływ oraz gdzie tworzy się opadowe i gruntowe oglejenie.
Wśród lasów łęgowych terenów wyżynnych i podgórskich wyróżniamy:
● las łęgowy wyżynny (Lłwyż) – występuje w postaci pasów ciągnących się
wzdłuż rzek, strumieni lub w dolinkach, w których okresowo nadmiar wód
opadowych tworzy strumienie. Pasy mają szerokość od kilku do kilkuset metrów;
● ols jesionowy wyżynny, tj. las łęgowy bagienny wyżynny (OlJwyż) – porasta
tereny zalewane, gdzie z uwagi na utrudniony odpływ woda utrzymuje się
okresowo przy powierzchni i dochodzi do zabagnienia.
Siedliskowa różnorodność lasów
7.3. Typy siedliskowe na terenach górskich
Siedliska górskie występują głównie w Sudetach, Karpatach oraz na niewielkich powierzchniach w Górach
Świętokrzyskich
Na potrzeby hodowli wyróżniono 15 typów
siedliskowych lasu terenów górskich. Dzielimy je
na siedliska wysokogórskie oraz górskie.
SIEDLISKA WYSOKOGÓRSKIE – występują w krajobrazie gór wysokich, w reglu górnym.
Bór wysokogórski (BWG) jest siedliskiem mającym znaczenie wyłącznie
ochronne. Wyróżniane są trzy grupy wilgotnościowe: świeży (BWGśw), wilgotny
(BWGw), bagienny (BWGb).
SIEDLISKA GÓRSKIE – występują w krajobrazie gór średnich i niskich, w reglu dolnym.
Bory górskie są charakterystyczne dla regla dolnego wysokiego. Bór górski świeży (BGśw) jest pod umiarkowanym lub wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. W borze górskim wilgotnym (BGw) ten wpływ jest już silny. Bór
górski bagienny (BGb) porasta miejsca, gdzie dochodzi do zabagnienia terenu.
Bory mieszane górskie występują w reglu dolnym niskim i wysokim. Bór mieszany górski świeży (BMGśw) jest pod nieznacznym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. Bór mieszany górski wilgotny (BMGw) rośnie w warunkach
o zwiększonej wilgotności. Bór mieszany górski bagienny (BMGb) jest charakterystyczny dla miejsc, gdzie dochodzi do zabagnienia.
Lasy mieszane górskie porastają obszary regla dolnego niskiego i wysokiego.
Las mieszany górski świeży (LMGśw) jest pod umiarkowanym i wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. W lesie mieszanym górskim wilgotnym
(LMGw) ten wpływ jest silniejszy.
Lasy górskie występują w reglu dolnym niskim. Las górski świeży (LGśw) jest
pod umiarkowanym i wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej.
W lesie górskim wilgotnym (LGw) ten wpływ jest silniejszy, często wiąże się z występowaniem wody stagnującej.
Lasy łęgowe są charakterystyczne dla regla dolnego niskiego. Las łęgowy górski (LłG) rośnie wzdłuż koryt potoków i rzek. Ols jesionowy górski (OlJG) jest pod
trwałym wpływem wody stokowej, glebowo-opadowej i gruntowej.
8. Funkcje lasów
Jak wycenić wartość lasu jako miejsca
rekreacji i edukacji?
ycie człowieka od zawsze
związane było z lasem. Las
pierwotny dostarczał mu wszystkiego, czego potrzebował: pożywienia, odzieży, narzędzi wyrabianych z kości i drewna. Na przestrzeni dziejów funkcje lasów się zmieniały. Z biegiem czasu człowiek
osiedlał się poza ich granicami, jednak w ostępach chronił się przed najeźdźcą. Las
dostarczał pokarmu dla zwierząt domowych i materiału do podtrzymywania ogniska. Jako źródło budulca i energii był podstawą powstawania osiedli i miast oraz
rozwoju rzemiosła i zakładów przemysłowych. Las był także formą zapłaty za długi wojenne. Później stał się nie tylko źródłem dóbr materialnych, lecz także przeżyć duchowych. Obecnie las jest często jedynym miejscem występowania ginących
gatunków roślin, grzybów i zwierząt.
Współcześnie wyróżniane są trzy grupy funkcji spełnianych przez lasy:
● funkcje produkcyjne (gospodarcze),
● funkcje społeczne,
● funkcje ekologiczne (ochronne).
Lasy wypełniają je w sposób naturalny (przez sam fakt istnienia) lub w wyniku działań podejmowanych w ramach gospodarki leśnej.
Wdrażany model lasu wielofunkcyjnego zapewnia możliwość trwałego i zrównoważonego pełnienia przez lasy wszystkich naturalnych funkcji. Wyróżnia jednak
te z nich, które na danym obszarze zostały uznane za główne.
Funkcje pozaprodukcyjne spełniane przez las, czyli ekologiczne i społeczne,
są niejednokrotnie ważniejsze niż produkcja drewna. Zdarza się, że wypełnianie tych funkcji powoduje ograniczenie zadań produkcyjnych. Ekolodzy i ekonomiści podejmują próby oszacowania wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Wiadomo, że jest ona kilka razy większa niż wartość produkcji drewna i innych użytków.
Nie wszystko da się jednak oszacować. Jak na przykład wycenić natchnienie artystów i wartość lasu jako swoistego „magazynu” chroniącego różnorodność biologiczną?
Ż
Funkcje lasów
8.1. Funkcje produkcyjne
Do niedawna las był postrzegany
głównie jako źródło surowca drzewnego (W.G.)
Funkcje produkcyjne (gospodarcze) lasów polegają na
materialnych świadczeniach lasu, głównie na jego zdolności do
odnawialnej produkcji biomasy,
w tym przede wszystkim drewna. Miejsce ściętego fragmentu
lasu zajmują w krótkim czasie
nowe nasadzenia. Dlatego las
można porównać do fabryki –
najczystszej na świecie i najbardziej przyjaznej środowisku. Drewno jest produktem czystym ekologicznie – powstaje z energii Słońca, dwutlenku węgla, wody
i składników mineralnych zawartych w glebie. Jednak nad tym cyklem czuwają leśnicy. Nie pozostawiają oni produkcji samej naturze. Dzięki głębokiej wiedzy przyrodniczej tak gospodarują lasami, aby produkcja drewna odbywała się w zgodzie
z cyklami natury.
Wartość użytkowa poszczególnych części drzewa jest różna. W ogólnej miąższości drzewa zajmują one:
● pień (który najbardziej interesuje leśników) – do 90%,
● korona (w zależności od gatunku, wieku drzewa i siedliska) – do 25%,
● drewno pniakowe, tzw. karpina (pniak po ściętym drzewie oraz grubsze korzenie) – do 30%.
Funkcje produkcyjne lasów polegają także na zdolności do odnawialnej produkcji innych użytków głównych. Należą do nich:
● materiał rozmnożeniowy (m.in. szyszki, nasiona, wegetatywny materiał rozmnożeniowy),
● sadzonki roślinności leśnej (głównie drzew i krzewów),
● nawozy organiczne, szczepionki grzybowe,
oraz inne produkty, które powstają podczas zagospodarowania lasu i jego użytkowania.
Ważna jest także produkcja użytków niedrzewnych – ubocznych. Funkcja ta
przejawia się wytwarzaniem przez leśne ekosystemy takich pożytków naturalnych,
jak: tusze zwierząt łownych, trofea myśliwskie, grzyby, owoce leśne, zioła, inne składniki runa leśnego, igliwie, stroisz, żywica, kora, choinki, karpina.
Funkcje lasów
8.2. Funkcje społeczne
Las służy m.in. edukacji ekologicznej społeczeństwa
Funkcje społeczne lasów polegają między innymi na kształtowaniu korzystnych warunków ochrony zdrowia i rekreacji społeczeństwa. Mają one swoje źródło w procesach życiowych tego ekosystemu. Leśne rośliny są źródłem występujących
w powietrzu olejków eterycznych wydzielanych głównie przez drzewa iglaste. Dzięki nim w leśnym powietrzu znajduje się 50–70 razy mniej zarazków chorobotwórczych niż w powietrzu miejskim. Naukowcy odkryli w tych olejkach około 1500 substancji chemicznych działających bakteriobójczo, uspokajająco i przeciwzapalnie.
Rozwinęła się nawet dziedzina medycyny – aromaterapia – zajmująca się leczeniem
schorzeń za pomocą olejków eterycznych drzew leśnych. W lasach są budowane
szpitale, sanatoria, uzdrowiska.
Lasy wzbogacają rynek pracy – dla wielu rodzin są podstawą bytu. Zatrudnienie
dają Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, a także inne przedsiębiorstwa związane z lasem, na przykład zakłady przetwarzające drewno. Pracę można
także zdobyć, świadcząc usługi w gospodarstwie leśnym, turystyce, ochronie środowiska. Lasy umożliwiają też pracę sezonową – wiosną przy zalesieniach, latem
i jesienią przy zbiorze płodów runa leśnego.
Lasy wzmacniają obronność kraju – na ich terenie odbywają się ćwiczenia żołnierzy; tu będą prowadzone ewentualne działania obronne.
Lasy przyczyniają się do rozwoju kultury, oświaty, nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa. Tutaj zachowano i utrwalono miejsca będące obiektami
szczególnego zainteresowania człowieka. Lasy są ulubionym miejscem wypoczynku milionów Polaków; są natchnieniem i inspiracją artystów. Zachowano także ekosystemy leśne, w których są prowadzone prace naukowo-badawcze oraz gdzie chronione są dobra o znaczeniu zabytkowym, historycznym i kulturowym.
Funkcje lasów
8.3. Funkcje ekologiczne
Lasy mogą być barierą chroniącą
przed lawinami
Funkcje ekologiczne lasu są
także nazywane ochronnymi.
Z punktu widzenia potrzeb
człowieka są szczególnie ważne. Lasy chronią naturalne warunki życia nie tylko ludzi, lecz także miliardów organizmów. Wpływają też na poprawę warunków produkcji rolniczej, ogrodniczej i sadowniczej – potencjał biotyczny lasów oddziałuje
na potencjał biotyczny gatunków zamieszkujących nie tylko środowisko leśne, lecz
także środowisko przyrodnicze w jego otoczeniu.
Lasy stabilizują obieg wody w przyrodzie oraz przeciwdziałają powodziom.
Jeden hektar lasu liściastego może zatrzymać, a następnie stopniowo oddać środowisku 500 000 m3 wody. Lasy chronią także glebę przez erozją, powstrzymując
lub łagodząc zjawiska destrukcyjne, wywołane przez wody powierzchniowe lub podziemne.
Lasy spełniają funkcje ekologiczne także poprzez tworzenie warunków do zachowania i wzbogacania różnorodności biologicznej – bogactwa genetycznego organizmów, bogactwa gatunków, ekosystemów i złożoności krajobrazów.
Lasy stanowią także barierę fizyczną – chronią środowisko przed hałasem, wiatrem, zapyleniem, promieniowaniem, lawinami czy osuwiskami. Chronią glebę
przed erozją i krajobraz przed utratą jego walorów. Są także naturalnym filtrem –
zatrzymując opady pyłu, chronią wody i glebę przed szkodliwym oddziaływaniem
przemysłu. Na jeden hektar lasu opada rocznie 45–70 ton pyłów.
Lasy kształtują także klimat globalny i lokalny oraz stabilizują skład atmosfery.
Produkują tlen – gaz niezbędny do życia dla większości ziemskich organizmów.
Jeden hektar lasu produkuje kilka razy więcej tlenu niż hektar użytków rolnych.
Lasy odgrywają też dużą rolę w bilansie węgla w przyrodzie. Ograniczają tym samym skutki efektu cieplarnianego, którego przyczyną jest głównie wzrost ilości dwutlenku węgla w atmosferze.
Funkcje lasów
8.4. Leśne kompleksy promocyjne
Leśnicy i naukowcy z wielu
krajów z dużym uznaniem
odnieśli się do polskiej idei
leśnych kompleksów promocyjnych
Leśne kompleksy promocyjne (LKP) utworzono w celu wdrożenia w życie zasad
trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Na dużych obszarach godzone są tutaj najważniejsze zadania leśnictwa: gospodarka leśna mająca na celu m.in. produkcję drewna, ochrona przyrody, badania naukowe i szeroko rozumiana edukacja.
W Polsce jest 19 leśnych kompleksów promocyjnych. Zajmują powierzchnię prawie miliona hektarów. LKP reprezentują różne mezoregiony przyrodniczo-leśne,
z czego wynika zmienność warunków siedliskowych i różnorodność składu gatunkowego lasu w każdym z leśnych kompleksów.
Leśne kompleksy promocyjne obejmują obszary lasów należące do jednego lub
kilku nadleśnictw. Ich częścią mogą być także fragmenty nadleśnictw – obręby oraz
lasy innych właścicieli, np. leśnych zakładów doświadczalnych znajdujących się
w strukturach szkół wyższych oraz grunty placówek naukowo-badawczych Polskiej
Akademii Nauk. LKP nie mają wyodrębnionej administracji. Zadania administracyjne spoczywają na nadleśnictwach, które są nadzorowane przez regionalne dyrekcje LP.
Przy każdym LKP działają rady naukowo-społeczne. W ich skład wchodzą przedstawiciele społeczności lokalnych, naukowcy, reprezentanci organizacji społecznych
i ruchów ekologicznych. Ich rolą jest doradzanie oraz inicjowanie, kontrolowanie
i ocenianie wszelkich działań podejmowanych w LKP.
W leśnych kompleksach promocyjnych testowane są nowe technologie i szkolona jest Służba Leśna. Prowadzone są prace badawcze oraz doświadczenia, których
efekty są później wdrażane w całych Lasach Państwowych. LKP pełnią szczególną
rolę w edukacji przyrodniczoleśnej. Utworzono na ich terenie sieć ścieżek edukacyjnych, działają tam ośrodki edukacji ekologicznej i izby muzealne.
Funkcje lasów
8.5. Lasy ochronne
Lasy ochronne zajmują ponad 48% powierzchni
wszystkich Lasów Państwowych (G. i T.K.)
Biorąc pod uwagę rolę lasów w środowisku
przyrodniczym, gospodarce i życiu społecznym
kraju, dzielimy je na lasy gospodarcze i lasy ochronne. Te drugie spełniają głównie funkcje
ochronne – pozyskanie drewna ma tam znaczenie
drugorzędne. Lasy te są chronione nie tylko na
podstawie ustawy o lasach, lecz także innych ustaw.
Szczegółowe zasady prowadzenia gospodarki w lasach ochronnych określane są
w akcie o uznaniu lasów za ochronne. W zależności od spełnianych funkcji znajdują tu zastosowanie szczególne zasady gospodarki leśnej:
● ogranicza się rębnie zupełne lub w ogóle się ich nie stosuje,
● podwyższa się wiek rębności,
● dostosowuje się skład gatunkowy do pełnionych funkcji,
● dopuszcza się określone formy zagospodarowania rekreacyjnego.
Za lasy ochronne mogą być uznane te, które:
● chronią glebę przed zmywaniem lub wyjałowieniem,
● powstrzymują usuwanie się ziemi, obsypywanie się skał lub lawin,
● chronią zasoby wód powierzchniowych i podziemnych,
● regulują stosunki hydrologiczne w zlewni oraz na obszarach wododziałów,
● ograniczają powstawanie lub rozprzestrzenianie się lotnych piasków,
● są trwale uszkodzone wskutek działalności przemysłu,
● stanowią drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt i stanowiska roślin podlegających ochronie gatunkowej,
● mają szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe lub dla obronności
i bezpieczeństwa państwa,
● są położone:
1) w granicach administracyjnych miast i w odległości do 10 km od granic
administracyjnych miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców,
2) w strefach ochronnych wokół sanatoriów i uzdrowisk,
3) w strefie górnej granicy lasów.
Na terenie Lasów Państwowych:
● 20% lasów ochronnych zabezpiecza źródliska, brzegi jezior i rzek,
● 9% to lasy uszkodzone przez przemysł,
● 9% to lasy wokół miast, które stanowią naturalną barierę dla zanieczyszczeń
i są miejscem wypoczynku mieszkańców.
Funkcje lasów
8.6. Lasy a efekt cieplarniany
Prowadząc odnowienia, można ograniczyć
ilość dwutlenku węgla w atmosferze (P.F.)
Klimat naszej planety się ociepla.
Jest kilka teorii wyjaśniających to zjawisko. Jedna z nich mówi, że przyczyna tkwi w gazach cieplarnianych, zatrzymujących energię w dolnych warstwach
atmosfery Ziemi. Najważniejszym z tych gazów jest dwutlenek węgla, którego stężenie w ciągu ostatnich stu lat bardzo wzrosło. Dlatego istnieje konieczność ograniczenia jego emisji.
Problem efektu cieplarnianego staje się ostatnio tematem licznych konferencji
i publikacji. Wszystko po to, aby stężenia gazów cieplarnianych ustabilizowały się
na poziomie na tyle niskim, aby nie wpływały na klimat. Jedna z takich konferencji odbyła się w 1997 roku w japońskiej miejscowości Kioto. Doceniono na niej
i podkreślono znaczenie lasów w kształtowaniu klimatu Ziemi. Spotkanie zakończyło się podpisaniem protokołu (tzw. protokół z Kioto), w którym zawarto działania z zakresu leśnictwa, sprzyjające zwiększonemu wiązaniu węgla. Zadania PGL
Lasy Państwowe wynikające z ustawy o lasach są zbieżne z celami zawartymi w protokole z Kioto. Wyrazem jego realizacji jest wzrost powierzchni leśnej oraz zasobności drzewostanów.
Lasy spełniają w bilansie węgla rolę szczególną. Kumulują go, przyswajając dwutlenek węgla. Z drugiej strony są źródłem jego emisji. Biomasa ekosystemów leśnych
zawiera w sobie ponad 80% zasobów węgla znajdującego się w całym świecie roślinnym. Oszacowano jego zawartość w biomasie drzewnej lasów Polski – 76% przypada na biomasę nadziemną, 23% – na biomasę podziemną, a niespełna 1% – na
martwe drewno. Nie bez znaczenia są gleby leśne. Zawierają około 70% zasobów
węgla organicznego tkwiącego we wszystkich glebach świata.
Leśnicy ograniczają ilość dwutlenku węgla w atmosferze m.in. przez:
● zalesianie gruntów porolnych,
● nasadzenia gatunków szybko rosnących,
● zwiększanie retencji węgla w glebie.
Nie bez znaczenia są także przedłużanie żywotności produktów z drewna oraz ich
recykling.
9. Ekosystem leśny
W ekosystemie leśnym występują wszystkie poziomy troficzne: producenci, konsumenci i reducenci
kosystem jest jednostką ekologiczną o silnie wykształconych
mechanizmach regulacyjnych. Składa
się z:
● biocenozy – zespołu populacji
wszystkich gatunków zasiedlających ten sam teren i wchodzących ze sobą w różnorodne zależności;
● biotopu – środowiska, w którym żyje dana biocenoza. Składają się na niego
czynniki abiotyczne: światło, temperatura, woda, tlen, dwutlenek węgla, ciśnienie, skład chemiczny podłoża, grawitacja, topografia. Jest to nieożywiona część ekosystemu, która przekształca się na skutek działalności organizmów
go zamieszkujących. Sam biotop również oddziałuje na organizmy.
Ekosystem jest układem, w którym współdziałają wszystkie poziomy troficzne:
● producenci (organizmy samożywne),
● konsumenci (organizmy cudzożywne – roślinożerne i drapieżne),
● reducenci (organizmy cudzożywne – głównie bakterie i grzyby, rozkładające związki organiczne zawarte w martwych szczątkach roślinnych i zwierzęcych, a także substancjach wydalanych przez zwierzęta, do prostych substancji nieorganicznych).
W ekosystemie zachodzi nieustanny obieg materii i przepływ energii. Dzięki stałemu dopływowi energii słonecznej ma on możliwość ciągłego podtrzymywania
swego istnienia.
Ekosystem leśny może powstać w sposób naturalny lub sztuczny. W jego szacie
roślinnej dominują drzewa, które tworzą specyficzny mikroklimat i szczególne warunki świetlne. Poza drzewami występują tu rośliny charakteryzujące się innymi formami wzrostu: krzewy, krzewinki, rośliny zielne. Świat roślinny tworzy środowisko
życia zwierząt: ssaków, ptaków, gadów, płazów oraz bezkręgowców (np. stawonogów
czy mięczaków). Istnieje też ogromna grupa mikroorganizmów oraz grzybów.
Las to funkcjonujący jako całość organizm. Każdy element tego ekosystemu
jest ważny i ma do spełnienia określoną funkcję. Trwa tu nieustanna walka o byt.
Każdy organizm dąży do własnego rozwoju i wzrostu kosztem innych i do wydania jak najliczniejszego potomstwa. Rośliny konkurują o światło, przestrzeń do życia, zasoby pokarmowe. Z kolei zwierzęta walczą o pożywienie, terytorium, partnera do rozrodu.
E
Ekosystem leśny
9.1. Różnorodność biologiczna
Ekosystemy leśne charakteryzujące się dużą
różnorodnością biologiczną regulowane są
większą liczbą zależności
Pojęcie „różnorodność biologiczna”
w powszechnym użyciu jest od niedawna. W dokumentach oficjalnych pojawiło się wraz z Konwencją o różnorodności biologicznej, która została ogłoszona
podczas szczytu Ziemi w Rio de Janeiro
w roku 1992. Wskazuje ona na konieczność jej ochrony w skali globalnej przez
chronienie całego bogactwa przyrodniczego.
Różnorodność biologiczna jest nieocenionym przejawem życia na Ziemi.
Do niedawna za cenne były uważane gatunki rzadkie lub zagrożone wyginięciem, obecnie za takie uznaje się wszystkie gatunki i ich zgrupowania. Różnorodność biologiczna obejmuje trzy rodzaje zmienności:
● międzygatunkową (bogactwo gatunków),
● wewnątrzgatunkową (bogactwo puli genowej) wszystkich żyjących populacji,
● ponadgatunkową (różnorodność krajobrazów oraz ekosystemów).
Lasy są ostoją dzikiego życia – żyje tu na stałe lub czasowo ponad 60% roślin
i zwierząt, które występują na Ziemi. Tutaj zachowały się także siedliska zmienione przez człowieka mało lub wcale, np. torfowiska, śródleśne bagienka, wrzosowiska. W lesie, podobnie jak w całej przyrodzie, każdy organizm jest ważny – pełni
jakąś istotną rolę w ekosystemie. Różnorodność zapewnia przyrodzie równowagę. Układy złożone z większej liczby elementów są bowiem regulowane większą liczbą wzajemnych oddziaływań, przez co sprawniej reagują na zmiany środowiska
i mogą łatwiej je przetrwać. Gdy następuje jakaś zmiana, część organizmów i siedlisk ginie. Jednak część ma cechy, dzięki którym jest zdolna do przetrwania zmian,
i przekazuje je następnym pokoleniom.
Leśnicy w różny sposób wspierają różnorodność biologiczną. Na przykład pozostawiają w lasach obumierające lub martwe drzewa, stosy gałęzi, pozostałości
pozrębowe. Są to miejsca bytowania, chronienia się lub gniazdowania ogromnej liczby gatunków.
Ekosystem leśny
9.2. Struktura pionowa lasu
Rośliny są najbardziej widocznym
składnikiem lasu (G. i T.K.)
Rośliny są producentami –
dzięki zdolności do fotosyntezy wytwarzają związki organiczne. Jako pierwsze ogniwo
w obiegu materii żywią wszystkie organizmy – są najistotniejszym składnikiem ekosystemu
leśnego.
Roślinami najważniejszymi
pod względem ekologicznym,
użytkowym i krajobrazowym są drzewa. W polskich lasach drzewostany tworzy około 50 gatunków, liściastych i iglastych. Drzewa przyczyniają się do powstania charakterystycznego mikroklimatu oraz szczególnych warunków świetlnych wnętrza
lasu. Ma to wpływ na pozostałe rośliny: krzewy, rośliny zielne, mszaki i paprotniki.
Większość z nich tylko w lesie znajduje dogodne warunki do życia.
Las charakteryzuje się rozbudowaną strukturą pionową. Wyróżniamy trzy podstawowe warstwy roślin:
● sklepienie lasu (korony drzew) – zaczyna się na wysokości około 15 m,
a kończy na wysokości około 40 m;
● warstwa krzewów – tworzą ją podrost (młode drzewka, znajdujące się na wysokości od kilku do kilkunastu metrów nad ziemią, które w przyszłości zajmą
miejsce w warstwie koron) i podszyt – od około 0,5 m do około 5 m, reprezentowany przez ponad 20 gatunków;
● runo leśne – rośliny zielne, krzewinki i mszaki, wśród których rosną grzyby, między innymi porosty; warstwa ta jest reprezentowana przez blisko 600
gatunków.
Zróżnicowana struktura pionowa lasu wpływa na odmienne warunki ekologiczne panujące w każdej warstwie, głównie na warunki mikroklimatyczne: temperaturę i wilgotność powietrza, natężenie światła, prędkość wiatru, opady. Warstwy
tworzą nie tylko nadziemne części roślin (jak opisano wyżej), lecz także podziemne.
Ekosystem leśny
9.3. Grzyby – rola w ekosystemie
Grzyby wraz z bakteriami pełnią
w ekosystemie leśnym rolę reducentów
Grzyby są organizmami cudzożywnymi. Rozkładają materię
organiczną i uwalniają pierwiastki, które ponownie mogą być wykorzystane przez rośliny. Podczas
procesu rozkładu powstaje dwutlenek węgla, niezbędny roślinom do przeprowadzania fotosyntezy.
Wśród grzybów rosnących w lesie wyróżniamy kilka charakterystycznych grup.
Saproby (saprobionty), które odżywiają się martwą materią, biorą udział w procesach gnicia i butwienia. Wiele z nich żyje w glebie, użyźniając ją przez rozkład
obumarłych resztek organicznych. Inne grzyby rozkładają martwe drewno lub leśną
ściółkę. Ma to ogromne znaczenie przyrodnicze, ponieważ zapobiega gromadzeniu się martwych resztek (opadłych liści, gałązek, martwych zwierząt), które zostają
rozłożone do prostych substancji.
Grzyby pasożytnicze natomiast odżywiają się żywą materią. Żyją na innych lub
w innych organizmach: roślinach, zwierzętach, grzybach. Włączają się w przemianę
materii odpowiadającego im organizmu (żywiciela, gospodarza), ostatecznie doprowadzając do jego osłabienia lub śmierci. Przykładem są grzyby rosnące na żywych
drzewach. Istnieje niewielka grupa grzybów pasożytujących na grzybach pasożytniczych (tzw. nadpasożyty). W takiej sytuacji żywicielem pasożyta jest inny pasożyt.
Zdarza się, że ma to pozytywny skutek dla żywiciela podstawowego.
Symbionty to grzyby żyjące w symbiozie z roślinami. Określone gatunki grzybów rosną pod określonymi gatunkami drzew, współżyjąc z ich korzeniami. Przykładem takiej relacji symbiotycznej jest mikoryza; strzępki grzyba przejmują wtedy
rolę włośników korzeni. Drzewo jest chronione przed grzybami pasożytniczymi oraz
łatwiej pobiera wodę i składniki pokarmowe. Z kolei grzyb korzysta z produktów
jego fotosyntezy.
Grzyby są pokarmem wielu zwierząt leśnych – począwszy od jeleniowatych, na
owadach skończywszy. W owocnikach wielu grzybów (określanych potocznie jako robaczywe) rozwijają się larwy muchówek.
Ekosystem leśny
9.4. Porosty – rola w ekosystemie
Porosty zaliczane są do grzybów
Porosty są specyficznymi organizmami – powstają w wyniku
symbiozy grzyba (organizm cudzożywny) oraz glonu (organizm
samożywny). Dzięki wspólnocie
życiowej są organizmami zupełnie innymi niż ich komponenty.
Radzą sobie na najbardziej nieurodzajnych podłożach i w najtrudniejszych warunkach klimatycznych. Porosty są organizmami pionierskimi, jako jedne z pierwszych pojawiają się na obszarach pozbawionych roślinności. Zasiedlają np. skały, gleby, korę drzew i krzewów.
Grzyby te rozpoczynają proces sukcesji, co sprawia, że odgrywają ważną rolę
w tworzeniu gleby. Wydzielają kwasy porostowe – specyficzne substancje, które stopniowo rzeźbią w skałach drobne rysy i szczeliny. Wypełniają się one wodą deszczową.
W następstwie zamarzania wody, a później topnienia lodu niewielkie początkowo
rysy i szczeliny powiększają się, dzięki czemu mogą w nie wrastać korzenie roślin.
Powodują one rozsadzanie skały i dalsze jej rozpadanie się. Skała powoli się kruszy i zmienia w cząstki gleby.
Porosty pełnią ważną rolę w tworzeniu leśnego mikroklimatu. Są ogromnym rezerwuarem wody, którą pobierają z rosy, mgły i opadów atmosferycznych. Swój
ciężar mogą zwiększyć nawet kilkakrotnie. Pobrana woda powoli wyparowuje, co
sprawia, że powietrze ma stałą wilgotność w dłuższym czasie. Ta cecha grzybów
wpływa na specyficzny mikroklimat lasu i warunki życia innych organizmów. Ma
to szczególne znaczenie w ubogich borach, gdzie porosty są charakterystycznym
elementem runa. W borach chrobotkowych tworzą jedyną okrywę glebową. Zatrzymując wodę opadową w ekosystemie leśnym, chronią go przed szybkim jej przesiąkaniem przez piaszczyste podłoże.
Wielu zwierzętom, zwłaszcza bezkręgowcom, porosty dostarczają schronienia
i pożywienia. Niektóre ptaki wykorzystują je do budowy gniazd. Dla zwierząt są łatwo dostępne, wygodne do przenoszenia, świetnie maskują i zapobiegają rozwojowi pasożytów. Porosty rosnące na korze drzew chronią je przed infekcjami grzybowymi.
Ekosystem leśny
9.5. Zwierzęta kręgowe – rola w ekosystemie
Dzik jest zwierzęciem wszystkożernym; do jego przysmaków należą
m.in.: kłącza, owady oraz jaja i pisklęta ptaków
Świat roślin tworzy w lesie
środowisko życia dla wielu
zwierząt, w tym kręgowców. Są
wśród nich organizmy o rozmiarach ciała od kilku gramów
(ryjówka malutka) do kilkuset
kilogramów (żubr). Zwierzęta
są organizmami cudzożywnymi. Żywią się roślinami, grzybami lub innymi zwierzętami.
W polskich lasach żyje około 270 gatunków kręgowców, w tym prawie 70 gatunków ssaków i około 180 gatunków ptaków oraz większość krajowych płazów
i gadów. Ich liczebność zmienia się w cyklu rocznym. Najwyższe zagęszczenie jest
późnym latem, po zakończeniu rozrodu, a najniższe pod koniec zimy, przed przylotem ptaków wędrownych na lęgowiska.
Charakterystyczna struktura przestrzenna lasu stwarza zwierzętom wiele możliwości znalezienia schronień i miejsc rozrodu: pod ziemią, na ziemi oraz we wszystkich piętrach roślinności. Kręgowce występują najliczniej na żyznych siedliskach
oraz w starych lasach.
Las oferuje zwierzętom różnorodne zasoby pokarmu. Najpowszechniej występuje i najłatwiej jest dostępny pokarm roślinny: pączki, liście, pędy. Jest to pożywienie niskokaloryczne i trudno strawne. Najliczniejszą grupą roślinożernych kręgowców są ssaki. Wiele z nich spożywa zarówno pokarm roślinny, jak i zwierzęcy.
Wśród ssaków są również wyspecjalizowani owadożercy oraz mięsożercy polujący na inne kręgowce.
Większość ptaków zjada owady i inne bezkręgowce oraz płazy, gady, ptaki i ryby. Część ptaków wykorzystuje pokarm roślinny, w tym dostępne jesienią i zimą nasiona oraz owoce. Nieliczna grupa ptaków drapieżnych i wszystkożernych poluje
na leśne drobne ssaki.
Wszystkie leśne płazy i gady są zwierzętami mięsożernymi. Płazy polują głównie na bezkręgowce lub drobne wodne kręgowce. Natomiast gady częściej chwytają niewielkie kręgowce.
Ekosystem leśny
9.6. Zwierzęta bezkręgowe – rola w ekosystemie
Pomrów czarniawy – duży ślimak
bezskorupowy – jest pospolity w całym kraju; żywi się grzybami
Zdecydowana większość
zwierząt leśnych to bezkręgowce. Bez ich udziału las nie
mógłby funkcjonować. Z jednej
strony są źródłem pokarmu
dla innych zwierząt, z drugiej –
każdy osobnik spełnia jakąś
rolę, która zależy od ekologii
odżywiania się.
Część zwierząt bezkręgowych zjada rośliny: nasiona, owoce, szyszki, korzenie,
pączki, liście, łyko, miazgę. Pozytywne skutki tego zjawiska to na przykład dopuszczanie do dna lasu większej ilość promieni słonecznych przez przerzedzone przez
roślinożerców korony drzew. Jednak zdarza się, że roślinożercy zjedzą zbyt dużo
i roślina zamiera. Często bezkręgowce odżywiające się roślinami identyfikują i eliminują osłabione osobniki drzewostanu, na przykład drzewa chore lub uszkodzone. Jeżeli jest to pojedyncze drzewo, szybko zostaje zastąpione nowym, młodszym.
Wśród zwierząt bezkręgowych występują zapylacze. Zwierzęta te w poszukiwaniu nektaru odwiedzają kwiaty, przenoszą pyłek i zapylają je. Niektóre rośliny wilgotnych lasów są zapylane przez ślimaki. Dzięki zapylaczom w lesie nie brakuje nasion, odtwarzane są rośliny.
Wśród bezkręgowców są także drapieżnicy, którzy polują na inne niewielkie
organizmy. Drapieżnicy utrzymują ekosystem w równowadze – dbają o to, aby któryś gatunek nie rozmnożył się nadmiernie. Mogłoby to zagrozić stabilności lasu.
Dla wielu bezkręgowców ważna jest w lesie obecność martwych drzew. Żyją
w korze i pod nią, w drewnie, w próchnie. Pokarmem niektórych z nich są grzyby
rozkładające martwe drewno. Inne żywią się owadami i pozostałymi organizmami
zasiedlającymi martwe drewno, ich szczątkami lub odchodami. Martwe drewno jest
dla bezkręgowców także materiałem konstrukcyjnym i schronieniem.
Bardzo ważną rolę w ekosystemie leśnym odgrywają zwierzęta bezkręgowe, które odżywiają się martwą materią zgromadzoną na dnie lasu – obumarłymi roślinami, grzybami, martwymi zwierzętami oraz odchodami zwierząt. Dzięki nim las
nie jest usłany grubą warstwą martwej materii.
Ekosystem leśny
9.7. Martwe drewno
Martwe drewno tętni życiem zasiedlających je
organizmów
Drzewo po śmierci jest nadal ważną
częścią lasu. Wprawdzie nie produkuje
drewna, liści, kwiatów, nasion, lecz związanych z nim jest wiele niejednokrotnie
rzadkich organizmów. Martwe drewno to
także fragmenty pni, konary, gałęzie, korzenie, pniaki. Takie drewno zwiększa
różnorodność biologiczną lasu. Rozkładając się, produkuje ciepło, a nasiąknięte
wodą zapewnia stałe warunki wilgotnościowe. Jest w nim dużo zakamarków,
kryjówek, dających schronienie przed
drapieżnikami. Wiele zwierząt zimuje, zagrzebując się pod leżącą kłodą, wchodząc
pod korę, wciskając się w próchno.
Martwe drewno stanowi pożywienie dla wielu gatunków. Wśród nich są takie,
które żywią się zamierającą miazgą. Inne gatunki wykorzystują drewno, a kolejne
próchno.
Często w martwych drzewach znajdują się dziuple, a zdarza się, że spróchniałe są całe pnie. Miejsca te stanowią doskonałe schronienie dla wielu organizmów.
Prawie 40% ptaków leśnych zakłada gniazda w dziuplach starych i martwych drzew.
Cenne są także leżące drzewa – nie tylko dla zwierząt i grzybów, lecz także dla
roślin. Takie miejsca preferuje około 100 gatunków roślin naczyniowych oraz około 100 gatunków mszaków i wątrobowców. Również nasiona roślin znajdują tu doskonałe warunki do kiełkowania. Siewka ma odpowiednią wilgotność oraz wystarczającą ilość substancji odżywczych.
Wywrócone drzewa sprzyjają powstawaniu w lesie miejsc niedostępnych dla
dużych zwierząt. Tworzą się enklawy różniące się składem roślinności runa. Dodatkowo takie powalone drzewa pełnią funkcję ścieżek dla małych zwierząt, które dzięki temu nie muszą się przedzierać przez gęste runo. Na terenach podmokłych
mogą się przedostać z jednej kępy lub wyspy na drugą.
Rozkładane przez bakterie i grzyby martwe drewno uwalnia substancje odżywcze potrzebne innym organizmom do życia.
Ekosystem leśny
9.8. Gleba w lesie
Glebę leśną kształtuje między innymi
działalność człowieka
Wzrost i rozwój lasu umożliwia gleba. Kształtuje ją wiele czynników, głównie: skała macierzysta,
klimat, woda, rzeźba terenu, organizmy żywe, działalność człowieka. Gleba składa się ze składników:
● stałych (cząstki mineralne
i organiczne),
● płynnych (woda i roztwór glebowy),
● gazowych (powietrze glebowe).
Gleby leśne różnią się od innych przede wszystkim obecnością ściółki leśnej, próchnicy i składem zespołu organizmów glebowych.
Ściółka leśna odgrywa ważną rolę w kształtowaniu wzajemnych stosunków
w glebie. Jest to warstwa martwych szczątków roślinnych i zwierzęcych. Gromadząc
się na dnie lasu, ulegają one stopniowemu rozdrobnieniu i rozkładowi. Ostatecznie przekształcają się w próchnicę.
Znaczny udział w masie gleby mają organizmy stale w niej bytujące. Należą do
nich m.in.: bakterie, glony, pierwotniaki, dżdżownice czy wazonkowcowate. Biorą udział w rozkładzie szczątków organizmów w glebie, napowietrzają ją i mieszają. W ten sposób przyczyniają się do obiegu pierwiastków w przyrodzie.
Rośliny czerpią z podłoża wodę i substancje odżywcze. Te dwa czynniki – wilgotność i zasobność gleby – niezwykle silnie oddziałują na las i mają w leśnictwie
bardzo duże znaczenie. Zależność między glebą a lasem jest dwustronna – na przykład w borach sosnowych kwaśna ściółka zakwasza glebę, co ma wpływ na żyjące
w niej organizmy. Z kolei w lasach, gdzie rośnie olcha, gleba jest dodatkowo wzbogacana w azot. Jest on wiązany (bezpośrednio z atmosfery) przez bakterie żyjące
na korzeniach drzew. Wpływa to na przebieg procesów zachodzących w glebie oraz
skład zamieszkujących ją organizmów.
Gleba leśna pełni jeszcze jedną ważną funkcję – znajdują się w niej nasiona,
cebulki, kłącza, zarodniki, strzępki, organizmy w różnych stadiach rozwojowych.
Gdy las ulegnie zniszczeniu (na przykład w wyniku huraganu), jest w stanie przetrwać i się odtworzyć.
10. Leśne rośliny
Siódmaczek leśny – przedstawiciel
królestwa roślin
iększość współczesnych
biologów dzieli świat istot
żywych na następujące królestwa:
● Prokaryotae (bakterie),
● Protista (glony, łącznie z formami wielokomórkowymi,
pierwotniaki, akrazjowce,
lęgniowce, śluzowce),
● Fungi (grzyby strzępkowe
i drożdżoidalne),
● Plantae (rośliny),
● Animalia (zwierzęta).
Rośliny stanowią więc jedno z pięciu królestw organizmów.
Królestwo roślin obejmuje organizmy żyjące we wszystkich środowiskach: od
szczytów gór po głębie oceanów, od Arktyki po lasy tropikalne. Zakres ich rozmiarów jest szeroki – na przykład człony pędowe rzęsy drobnej mają średnicę około
3 mm, natomiast najgrubszym w Polsce drzewem jest topola biała o obwodzie
w pierśnicy wynoszącym 11,20 m. Rośnie w miejscowości Leszno, pomiędzy Warszawą a Żelazową Wolą.
Rośliny są organizmami wielokomórkowymi, o złożonej budowie, przystosowanymi do przeprowadzania fotosyntezy – mają barwniki fotosyntetyczne. Jako producenci żywią wszystkie istoty żywe. Są jednym z najważniejszych źródeł tlenu
w ziemskiej atmosferze. Gromadzą jako materiał zapasowy węglowodan – skrobię.
Rośliny mają wiele specyficznych cech. Głównym składnikiem ich ścian komórkowych jest celuloza. Części ciała roślin stykające się z powietrzem pokrywa
kutykula – woskowa warstwa ochronna zmniejszająca utratę wody. Na liściach i łodygach występują szparki służące do wymiany gazowej. Rośliny mają wielokomórkowe gametangia, które chronią powstające komórki rozrodcze. Dla rozwoju roślin charakterystyczne są wyraźne stadia i przemiana pokoleń.
Współcześnie żyją cztery grupy roślin:
● mszaki,
● paprotniki,
● nagonasienne,
● okrytonasienne.
Spośród rodzimych gatunków roślin około 600 związanych jest z lasami. Mniej
więcej połowa z nich to gatunki typowo leśne, pozostałe występują również w zbiorowiskach nieleśnych.
W
Leśne rośliny
10.1. Mszaki, paprotniki, nagonasienne,
okrytonasienne
Mszaki są zarodnikowymi roślinami beznaczyniowymi
Współcześnie żyją cztery grupy roślin: mszaki, paprotniki, nagonasienne, okrytonasienne.
Mszaki nie mają tkanek przewodzących, dlatego ich wielkość jest
ograniczona. Do aktywnego wzrostu
i rozmnażania potrzebują wilgotnego
środowiska. Zdarzają się gatunki tolerujące siedliska suche. Mszaki dzielone są zazwyczaj na trzy grupy:
● mchy, ● wątrobowce, ● glewiki.
Na ogół nie są one blisko spokrewnione i pod wieloma względami się różnią, jednak mają podobne cykle życiowe – z dominującym gametofitem (pokolenie haploidalne wytwarzające gamety).
Paprotniki osiągają już większe rozmiary, ponieważ mają tkanki przewodzące
(waskularne): ksylem przewodzi wodę i substancje mineralne, a floem – organiczne substancje pokarmowe. Dominującym pokoleniem jest sporofit (pokolenie diploidalne wytwarzające zarodniki). Paprotniki zazwyczaj dzieli się na:
● paprocie, ● psyloty, ● skrzypy, ● widłaki.
Zarówno mszaki, jak i paprotniki rozmnażają się za pomocą spor (zarodników)
– tworów jednokomórkowych, z których bez zapłodnienia rozwijają się organizmy
potomne.
Rośliny nasienne (nagonasienne – in. nagozalążkowe, i okrytonasienne –
in. okrytozalążkowe, kwiatowe) również mają tkanki przewodzące – ksylem oraz
floem. Rozmnażają się przede wszystkim za pośrednictwem nasion, które wykazują przewagę nad zarodnikami. Nasienie składa się z młodej, wielokomórkowej rośliny (zarodka) i tkanki odżywczej, zawierającej zapasowe substancje pokarmowe.
Okryte jest łupiną nasienną. W rozmnażaniu roślin nasiennych także występuje
przemiana pokoleń. Dominuje sporofit, pokolenie gametofitowe jest znacznie zredukowane.
Rośliny nagonasienne wytwarzają nasiona nieosłonięte. Powstają zazwyczaj na
łuskach nasiennych szyszek. Rośliny okrytonasienne mają natomiast nasiona zamknięte w owocach. Spośród wszystkich roślin właśnie nasienne są najbardziej
zaawansowane w rozwoju ewolucyjnym i dominują w większości środowisk.
Leśne rośliny
10.2. Drzewa, krzewy, rośliny zielne
W lesie rosną obok siebie rośliny zielne
i drzewiaste
Rośliny są zróżnicowane ze względu na długość życia i sposób zimowania. Cały cykl rozwojowy (od kiełkowania do owocowania) roślin jednorocznych odbywa się w ciągu kilku
miesięcy (wiosna – lato). Jesienią organizmy te usychają, a ich nasiona zimują w glebie. U roślin dwuletnich i bylin część nadziemna zamiera, a rośliny zimują pod postacią łodyg podziemnych (bulwy, kłącza) lub korzeni.
Rośliny drzewiaste – drzewa i krzewy – wyróżniają się tym, że prawie cała część
nadziemna jest zdrewniała i okryta korą. Dzięki temu dobrze znoszą mrozy i suszę. U roślin drzewiastych jeden osobnik powtarza cykl rozwojowy od kilkunastu
do kilkuset razy – są one długowieczne. Często zdarza się, że kwitnie i owocuje co
parę lat. Niektóre rośliny drzewiaste zrzucają liście pod koniec okresu wegetacyjnego, inne są zimozielone.
Wśród roślin drzewiastych wyróżniamy formy wzrostowe, różniące się wyglądem, rozmiarami, osiąganymi granicami wieku i cechami ekologicznymi:
● drzewa – osiągają nierzadko znaczne rozmiary. Ich część nadziemna jest zróżnicowana na pień i osadzoną na pewnej wysokości nad ziemią koronę, która
powstaje w wyniku rozgałęziania się pnia;
● krzewy – nie osiągają tak dużych rozmiarów jak drzewa, dorastają do około 5 m. Na skutek wytwarzania stale nowych pędów z szyi korzeniowej lub
korzeni rozgałęziają się zazwyczaj już od powierzchni ziemi;
● krzewinki – to bardzo niskie krzewy, często płożące się po ziemi. Czasami
wznoszą się ku górze, do wysokości 20–50 cm;
● pnącza – ich pędy są silnie wydłużone, cienkie, elastyczne. Rośliny te są zbyt
słabe, aby utrzymać ciężar liści. Żeby osiągnąć większą wysokość, potrzebują podpór. Utrzymują się na nich dzięki korzeniom przybyszowym, specjalnym wąsom lub przez okręcenie się pędu dookoła innych roślin.
Leśne rośliny
10.3. Skład gatunkowy drzewostanów
Lasotwórcza flora drzewiasta Polski obejmuje 38 gatunków – 31 liściastych i 7 iglastych (G. i T.K.)
Skład gatunkowy jest najistotniejszą cechą drzewostanu. Najogólniej
drzewostany dzielimy na:
● drzewostany jednogatunkowe
– takie, w których niewiele jest
innych gatunków reprezentowanych w drzewostanie głównym. Ich udział nie przekracza 10% liczby drzew, powierzchni drzewostanu
lub jego masy. Jest to domieszka bez większego znaczenia produkcyjnego.
W przyrodzie lite drzewostany występują w skrajnych warunkach klimatycznych lub glebowych. Często w takim środowisku może się utrzymać tylko jeden gatunek, najlepiej przystosowany. Istniejące w naszym kraju lite drzewostany powstały nie w wyniku naturalnej sukcesji, lecz wskutek działalności
człowieka. W terenie najczęściej spotkamy jednogatunkowe drzewostany
sosnowe, świerkowe, jodłowe, dębowe, bukowe, olszowe, rzadziej grabowe
i brzozowe;
● drzewostany wielogatunkowe (mieszane) – ich powstawaniu sprzyja mozaikowatość siedlisk oraz zróżnicowanie wymagań ekologicznych poszczególnych gatunków drzew leśnych w stosunku do światła i gleby. Gatunki mogą
być zmieszane równomiernie (partycypują w podobnym stopniu w powierzchni przekroju lub miąższości drzewostanu) lub nierównomiernie (gdy jeden
z gatunków wyraźnie przeważa). W drzewostanach mieszanych gatunek przeważający, na którym opiera się produkcja, nazywany jest głównym (podstawowym), a ten o mniejszym udziale i bardziej podrzędnej roli – domieszkowym.
Inny podział oparty jest na przynależności systematycznej drzew. Wyróżniane
są drzewostany iglaste oraz liściaste, wśród których mogą występować zarówno jednogatunkowe, jak i mieszane.
W polskich lasach wyróżniamy gatunki:
● rodzime – występujące naturalnie od co najmniej kilku tysięcy lat;
● obcego pochodzenia – takie, które są introdukowane stosunkowo niedawno,
bądź już trwale zadomowione, bytujące u nas od co najmniej 300 lat, które
wchodzą w skład naturalnych zbiorowisk i same reprodukują się generatywnie.
Leśne rośliny
10.4. Gatunki panujące w Lasach Państwowych
Gatunki panujące to takie, które zajmują dużą powierzchnię oraz dominują w strukturze gatunkowej
W Lasach Państwowych przeważają gatunki
iglaste – dominują na ponad trzech czwartych powierzchni – 76,8%. Sosna łącznie z modrzewiem zajmują 69,4% powierzchni administrowanej przez
PGL LP, świerk – 5,4%, jodła i daglezja – 2%.
Drzewostany liściaste rosną na obszarze stanowiącym 23,2% powierzchni polskich lasów. Dąb, jesion, klon, jawor i wiąz zajmują 7,3% powierzchni PGL LP, buk – 5,2%, grab – 0,3%,
brzoza i robinia akacjowa – 5,7%, olcha – 4,4%, osika, lipa, wierzba – 0,2%, topola – 0,1%.
Systematyka botaniczna gatunków drzew panujących w Lasach Państwowych
Gromada: nagozalążkowe (Gymnospermae)
Klasa: szpilkowe (iglaste) (Coniferae)
Rodzina: sosnowate (Pinaceae)
Daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii), jodła pospolita (Abies alba), modrzew europejski (Larix decidua), sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), świerk pospolity (Picea abies)
Gromada: okrytozalążkowe (Angiospermae)
Klasa: dwuliścienne (Dicotyledones)
Rodzina: brzozowate (Betulaceae)
Brzoza brodawkowata (Betula pendula), grab pospolity (Carpinus betulus), olsza
czarna (Alnus glutinosa), olsza szara (Alnus incana)
Rodzina: bukowate (Fagaceae)
Buk pospolity (Fagus sylvatica), dąb szypułkowy (Quercus robur)
Rodzina: wierzbowate (Salicaceae)
Wierzba biała (Salix alba), topola czarna (Populus nigra), topola osika (Populus tremula)
Rodzina: wiązowate (Ulmaceae)
Wiąz pospolity (Ulmus minor)
Rodzina: oliwkowate (Oleaceae)
Jesion wyniosły (Fraxinus excelsiori)
Rodzina: klonowate (Aceraceae)
Klon jawor (Acer pseudoplatanus), klon zwyczajny (Acer platanoides)
Rodzina: lipowate (Tiliaceae)
Lipa drobnolistna (Tilia cordata)
Rodzina: motylkowate (Papilionaceae)
Robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia)
Leśne rośliny
10.4.1. Brzoza brodawkowata (Betula pendula)
Brzoza brodawkowata jest najbardziej światłożądnym gatunkiem spośród drzew liściastych
Brzoza brodawkowata ma smukły pień
i silnie rozwiniętą koronę z długimi,
cienkimi zwisającymi gałązkami. Młode
gałązki pokryte są gruczołkami żywicznymi – brodawkami. Kora u młodych drzew
jest brązowa, a później biała. Kolor jest
wynikiem występowania w powierzchniowych warstwach korka substancji zwanej
betuliną.
Brzoza jest drzewem pospolitym na niżu i w niższych partiach gór. Najlepiej rośnie na glebach umiarkowanie wilgotnych,
piaszczystych z domieszką gliny. Spotykana jest także na glebach piaszczystych i suchych oraz zasobnych i wilgotnych. Dobrze znosi upały i mrozy. Występuje jako domieszka, gatunek pionierski oraz w zbiorowiskach krzewiasto-zaroślowych.
Liście są cienkie, trójkątne lub jajowato-romboidalne, długości 3–6 cm, ułożone skrętolegle. Zwykle są długo zaostrzone, u nasady – klinowate. Brzeg jest grubo, podwójnie piłkowany, u podstawy całobrzegi. Młode liście są lepkie, pokryte
wydzieliną gruczołów żywicznych. Z czasem gruczoły te wysychają, tworząc białe łuseczki.
Brzoza kwitnie w kwietniu, równocześnie z rozwojem liści. Kwiatostany zebrane
są w kotki – męskie po przekwitnięciu odpadają, żeńskie rozrastają się w walcowate owocostany. Rozsypują się w lipcu–sierpniu. Nasiona są drobne, długości około 2 mm, ze skrzydełkiem dwa–trzy razy szerszym od orzeszka. Owocki brzozy są
bardzo lekkie – wiatr roznosi je na znaczne odległości.
Jest to gatunek pionierski – pierwszy pojawia się na polanach, nieużytkach i zrębach. Szybko je opanowuje, tworząc zarośla brzozowe. Dopiero później, pod osłoną brzozy pojawiają się inne, bardziej wymagające gatunki. Z czasem brzoza zostaje przez nie wyparta.
Drewno brzozy jest twarde, trwałe i elastyczne. Jest stosowane m.in. do wykańczania wnętrz, produkcji mebli, przedmiotów gospodarstwa domowego, sklejki, do
toczenia, w przemyśle celulozowo-papierniczym.
Leśne rośliny
10.4.2. Buk pospolity (Fagus sylvatica)
Buk pospolity jest jednym z najbardziej cienioznośnych gatunków drzew
Buk pospolity rosnący w zwarciu tworzy długi pień, pokryty gładką, srebrzystopopielatą korą. Osadzona wysoko korona
jest gęsta, kulista lub parasolowata.
Przez tereny Polski przebiega północno-wschodnia granica zasięgu buka. Jest
pospolity na niżu i w górach po regiel dolny. Nie występuje w północno-wschodniej
części kraju.
Buk ma duże wymagania pod względem gleby. Lubi klimat wilgotny i ciepły,
nie znosi kontynentalnego. Szkodzą mu
mrozy oraz przymrozki wiosenne. Jest
głównym składnikiem buczyn, występuje
także jako domieszka w innych zbiorowiskach leśnych.
Liście buka mają długość 5–10 cm. Są jajowate lub eliptyczne, całobrzegie lub
słabo ząbkowane, na brzegach faliste. Początkowo są owłosione, później nagie, a tylko na brzegach orzęsione. Liście są z wierzchu żywozielone i silnie błyszczące, od
spodu jaśniejsze.
Buk kwitnie w kwietniu–maju. Kwiaty męskie mają postać okrągławych, zwisających, żółtawych do czerwonawych kotek na długich szypułkach. Kwiaty żeńskie przybierają formę główki na krótkiej szypułce i są zebrane po dwa. Cechują
je czerwone znamiona.
Owocem buka jest orzeszek (bukiew) – trójkanciasty, czerwonobrązowy, błyszczący. Znajduje się w grubej, kolczastej okrywie, która otwiera się czterema regularnymi klapami. Z każdego żeńskiego kwiatu rozwija się tylko jeden owoc, okrywa
zamyka w sobie zwykle dwa, rzadziej trzy orzeszki. Nasiona dojrzewają we wrześniu–październiku. Są jadalne.
Buk daje duże ocienienie. Liście obficie zasilają glebę w ściółkę, która dobrze się
rozkłada i daje żyzną próchnicę. Zawierają dużo soli wapnia, dlatego ich wpływ na
glebę jest korzystny.
Drewno buka jest twarde, ciężkie, łatwo łupliwe. Służy m.in. do wyrobu konstrukcji wewnętrznych, do produkcji mebli, przedmiotów gospodarstwa domowego, sklejki, wyrobów toczonych, podkładów kolejowych, ma zastosowanie w szkutnictwie.
Leśne rośliny
10.4.3. Daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii)
Daglezja zielona jest jedynym drzewem iglastym obcego pochodzenia, które lokalnie ma
w Polsce znaczenie gospodarcze
Daglezja zielona (jedlica Douglasa) jest
gatunkiem, który pierwotnie występował
w zachodniej części Ameryki Północnej.
Do Europy, gdzie współcześnie jest często
uprawiana, została sprowadzona w 1827
roku. W swojej ojczyźnie daglezje żyją kilkaset lat, dorastają do ponad 100 m wysokości i osiągają 4 m średnicy. W Polsce
najwyższe osobniki mają około 40 m wysokości.
Jedlica jest dużym, zimozielonym drzewem. Pień ma prosty, z nieregularnie ułożonymi konarami. Koronę cechuje regularny, stożkowaty kształt.
Daglezja zielona występuje w Europie
na niewielkich powierzchniach leśnych,
w parkach i arboretach. W Polsce dobrze rośnie na terenie całego kraju, z wyjątkiem Suwalszczyzny. Przyczyną jest wrażliwość na spóźnione przymrozki.
Daglezja jest drzewem szybko rosnącym. Rośnie w półcieniu, dobrze znosi słabe
mrozy, nie toleruje suchych wiatrów. Ma dużą odporność na skażenia przemysłowe.
Trwałość igieł wynosi do ośmiu lat. Igły daglezji mają długość od 2 do 4 cm, szerokość około 1,5 mm. Są spłaszczone, z wierzchu błyszczące, z dwoma niebieskawobiałymi paskami po spodniej stronie. Wierzchołki igieł są tępe lub nieznacznie
zaostrzone. Igły po roztarciu wydzielają intensywny, charakterystyczny zapach.
Kwitnie w maju. Kwiaty męskie są pomarańczowożółte, osadzone w kątach zeszłorocznych igieł, żeńskie – zielone lub purpurowe, na wierzchołkach krótkich,
bocznych gałązek. Szyszki są długości 5–11 cm. Charakteryzują się jajowatym kształtem i długimi, trójzębnymi łuskami wspierającymi, wystającymi ponad łuski nasienne. Są wyjątkowo dekoracyjne, zwisające. Spadają dopiero w następnym roku.
Nasiona są trójkątne, ze skrzydełkami.
Drewno daglezji jest cenne, żywiczne. Jest stosowane m.in. jako drewno konstrukcyjne oraz łuszczarskie, w szkutnictwie, do produkcji podkładów kolejowych,
kostki brukarskiej, parkietu, wykładzin ściennych.
Leśne rośliny
10.4.4. Dąb szypułkowy (Quercus robur)
Dąb szypułkowy jest szeroko rozpowszechnionym drzewem, tworzącym drzewostany zwane
dąbrowami lub wchodzącym w skład drzewostanów mieszanych
Dąb szypułkowy jest bardzo dużym,
okazałym drzewem. Koronę ma szeroką,
silnie rozgałęzioną: u drzew rosnących
pojedynczo – szerokostożkowatą i nisko
osadzoną, a u drzew rosnących w drzewostanach – jajowatą lub cylindryczną i osadzoną wysoko na pniu.
W Polsce jest rozprzestrzeniony na terenie całego kraju. Gatunek nizinny, w górach sięga do 600–700 m n.p.m.
Dąb szypułkowy ma duże wymagania
co do gleb. Dość dobrze znosi niskie temperatury. Jest wrażliwy na spóźnione
przymrozki wiosenne. Ma także duże
wymagania pod względem światła – jest
gatunkiem światłożądnym. Dobrze znosi ocienienie boczne – w takiej sytuacji szybko rośnie do góry. Tworzy rozległe drzewostany jednogatunkowe i mieszane.
Liście dębu szypułkowego ułożone są skrętolegle i pojedynczo. Są krótkoogonkowe, w zarysie odwrotnie jajowate. Na szczycie mają kształt zaokrąglony, u nasady sercowaty, często z wyraźnymi uszkami. Liście są niesymetryczne, zatokowato
powycinane. Po obu stronach mają od czterech do siedmiu okrągławych, całobrzegich klap, wciętych mniej więcej do połowy blaszki. Nerwy dochodzą do końców
klap i zatok między nimi.
Drzewo kwitnie w końcu kwietnia lub w maju, równocześnie z rozwojem liści.
Owocami są żołędzie, zwykle od jednego do trzech na długiej szypułce. Miseczka
obejmuje żołądź do jednej trzeciej jego długości. Owoce dojrzewają we wrześniu–
–październiku i zaraz opadają.
Dąb dostarcza substancji dla przemysłu farmaceutycznego. Garbniki uzyskiwane z kory i drewna są wykorzystywane w garbarstwie.
Drewno dębu szypułkowego odznacza się dobrymi właściwościami technicznymi: jest ciężkie, twarde, łupliwe i trwałe. Wykorzystuje się je m.in. jako szkielet
muru pruskiego, do produkcji parkietów i schodów, mebli i wyrobów tokarskich,
beczek, budowli wodnych. Drewno dębu szypułkowego leżące w wodzie przybiera czarną barwę – powstaje wtedy tzw. czarny dąb (polski heban).
Leśne rośliny
10.4.5. Grab pospolity (Carpinus betulus)
Żaden inny gatunek nie ma tak dobrego wpływu na mikroklimat lasu jak grab
Grab pospolity jest drzewem średniej
wielkości; na skutek rozwoju odrośli ma
często formę wielopienną lub krzaczastą,
dlatego doskonale nadaje się na żywopłoty. Jego pień jest zwykle zbieżysty, z wyraźnym skrętem włókien. U drzew rosnących
w zwarciu jest prosty. Korona ma formę
miotlastą, nieregularną.
W Polsce tworzy drzewostany najczęściej z dębem, lipą i klonami. Naturalne lasy z udziałem grabu to grądy. W Polsce
spotykany jest na całym niżu, zwłaszcza
w części północno-wschodniej i wschodniej. W górach występuje do wysokości
około 900 m n.p.m.
Grab pospolity ma umiarkowane wymagania siedliskowe. Najlepiej rośnie na
glebach świeżych, bogatych w próchnicę, gliniasto-piaszczystych. Źle znosi ciężkie
zimy oraz upały. Jest drzewem bardzo cienioznośnym.
Liście grabu pospolitego są ułożone skrętolegle, ostro podwójnie piłkowane, podłużnie jajowate i zaostrzone, o podstawie zaokrąglonej lub sercowatej. Z wierzchu są żywozielone, nagie, od spodu jaśniejsze. Wzdłuż nerwów i w kątach są skąpo owłosione. Jesienią przebarwiają się na kolor złotożółty.
Kwitnie pod koniec kwietnia i na początku maja, po rozwinięciu się liści. Owocem jest orzeszek długości około 1 cm. Jest spłaszczony, żeberkowany, o zdrewniałej owocni, jednostronnie przyrośnięty do trójklapowego skrzydełka. Spełnia ono
funkcję aparatu lotnego. Owoce są zebrane w owocostany w postaci luźno zwisających kiści. Dojrzewają w październiku i częściowo opadają, a częściowo pozostają na drzewach przez zimę.
Grab wpływa korzystnie na glebę, ponieważ ją ocienia oraz daje obfity opad liści, tworzących łatwo rozkładającą się ściółkę.
Drewno grabu należy do najtwardszych i najcięższych. Znajduje zastosowanie
m.in. w przemyśle chemicznym, jako wysokokaloryczny materiał opałowy, do produkcji elementów maszyn oraz instrumentów muzycznych.
Leśne rośliny
10.4.6. Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior)
Jesion wyniosły jest jednym z naszych największych rodzimych drzew liściastych
Jesion wyniosły wytwarza w zwarciu
pień pełny, wysoko oczyszczony z gałęzi.
Z kolei na wolnej przestrzeni ma skłonność do widlastego rozgałęzienia. Wówczas korona jest nisko osadzona i silnie
rozwinięta.
W Polsce rośnie na obszarze nizin
i w niższych położeniach górskich.
Ma duże wymagania siedliskowe. Spośród wszystkich krajowych gatunków jest
jednym z najwrażliwszych na późne przymrozki wiosenne. Zimą podczas silnych
mrozów przemarza. Po uszkodzeniu
wierzchołka często się rozwidla. Dobrze
znosi zanieczyszczenie powietrza gazami.
W młodości jest odporny na ocienienie
i łatwo odnawia się w podszycie. Jesion jest gatunkiem żyznych lasów liściastych.
Najczęściej można go spotkać w lasach łęgowych i olsach, wzdłuż rzek i potoków.
Unika terenów ze stagnującą wodą.
Liście jesionu wyniosłego osiągają do 40 cm długości. Są złożone z 7–11 par siedzących listków, podłużnie jajowatych, zaostrzonych, piłkowanych, długości
4–10 cm. Górna strona liści jest ciemnozielona, dolna jaśniejsza, owłosiona na nerwie głównym.
Drzewo kwitnie w kwietniu–maju, przed rozwojem liści. Kwiaty tworzą zbite kiście, wyrastające z pączków bocznych zeszłorocznych pędów; nie mają okwiatu i są
obupłciowe. Zdarza się, że występują kwiaty męskie i żeńskie. Owocem jest płaski
orzeszek z wydłużonym skrzydełkiem, długości około 4 cm. Owoce są zebrane
w zwisające kiście. Dojrzewają we wrześniu i październiku, opadają przez całą zimę aż do wiosny.
Liście i kora jesionu wyniosłego są surowcem w przemyśle farmaceutycznym;
służą do wyrobu mieszanek o zastosowaniu żółciopędnym i przeciwreumatycznym.
Drewno jest bardzo cenne, twarde i elastyczne. Ma zastosowanie m.in. w meblarstwie (na przykład do wyrobu mebli giętych), służy do produkcji klepki podłogowej i elementów wystroju wnętrz, do wyrobu części maszyn, narzędzi, produktów tokarskich i kołodziejskich.
Leśne rośliny
10.4.7. Jodła pospolita (Abies alba)
Jodła pospolita należy do bardzo wymagających
drzew leśnych
Jodła pospolita to drzewo zimozielone
z prostą strzałą. Korona jest w młodości
stożkowata, w starszym wieku – walcowata. Rośnie głównie na terenach podgórskich i w górach. W Polsce osiąga północno-wschodnią granicę swojego zasięgu.
W młodości doskonale znosi ocienienie, później potrzebuje dostępu do światła. Jest wrażliwa na zimno, nie lubi zbyt
dużych wahań temperatury między zimą
a latem. Nie toleruje zadymienia powietrza. Jodła pospolita rośnie w drzewostanach czystych lub mieszanych.
Igły mają długość od 1 do 3 cm, szerokość około 2 mm. Są płaskie, skręcone,
u nasady lekko zwężone. Wierzchołek jest
zwykle wycięty (z dwoma ząbkami). Igły są z wierzchu błyszczące i ciemnozielone, od spodu, w miejscu występowania aparatów szparkowych, mają dwa niebieskobiałe paski woskowatego nalotu. Ich trwałość wynosi 8–11 lat.
Drzewo kwitnie w kwietniu i na początku maja. Kwiaty są jednopłciowe. Kwiaty męskie, zebrane w żółte, cylindryczne kotki, wyrastają na dolnej stronie pędów
w kątach igieł. Kwiaty żeńskie to bladozielone szyszki. Są wyprostowane, ustawione pojedynczo na górnej stronie pędów.
Szyszki są wyprostowane jak świece, walcowate, jasnobrązowe. Nasiona są duże, trójkątne, miękkie, ciemnobrązowe, błyszczące, z szerokim, łamliwym, mocno
zrośniętym skrzydełkiem. Pachną terpentyną. Szyszka osiąga dojrzałość nasienną
w końcu września, rozpada się w październiku. Na drzewie pozostaje wtedy długi, wyprostowany trzpień.
Jodła dobrze ocienia glebę, wpływa dodatnio na poprawę warunków siedliskowych. Z uwagi na dużą ilość spadzi pozostawianej przez mszyce należy do drzew
miododajnych. Jest rośliną leczniczą.
Drewno jodły jest lekkie i miękkie. Wykorzystuje się je m.in. w budownictwie,
do wykańczania wnętrz i produkcji mebli, do wytwarzania masztów i instrumentów muzycznych.
Leśne rośliny
10.4.8. Klon jawor (Acer pseudoplatanus)
Spośród wszystkich klonów jawor ma największe znaczenie gospodarcze (P.F.)
Klon jawor jest drzewem o koronie
osadzonej wysoko, odwrotnie jajowatej
lub szeroko cylindrycznej. Drzewa rosnące w zwarciu wykształcają prosty, dobrze
oczyszczony pień. U osobników występujących pojedynczo korona jest szeroko kopulasta i nisko osadzona na pniu.
Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu gatunku. W górach rośnie do
wysokości 1500 m n.p.m. Na niżu nie występuje w północno-wschodniej części
kraju.
Klon jawor jest gatunkiem klimatu
chłodnego i wilgotnego. Ma duże wymagania glebowe. W młodości dość dobrze
znosi ocienienie, później potrzebuje więcej światła. Klon jawor występuje w jaworzynie i innych zbiorowiskach lasów lipowo-jaworowych. W granicach zasięgu rośnie w grądach i buczynach, czasami również w łęgach.
Liście są bardzo zmienne, trzy-, cztero- i pięcioklapowe. Są dość sztywne, na górnej stronie ciemnozielone i nagie, na dolnej białawe lub sinozielone. Klapy są lekko zaokrąglone, nierówno piłkowane lub wrębne, zatoki dość głęboko i ostro wykrojone.
Ogonki liściowe mają formę rynienkowatą, nie zawierają przewodów mlecznych.
Klon jawor kwitnie w maju, razem z rozwojem liści. Żółtawozielone kwiaty są
zebrane w zwisające wiechy, przypominające grona. Kwiaty są najczęściej obupłciowe. Zdarza się, że wskutek zaniku słupka lub pręcików bywają jednopłciowe.
Owocem jest skrzydlak osiągający 6 cm długości. Skrzydełka są rozwarte pod
kątem ostrym. Nasiona są kuliste. Ich wewnętrzna powierzchnia pokryta jest długimi, srebrzystymi włoskami. Dojrzewają we wrześniu i październiku, często w okresie zimy pozostają na drzewie.
Znajduje duże zastosowanie jako drzewo ogrodowe, parkowe i alejowe.
Drewno klonu jaworu jest twarde i wartościowe. Stosuje się je m.in. do zabudowy wewnętrznej, do wyrobu fornirów i klepek podłogowych, do produkcji mebli, sprzętów kuchennych, pudeł rezonansowych skrzypiec i innych instrumentów
muzycznych.
Leśne rośliny
10.4.9. Klon zwyczajny (Acer platanoides)
Klon zwyczajny jest najbardziej pospolity spośród wszystkich krajowych gatunków klonów
(P.F.)
Klon zwyczajny ma smukły, prosty
pień oraz silne, wzniesione konary. Jego
korona jest gęsta, kulista lub jajowata, obficie ulistniona.
W Polsce gatunek ten występuje pospolicie na obszarze całego kraju, głównie
na nizinach. W górach rośnie do wysokości 1100 m n.p.m.
Klonowi zwyczajnemu służą gleby
świeże i żyzne. Unika gleb suchych i z wodą zastoiskową. Ocienienie znosi średnio.
Jest dość odporny na mrozy. Zdarza się, że
w czasie ostrych zim na pniach powstają
listwy mrozowe. Dobrze znosi zanieczyszczenie powietrza. Jest gatunkiem
stanowisk półcienistych. Rośnie w żyznych lasach liściastych. Często występuje
w grądach, buczynach, lasach klonowo-lipowych, jaworzynie, sporadycznie w lasach łęgowych.
Klon zwyczajny ma liście naprzeciwległe, pojedyncze. Liść jest pięcioklapowy,
u podstawy sercowaty. Klapy są ostre, pomiędzy nimi występują łukowate wcięcia. Trzy
środkowe mają po bokach przeważnie po dwa ostre zęby. Liście są z obu stron błyszczące. Z wierzchu są żywozielone, od spodu jasnozielone, z kępkami włosków w kątach
nerwów. W ogonku liściowym występują przewody mleczne. Liście jesienią pięknie
się przebarwiają, prezentując całą gamę kolorów, od żółtego do czerwonego.
Gatunek kwitnie w końcu kwietnia, zwykle przed rozwojem liści. Zielonkawożółte kwiaty zebrane są w odstające baldachogrona. Kwiaty są najczęściej obupłciowe. Zdarza się, że wskutek zaniku słupka lub pręcików bywają jednopłciowe. Owoce to skrzydlaki o skrzydełkach rozchylonych pod kątem rozwartym. Dojrzewają
we wrześniu, opadają w październiku. Po dojrzeniu się rozpadają. Orzeszki są dość
duże i spłaszczone.
Drewno klonu zwyczajnego ma mniejszą wartość użytkową niż drewno jaworu. Jest stosowane m.in. do wyrobu mebli, fornirów, sprzętów kuchennych oraz do
produkcji kijów bilardowych i instrumentów muzycznych. Jest także dobre do toczenia i wykańczania wnętrz.
Leśne rośliny
10.4.10. Lipa drobnolistna (Tilia cordata)
Lipa drobnolistna należy do ważnych gatunków
miododajnych
Lipa drobnolistna występująca pojedynczo wykształca krótki, gruby pień i nisko osadzoną, szeroką koronę. Drzewa rosnące w zwarciu mają pień długi, smukły,
walcowaty, dobrze oczyszczony z gałęzi
i wysoko osadzoną, małą koronę.
Występuje na obszarze całej Polski.
W górach rośnie do wysokości 600–
–800 m n.p.m.
Lipa drobnolistna ma umiarkowane
wymagania glebowe. Nie rośnie na glebach ubogich, suchych i bagiennych.
Dość dobrze znosi ocienienie, a także
mrozy i wiosenne przymrozki. Gatunek
ten najczęściej występuje jako domieszka,
tworzy także lite drzewostany. Jest charakterystyczny dla lasów grądowych, występuje także w lasach lipowo-jaworowych lub klonowo-lipowych.
Lipa drobnolistna ma liście ułożone skrętolegle, w dwóch prostnicach. Są skośnie sercowate, długości 3–6 cm (czasem szersze niż dłuższe), zaostrzone, drobno
i ostro piłkowane. Górna strona liści jest żywozielona i nieco błyszcząca, dolna –
matowa, niebieskozielona, z kępkami rdzawych włosków w kątach nerwów. Ogonki są długie i nagie.
Gatunek kwitnie w lipcu. Kwiaty są żółte, pachnące, zebrane po pięć–siedem
(rzadko jedenaście). Mają zielonkawą, języczkowatą podsadkę o długości 6–8 cm.
Owoce są kuliste lub odwrotnie jajowate. Są to orzeszki, gęsto filcowato omszone. Dojrzewają we wrześniu. Owocostany, ze skrzydełkiem u podstawy, albo opadają jesienią, albo pozostają na drzewie przez całą zimę.
Lipa drobnolistna dzięki obfitemu opadowi liści, dobremu ich rozkładowi oraz
ocienieniu gleby wywiera na nią korzystny wpływ. Jest źródłem surowców dla przemysłu farmaceutycznego i kosmetycznego. Z nasion otrzymuje się bardzo dobry
olej jadalny.
Drewno lipy jest miękkie i trwałe. Stosuje się je m.in. do produkcji desek kreślarskich, sklejki, instrumentów muzycznych, łyżek i misek drewnianych. Jest ono
bardzo dobrym materiałem rzeźbiarskim i sznycerskim. Łyko jest używane do wyrobu plecionek, lin i mat.
Leśne rośliny
10.4.11. Modrzew europejski (Larix decidua)
Lite drzewostany modrzewiowe są pochodzenia antropogenicznego
Modrzew europejski ma prostą
strzałę i stosunkowo wąską koronę.
Tworzy pędy dwóch typów: wydłużone i skrócone. Pędy skrócone zamierają po kilku latach i suche, sęczkowate, pozostają na gałęziach.
Modrzew europejski jest gatunkiem górskim. W Polsce spotyka się
go na stanowiskach naturalnych
wyłącznie w górach, na niżu – tylko
w uprawie. W naszym kraju występują w stanie dzikim dwa podgatunki modrzewia europejskiego: typowy i polski. Ich odróżnienie jest trudne ze względu na dużą zmienność.
Jest to gatunek najbardziej światłożądny spośród rosnących w Polsce drzew iglastych. Wymaga wolnej przestrzeni, wilgotnego powietrza oraz świeżych, luźnych
żyznych gleb. Nie jest wrażliwy ani na przymrozki, ani na upały. Występuje jako domieszka, na przykład w borze limbowo-świerkowym.
Igły modrzewia europejskiego mają długość od 2 do 3 cm, grubość poniżej 1 mm.
Są jasnozielone, miękkie, cienkie i niekłujące. Na pędach wydłużonych osadzone
są pojedynczo, spiralnie. Pędy skrócone mają igły skupione dookoła pączka i tworzą pozorny okółek – „pęczek”. Jesienią igły zmieniają barwę na złotożółtą i w zimie opadają.
Modrzew kwitnie w marcu–kwietniu. Kwiaty są jednopłciowe. Kwiaty męskie
to czerwonożółte kotki, kulisto jajowate, skierowane ku dołowi. Kwiaty żeńskie to
skierowane do góry purpurowoczerwone szyszeczki, otoczone u nasady pękiem igieł.
Szyszki są małe (dł. 2–2,5 cm, szer. 2,5–4 cm), jajowate i wzniesione do góry. Początkowo mają kolor jasnobrązowy, później szary. Po wysypaniu nasion pozostają
przez kilka lat na drzewie. Nasiona dojrzewają w październiku–listopadzie, zwykle wysypują się wiosną. Są małe, jajowato trójkątne, zrośnięte z szerokim skrzydełkiem.
Drewno modrzewia jest bogate w żywicę, trwałe i cenne. Służy m.in. do produkcji
mebli, jest wykorzystywane jako drewno konstrukcyjne oraz dekoracyjne drewno
wykończeniowe.
Leśne rośliny
10.4.12. Olsza czarna (Alnus glutinosa)
Olsza jest gatunkiem pionierskim, wykorzystywanym
między innymi do obsadzania grobli (W.G.)
Olsza czarna jest drzewem z wyraźnym, prawie do szczytu widocznym pniem. Korona jest
wydłużona, rzadka, z gałęziami wzniesionymi
do góry.
W Polsce występuje na obszarze całego kraju. W górach wyjątkowo sięga regla dolnego.
Dobrze rośnie na glebach wilgotnych, głębokich i żyznych, najlepiej – gdy woda gruntowa
jest ruchoma. W młodości jest bardzo wrażliwa na suszę. Jest to gatunek dość odporny na
przymrozki, światłożądny, o małych wymaganiach termicznych. Olsza czarna jest gatunkiem
lasotwórczym w olsach.
Liście olszy czarnej są ułożone skrętolegle.
Mają kształt odwrotnie jajowaty. Na wierzchołku są zwykle wycięte, u podstawy klinowate. Brzeg jest grubo podwójnie ząbkowany.
Liście są nagie, z wierzchu nieco błyszczące, ciemnozielone, od spodu jaśniejsze.
Nerwów bocznych występuje pięć–osiem par. W ich kątach znajdują się kępki rdzawych włosów.
Kwitnie w marcu–kwietniu, na długo przed rozwojem liści. Kwiaty męskie i żeńskie zebrane są w kotki na długich szypułkach. Kwiaty męskie, które zwisają na końcach pędów, mają fioletowobrązowe łuski okrywowe i żółte pylniki. Kwiaty żeńskie
są małe, z wystającymi czerwonymi znamionami.
Owocostany tworzą zdrewniałe nibyszyszki. Owocki wypadają w końcu zimy.
Są to malutkie orzeszki z bardzo wąskimi przezroczystymi skrzydełkami lub bez
nich. Pływają po wodzie i są roznoszone daleko z prądem strumieni i rzek wzdłuż
brzegów.
Olsza czarna dzięki szybko rozkładającym się liściom użyźnia glebę. Wzbogaca ją także dzięki symbiozie z bakteriami wiążącymi wolny azot z powietrza.
Żywotność drewna olszy pod wodą jest prawie nieograniczona. Ma ono zastosowanie m.in. w produkcji oklein, mebli, instrumentów muzycznych (podstawki
skrzypiec i szyjki gitar), obuwia, szufli, łopat, skrzynek do cygar, ołówków, form
w hutach, budowli wodnych, stępek łodzi, jachtów.
Leśne rośliny
10.4.13. Robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia)
Odrośla robinii akacjowej są silne, trwałe i trudne do
usunięcia (W.G.)
Robinia akacjowa (grochodrzew, „biała akacja”) pochodzi z Ameryki Północnej. Do Europy
została sprowadzona w 1600 roku. Jest drzewem
średniej wielkości. Ma luźno ugałęzioną, ażurową, szeroką koronę. Gałązki pokryte są parami
przylistkowych cierni.
Robinia lubi luźne, żyzne i względnie wilgotne gleby. Może także rosnąć na suchych, jałowych
nieużytkach, wymaga jednak dużo światła i ciepła. Nie znosi gleb wilgotnych, bagiennych, jest
natomiast wytrzymała na upały i susze. Jest szczególnie wrażliwa na przymrozki, zwłaszcza wczesne. Występuje w widnych lasach, suchych zaroślach i zadrzewieniach śródpolnych.
Robinia akacjowa ma pierzaste liście. Są złożone z siedmiu–dziewięciu par eliptycznych lub jajowatych listków. Mają krótkie
ogonki i są całobrzegie. Górna strona listków jest zielona, dolna szarawa.
Drzewo kwitnie w maju i czerwcu, bezpośrednio po rozwoju liści. Kwiaty są
motylkowate, białe, grzbieciste, zebrane w wielokwiatowe, gęste grona. Wydzielają intensywny zapach.
Owocem jest strąk – nagi, spłaszczony, długości około 10 cm. Dojrzewa w październiku lub listopadzie. Strąki długo wiszą na drzewie. Zaczynają się otwierać
dopiero zimą.
Nasiona są podłużne, mają około 5 mm długości i 3 mm szerokości. Są oliwkowozielone lub ciemnobrązowe, matowe lub błyszczące.
Na korzeniach tego drzewa rozwijają się charakterystyczne brodawki z bakteriami wiążącymi azot z powietrza. Gatunek wpływa więc na użyźnienie gleby. Jest
rośliną miododajną. Z uwagi na skromne wymagania siedliskowe i rozbudowany
system korzeniowy robinia akacjowa stosowana jest do umacniania zboczy, hałd,
wysypisk i lotnych piasków.
Jej drewno jest bardzo twarde i dekoracyjne. Wykorzystuje się je m.in. do wystroju wnętrz, wytwarzania intarsji, wyrobów tokarskich, uchwytów narzędzi ręcznych, sprzętu sportowego do wznoszenia konstrukcji oraz budowy młynów i statków.
Leśne rośliny
10.4.14. Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris)
Sosna zwyczajna jest w Polsce głównym gatunkiem lasotwórczym o dużym znaczeniu gospodarczym
Sosna zwyczajna jest gatunkiem zimozielonym. W zwarciu wykształca prostą,
pełną strzałę i wysoko osadzoną koronę.
Stare, samotne sosny, rosnące na otwartej
przestrzeni, mają pień krótki i szeroką, parasolowatą koronę.
Sosna zwyczajna jest w Polsce gatunkiem nizinnym, występującym w górach
do wysokości 600 m n.p.m.
Ma skromne wymagania i łatwo się
przystosowuje do różnych warunków,
jest jednak wybitnie światłożądna. Nie jest
wrażliwa na przymrozki i upały. Rośnie
w drzewostanach czystych i mieszanych.
Jest głównym gatunkiem borów sosnowych i borów mieszanych dębowo-sosnowych.
Igły sosny zwyczajnej mają długość od 3 do 8 cm, grubość do 2 mm. Wyrastają po dwie na krótkopędzie, z błoniastą pochewką u nasady. Są drobno piłkowane, sztywne, nieco skręcone, ostro zakończone. Na przekroju poprzecznym są półkoliste.
Okres kwitnienia przypada na maj. Kwiaty są jednopłciowe. Kwiaty męskie są
żółte, zebrane w jajowate kotki u nasady młodych pędów. Kwiaty żeńskie mają postać czerwonawych szyszeczek. Zwykle są skupione na szczytach młodych pędów.
Szyszki sosny są dość drobne, jajowato stożkowate, długości 5–8 cm. Charakteryzują się zakrzywionym trzonkiem i wyciągniętym wierzchołkiem. Szyszki niedojrzałe są zielone, a dojrzałe (drugiej jesieni) szarobrązowe. Nasiona są podłużnie jajowate ostrokanciaste, nierównomiernie zabarwione (żółtawe i czerwonawe).
Skrzydełko kleszczowato obejmuje nasienie. Nasiona dojrzewają w październiku–
–listopadzie drugiego roku. Wysypują się w marcu–kwietniu trzeciego roku.
Z igieł sosny otrzymuje się olejki eteryczne. Drewno jest bogate w żywicę, lekkie i miękkie. Stosuje się je m.in. jako drewno konstrukcyjne i wykończeniowe, do
produkcji desek podłogowych, podkładów kolejowych, jako surowiec dla przemysłu celulozowo-papierniczego, do produkcji płyt drewnopochodnych.
Leśne rośliny
10.4.15. Świerk pospolity (Picea abies)
Świerk pospolity płytko się ukorzenia, dlatego
łatwo wywraca go silny wiatr
Świerk pospolity jest zimozielonym
drzewem o koronie stożkowatej, z odstającymi lub słabo zwisającymi gałęziami.
Strzałę ma prostą, wyraźnie wykształconą
aż do samego wierzchołka. Drzewa wolno
stojące są mocno ugałęzione i zbieżyste.
W zwarciu wykształcają strzały pełne,
z wysoko osadzoną koroną.
Świerk pospolity występuje w Polsce
w dwóch ośrodkach: południowo-zachodnim oraz północno-wschodnim. Są
one oddzielone od siebie pasem bezświerkowym.
Do dobrego rozwoju świerk pospolity
wymaga wilgotnego, czystego powietrza
oraz umiarkowanie żyznych i niegłębokich gleb. Jest drzewem średnio cienioznośnym, szczególnie wrażliwym na upały i suszę, a w młodości na późnowiosenne przymrozki. Panuje w piętrze regla górnego. Dominuje w borach świerkowych i jodłowo-świerkowych. Rośnie również jako domieszka w różnych zbiorowiskach leśnych.
Igły świerka pospolitego mają długość od 1 do 2,5 cm, grubość około 1 mm. Są
osadzone na trzonkach, sztywne i kłujące, szablasto wygięte, skierowane ku końcowi gałęzi. Na przekroju poprzecznym mają kształt romboidalny.
Świerk pospolity kwitnie w kwietniu lub maju. Kwiaty są jednopłciowe, zebrane w kwiatostany. Kwiatostany męskie są kotkowate, najpierw czerwone, później
żółte. Kwiatostany żeńskie są osadzone na końcach zeszłorocznych pędów, mają postać purpurowoczerwonych szyszeczek.
Zwisające szyszki osiągają długość do 20 cm, po wysypaniu się nasion odpadają w całości. Nasiona dojrzewają w październiku. Wysypują się zimą w tym samym
roku lub wiosną roku następnego. Są jajowate, po jednej stronie ostro zakończone i świdrowato skręcone.
Z kory świerka otrzymuje się garbniki. Drewno jest atłasowo białe, miękkie i elastyczne. Znajduje zastosowanie m.in. w budownictwie, służy do produkcji mebli
i wykańczania wnętrz, do wytwarzania masztów i pudeł rezonansowych instrumentów smyczkowych.
Leśne rośliny
10.4.16. Topola czarna (Populus nigra)
Topola czarna rośnie szybko, jednak
w uprawach została prawie całkowicie
zastąpiona przez szybciej rosnące mieszańce
Topola czarna (topola nadwiślańska, sokora) jest drzewem o potężnym pniu. Jej konary wzniesione są do góry, a korona jest wąska:
stożkowata lub kopulasta. Na starszych pniach powstają często guzowate narośla, na których rozwijają się liczne krótkie pędy. Wykształca odrosty korzeniowe, a po ścięciu daje liczne odrośla.
Na terenie Polski występuje na niżu południowym i środkowym, w lasach nad
rzekami. Nie spotkamy jej na Pomorzu. Dawniej często była sadzona w parkach i jako drzewo alejowe, obecnie należy do gatunków zanikających. W dolinach rzecznych spotykana jest topola szara, mieszaniec topoli białej i czarnej.
Nie ma specjalnych wymagań siedliskowych. Najlepiej rośnie na świeżych, bogatych w próchnicę glebach zasadowych, tam, gdzie ma wodę gruntową w zasięgu korzeni. Jest to gatunek światłolubny. Rośnie w łęgach wierzbowo-topolowych,
jesionowo-wiązowych oraz nadrzecznej olszynie górskiej. Występuje m.in. w lasach
łęgowych, które zachowały się częściowo w dolinie Wisły.
Liście topoli są z wierzchu żywozielone, od spodu jaśniejsze. Mają przeświecający brzeg i bocznie spłaszczony ogonek. Liście wyrastające na pędach wydłużonych
są szerokie, trójkątne, z prawie prostą podstawą i krótkim wierzchołkiem. Wyrastające na pędach skróconych są wydłużone, z klinowatą nasadą, długo zaostrzone, z brzegiem drobno karbowano-piłkowanym.
Topola czarna kwitnie w marcu–kwietniu, przed rozwojem liści. Kotki męskie
są grubowalcowate, zwisające, z purpurowoczerwonymi pylnikami. Kotki żeńskie
są smuklejsze, z żółtawymi znamionami.
Owocostany osiągają 15 cm długości. Złożone są z małych torebek pękających
dwiema klapkami. Nasiona są jasnobrązowe, pokryte śnieżnobiałym, wełnistym puchem.
Topola czarna jest rośliną leczniczą. Jej drewno jest dosyć miękkie i bardzo lekkie. Jest wykorzystywane m.in. jako drewno łuszczarskie i snycerskie, do produkcji zapałek i opakowań oraz w przemyśle celulozowo-papierniczym.
Leśne rośliny
10.4.17. Topola osika (Populus tremula)
Topola osika jest jedynym typowo leśnym gatunkiem topoli
Topola osika (topola drżąca) charakteryzuje się pełnym, prostym pniem i niewielką, rzadką koroną. Wykształca liczne
odrosty korzeniowe. Jest gatunkiem pospolitym na terenie całej Polski.
Osika jest drzewem światłolubnym,
wytrzymałym na mróz i upały. Jest najmniej wymagająca spośród wszystkich gatunków topól, najlepiej jednak rośnie na
świeżych, żyznych i głębokich glebach
próchnicznych. Występuje jako domieszka i w zbiorowiskach krzewiasto-zaroślowych.
Liście topoli osiki są cienkie, długości
3–8 cm. W zarysie są prawie koliste i nierówno karbowano-ząbkowane. Młode liście są owłosione, później na górnej stronie nagie i ciemnozielone, na spodniej –
sine. Ogonki liściowe są długie i silnie spłaszczone, dlatego liście drżą nawet przy
słabym podmuchu wiatru. Liście na pędach odroślowych są sercowate i drobno piłkowane, zwykle większe.
Topola osika kwitnie w końcu marca i w kwietniu, przed rozwojem liści. Kwiatostany męskie mają długość 5–8 cm, pręciki charakteryzują się czerwonymi pylnikami. Kotki żeńskie osiągają długość 4–6 cm, a w fazie owocowania 8–12 cm.
Kwiat zawiera jeden słupek z dwoma czerwonymi znamionami.
Owoce to wąskie torebki, zielonobrązowe, dwuklapowe, długoogonkowe. Nasiona są małe – okrągławe, zaopatrzone w długi, biały puch.
Topola osika jest gatunkiem pionierskim dla lasu. Stanowi osłonę osiedlających
się w pobliżu innych gatunków drzew. Bardzo często rośnie na zrębach zupełnych,
obrzeżach lasów, hałdach, przy drogach i w opuszczonych żwirowniach. Obsiewa
tereny porolne i po pożarach. Wskutek łatwo rozkładającej się ściółki powstałej
z opadłych liści wpływa na poprawienie żyzności gleby.
Drewno osiki jest lekkie, bardzo miękkie i nietrwałe. Stosuje się je m.in. w przemyśle zapałczanym, do wyrobu celulozy i włókien drzewnych, do produkcji sprzętu gospodarskiego, gontów, forniru, klepek do beczek.
Leśne rośliny
10.4.18. Wiąz pospolity (Ulmus minor)
Wiąz pospolity jest bardzo wrażliwy na holenderską chorobę wiązów
Wiąz pospolity (wiąz polny) rosnący
w zwarciu wykształca długą strzałę oraz
zwartą i gęstą koronę. Drzewo na wolnej
przestrzeni ma szeroką, silnie ulistnioną
koronę, która wykazuje skłonność do
wzrostu wielopiennego. Po ścięciu wydaje na pniaku liczne odrosty korzeniowe
i pęki gałęzi odroślowych.
Jest gatunkiem nizinnym, występującym na terenie całej Polski. Rośnie najczęściej w zalewowych dolinach rzecznych,
spotykany jest również na pogórzu. Łatwo
tworzy mieszańce z wiązem górskim.
Najlepiej rośnie na glebach żyznych.
Jest ciepłolubny, umiarkowanie światłożądny i odporny na suszę. Najczęściej występuje w łęgach olszowych, olszowo-jesionowych, dębowo-wiązowych i łęgu topolowym. W miejscach bardziej suchych
rośnie odmiana korkowa, która ma gałęzie pokryte listwami korkowymi, a liście
mniejsze i szorstkie. W miejscach tych tworzy także zbiorowiska krzewiaste, nazywane czyźniami.
Wiąz pospolity ma liście ułożone skrętolegle. Są dość sztywne, pojedyncze, eliptyczne lub odwrotnie jajowate u podstawy – klinowate i niesymetryczne, na wierzchołku zaostrzone. Brzeg liścia jest prosto lub podwójnie piłkowany. Strona górna
jest ciemnozielona, błyszcząca i gładka. Strona dolna ma kolor jasnozielony, w kątach nerwów występują kępki włosów. Liście są najczęściej najszersze w środku.
Wiąz kwitnie przed rozwojem liści, w marcu–kwietniu. Kwiaty są drobne, na bardzo krótkich szypułkach, zebrane w gęste pęczki. Okwiat jest pojedynczy, czerwony.
Owoce to skrzydlaki, odwrotnie jajowate, długości do 1,6 cm. Orzeszek osadzony jest niesymetrycznie w pobliżu wierzchołka skrzydełka. Jest szeroko dookoła
oskrzydlony.
Drewno wiązu pospolitego jest ciężkie i twarde. Jest najbardziej cenione spośród wszystkich gatunków wiązów. Ma ono zastosowanie m.in. w przemyśle meblowym i stolarskim (do produkcji oklein), w budownictwie wodnym i szkutnictwie.
Leśne rośliny
10.4.19. Wierzba biała (Salix alba)
Jedną z odmian wierzby białej, bardzo lubianą
i sadzoną w parkach, jest wierzba płacząca
o cienkich, zwisających aż do ziemi pędach
Wierzba biała jest drzewem lub dużym
krzewem, charakteryzującym się szeroką
koroną i zwisającymi końcami gałązek.
Bardzo łatwo tworzy pędy odroślowe.
W podmuchach wiatru jej korona mieni
się srebrem spodniej strony liści. Gdy
wierzba biała rośnie na terenie piaszczystym, wówczas tworzy krótki, krępy pień,
a korona ma charakterystyczny kształt
„głowy” z wyrastającymi witkami.
W całej Polsce jest pospolita na terenach wilgotnych, w dolinach rzek. W Karpatach występuje do wysokości 1000 m
n.p.m. Często jest sadzona przy drogach
wiejskich i ogławiana w celu pozyskiwania
drewna.
W stosunku do gleby jest mało wymagająca. Jest odporna na mróz. Wymaga dużo światła. Lubi tereny zalewane, gdzie woda utrzymuje się dłuższy czas. Rośnie także na obszarach o wysokim poziomie wód gruntowych. Występuje w łęgach wierzbowo-topolowych, jesionowo-wiązowych i na brzegach rzek.
Liście osiągają 10 cm długości, są lancetowate, najszersze w części środkowej,
zaostrzone, piłkowane na brzegu. Młode liście są obustronnie, jedwabiście owłosione, starsze tylko na dolnej stronie. Przylistki są lancetowate, słabo rozwinięte lub
nie występują. Ogonek ma miodniki.
Kwitnie w kwietniu i w maju, jednocześnie z rozwojem liści. Kwiaty to kotki na
ulistnionych pędach bocznych, długości 3–5 cm. Kwiatostany męskie są żółtawe,
żeńskie zielonkawe. U nasady kwiatów tworzą się gruczołki miodnikowe.
Owocem jest torebka szarofilcowato owłosiona, kształtu stożkowato jajowatego z wyciągniętymi na zewnątrz klapami. Otwiera się dwustronnie. Nasiona są bardzo małe, z białym puchem.
Gałęzie wierzby służą jako materiał koszykarski i do wykonywania faszyny. Kora ma zastosowanie w farmacji. Drewno jest lekkie i bardzo miękkie. Wyrabia się
z niego m.in. łódki, przedmioty codziennego użytku – łopaty, niecki, koryta, klepki do beczek, służy także do produkcji celulozy oraz jako opał.
11. Grzyby
W glebie i w ściółce leśnej znajduje się grzybnia, z której wyrastają owocniki
iększość współczesnych biologów dzieli świat
istot żywych na następujące królestwa:
● Prokaryotae (bakterie),
● Protista (glony, łącznie z formami wielokomórkowymi, pierwotniaki, akrazjowce, lęgniowce,
śluzowce),
● Fungi (grzyby strzępkowe i drożdżoidalne),
● Plantae (rośliny),
● Animalia (zwierzęta).
Grzyby stanowią zatem jedno z pięciu królestw organizmów.
Grzyby są ogromną i niezwykle zróżnicowaną grupą. Różnią się między sobą
wielkością i pokrojem. Nie poruszają się, na żadnym etapie cyklu życiowego nie wykształcają uwicionych komórek. Rozmnażają się płciowo i bezpłciowo – za pomocą zarodników.
Królestwo to obejmuje ponad 60 000 znanych gatunków. Większość z nich to
organizmy lądowe; mogą się składać z jednej lub wielu komórek. U przeważającej
części jednym ze składników ściany otaczającej komórkę jest chityna. Ciało grzybów nazywane jest plechą. Grzyby wielokomórkowe są zbudowane ze strzępek.
Strzępki to długie, rozgałęzione, nitkowate elementy plech. Tworzą splątaną sieć lub
zgrupowania tkankopodobne nazywane grzybnią.
Grzyby są heterotrofami – niezbędne do życia substancje odżywcze czerpią bądź
z innych żywych organizmów, bądź z substancji organicznej. Wydzielają enzymy
rozkładające podłoże na małe cząstki organiczne, które wchłaniają przez ściany komórkowe i błony cytoplazmatyczne. Jako materiał zapasowy gromadzą glikogen
i tłuszcze.
Zazwyczaj grzyby najlepiej rosną w ciemności i w środowisku wilgotnym. Można je spotkać wszędzie tam, gdzie występuje podłoże organiczne. W środowisku bardzo suchym przeżywają w stadium przetrwalnikowym lub wytwarzają spory odporne na suszę.
W ujęciu systematycznym wyodrębniamy trzy podkrólestwa grzybów:
● grzyborośla,
● grzybopławki,
● grzyby właściwe.
W zależności od źródeł substancji organicznej, z której grzyby pobierają składniki pokarmowe, dzielimy je na:
● saproby, ● pasożyty, ● nadpasożyty, ● symbionty.
W
Grzyby
11.1. Saproby
Saproby są najliczniejszą grupą grzybów, często nazywaną roztoczami
Saproby, inaczej saprotrofy
(gr. saprós – zgniły, trophé – pożywienie, żywność) są grzybami żyjącymi na martwych szczątkach
organicznych: roślinnych, zwierzęcych, grzybowych, oraz na materiałach przerobionych i przetworzonych przez człowieka.
Grzyby te trawią pokarm na zewnątrz swojego ciała, wydzielając
do podłoża silne enzymy hydrolityczne. Powodują one rozkład złożonych substancji organicznych na prostsze, które są następnie przez grzyby absorbowane
(wchłaniane). W wyniku tego rozkładu węgiel, azot i inne pierwiastki są uwalniane
ze związków i mogą być ponownie włączane do różnych cykli biogeochemicznych.
Proces ten ma ogromne znaczenie, ponieważ zapobiega gromadzeniu się martwych
szczątek organicznych, a podstawowe składniki odżywcze mogą być wykorzystywane przez nowe pokolenia organizmów. M.in. dzięki tej działalności grzybów przyroda nie zna problemu „śmieci”.
Wśród grzybów saprobicznych są takie, które uczestniczą w metabolizmie
organizmów glebowych. Najliczniej występują w warstwie o głębokości do 30 cm,
ponieważ najczęściej rozwijają się w warunkach tlenowych. Uczestniczą w procesach glebotwórczych i wpływają na żyzność gleb.
Saproby rozkładają ściółkę i drewno. Grzyby rozkładające drewno mogą wywoływać zgniliznę, przebarwienia (siniznę, brunatnicę, zielenienie), pleśnienie. Odpowiedzialne są także za rozkład drewna w budynkach mieszkalnych i gospodarczych,
kopalniach, konstrukcjach drewnianych.
Do saprobów należą także grzyby kaprofilne – rozkładające ekskrementy zwierząt. Wśród saprotrofów są grzyby rozkładające keratynę, z której zbudowane są
włosy, pióra, rogi i kopyta zwierząt. Zaliczamy do nich też grzyby, które rozwijają
się na starych, zamierających i zamarłych owocnikach grzybów kapeluszowych i hub.
Grzyby te z jednej strony odgrywają bardzo pożyteczną rolę w przyrodzie i gospodarce człowieka, z drugiej jednak mogą powodować straty.
Grzyby
11.2. Pasożyty
Grzyby pasożytują najczęściej na roślinach
Niektóre grzyby są pasożytami – żyją kosztem
innego organizmu, który jest dla nich źródłem
pokarmu i środowiskiem życia. Grzyby włączają
się w jego przemianę materii i pobierają substancje odżywcze. Dla żywego organizmu gospodarza jest to szkodliwe. Grzyby żyją wewnątrz organizmu swojego żywiciela (pasożyty wewnętrzne)
lub na jego powierzchni (pasożyty zewnętrzne),
wywołując choroby. Doprowadzają do wyniszczenia organizmu żywiciela, rzadziej – do jego
śmierci.
Wśród grzybów wyróżniane są:
● pasożyty bezwzględne (obligatoryjne) – takie, które tylko pasożytując, są
w stanie żyć i uzyskiwać materię organiczną. Takie grzyby we wszystkich stadiach rozwojowych pozostają pasożytami;
● pasożyty względne (fakultatywne, okolicznościowe) – mogą także wieść niepasożytniczy tryb życia. Wówczas są najczęściej saprofitami. Zjawisko to dotyczy gatunków, u których oprócz stadiów pasożytniczych występują stadia
wolno żyjące.
Omawiane grzyby najczęściej pasożytują na roślinach – mchach, paprociach, roślinach nasiennych. Powodują około 85% wszystkich chorób biotycznych. Gdy porażonymi roślinami dokarmiane są zwierzęta, może dojść do poważnych zatruć.
Grzyby pasożytnicze mogą być także pasożytami innych grzybów. Takie nadpasożyty mogą wywoływać zniekształcenia, karłowatości, rozkład, zamieranie, pleśnienie.
Choroby zwierząt wywoływane przez grzyby pasożytnicze to mikozy. Dotykają zwierząt należących do wszystkich grup systematycznych. Atakują skórę, włosy,
sierść, rogi czy kości. Mogą wywołać zapalenie naczyń chłonnych, guzy w różnych
narządach wewnętrznych, porażają układ nerwowy, błony śluzowe, gruczoły
mleczne, powodują wrzody. Wśród leśnych zwierząt najwięcej grzybic występuje
u ptaków i ssaków. Są to grzybice płuc, skóry, sierści i piór. Często ofiarami grzybów pasożytniczych padają owady. Zdarza się, że w ten sposób grzyby wpływają na
regulację populacji owadów w lasach.
Grzyby
11.3. Nadpasożyty
Powstają już biopreparaty wykorzystujące nadpasożytnictwo w ochronie lasu
Nadpasożytnictwo jest pasożytnictwem wyższego rzędu – żywicielem pasożyta jest inny pasożyt. Zjawisko to występuje także wśród
grzybów. Przykładem są grzyby
z rodzaju Trichoderma, pasożytujące na grzybach chorobotwórczych
roślin, grzyb Ampelomyces quisqualis pasożytujący na grzybach wywołujących mączniaki prawdziwe czy grzyb Darluca filum – pasożyt rdzawnikowców.
Wśród nadpasożytów występują nadpasożyty wewnętrzne i zewnętrzne. Przykładem pierwszych jest Ampelomyces quisqualis. Bardzo cienkie strzępki tego grzyba
rozwijają się w strzępkach grzybni żywiciela. W ten sposób je wyniszczają. Nadpasożyt wewnętrzny Ampelomyces quisqualis wyniszcza około 25 gatunków mączniaków prawdziwych pasożytujących na liściach wielu roślin, w tym drzew. Przykładem
nadpasożyta zewnętrznego jest Darluca filum – grzyb ten rozwija się na blisko 70
gatunkach rdzy.
Naukowcy wiążą nadzieję z wykorzystaniem zjawiska nadpasożytnictwa w biologicznych metodach zwalczania grzybów powodujących choroby roślin. Ma to
szczególne znaczenie w kontekście ochrony środowiska naturalnego przed skażeniami gleby i wód gruntowych, powstającymi w wyniku nadmiernego stosowania
nawozów mineralnych oraz chemicznych środków ochrony roślin. Oczekiwania te
dotyczą między innymi grzybów Trichoderma, na bazie których powstają preparaty i nad którymi prowadzone są dalsze badania. Grzyby te występują powszechnie
w naturze. Szybko rosną w hodowlach sztucznych i obficie produkują zarodniki konidialne. Zwalczają całą gamę patogenów grzybowych. Działanie Trichoderma polega na intensywnej produkcji enzymów litycznych oraz antybiotyków, konkurencji
o składniki pokarmowe i przestrzeń z patogenami, stymulacji wzrostu oraz indukcji
odporności w roślinach. Grzyby te są odporne na związki toksyczne, dlatego można je stosować ze zmniejszonymi dawkami pestycydów.
Grzyby
11.4. Symbionty
Podgrzybek złotawy tworzy mikoryzę
z wieloma gatunkami drzew liściastych
i iglastych, dlatego występuje w lasach
o różnym składzie gatunkowym
Symbiontami są grzyby współżyjące z innymi organizmami na zasadzie wzajemnych korzyści. W lasach niezwykle powszechna jest
mikoryza – współżycie grzybów z roślinami nasiennymi, przedroślami paprotników, ryzoidami wątrobowców.
Wyróżniane są dwa podstawowe typy mikoryz:
● mikoryza ektotroficzna – jest powszechna u drzew leśnych, głównie iglastych.
Polega na tym, że grzybnia otacza krótkie korzenie, tworząc gęstą plecionkę.
Część strzępek wnika do wnętrza korzenia. Z czasem włośniki korzenia zanikają, a ich funkcje przejmują strzępki grzyba. Korzeń, który wszedł w kontakt mikoryzowy, staje się grubszy;
● mikoryza endotroficzna – korzeń roślin nią dotkniętych nie różni się zewnętrznie, natomiast jego wnętrze wypełnia masa gęsto splecionych strzępek.
Są one częściowo trawione przez roślinę – gospodarza.
Wśród grzybów mikoryzowych są takie, które współżyją z różnymi gatunkami
drzew i krzewów. Z kolei inne są wyspecjalizowane i tworzą mikoryzę tylko z określonym gatunkiem.
Rośliny żyjące w symbiozie z grzybami dostarczają partnerowi substancji organicznych, głównie węglowodanów wytworzonych w procesie fotosyntezy. Grzyby
pobierają także od gospodarzy niektóre substancje wzrostowe, które wykorzystują do rozwoju i tworzenia owocników. Z kolei grzyby przejmują od włośników funkcję pobierania wody i zawartych w niej składników pokarmowych. Korzeń z mikoryzą ma większą powierzchnię chłonną. Dzięki temu roślina łatwiej może znieść
okresy niedoboru wody. Oprócz tej korzyści jest jeszcze kolejna – grzyby wytwarzają enzymy rozkładające podłoże, które jest w związku z tym bogatsze w dostępne
dla roślin związki pokarmowe. Dlatego drzewo tworzące mikoryzę jest lepiej odżywione. Z wymienionych względów mikoryza ma szczególne znaczenie w sytuacji, gdy drzewostany rosną na glebach ubogich w składniki pokarmowe.
Grzyby
11.5. Porosty
Porosty mają wiele cech specyficznych, niewystępujących u tworzących je komponentów (P.F.)
Porosty powstają w wyniku połączenia grzyba z partnerem fotosyntetyzującym.
Grzyb należy najczęściej do
gromady workowców, wyjątkowo podstawczaków lub grzybów niedoskonałych.
Partnerem samożywnym może być glon – są to przeważnie zielenice, rzadziej sinice. Plecha porostu jest zupełnie różna od plechy grzyba – składnika porostu. Grzyb
w tym związku pełni rolę dominującą, z tego względu porosty zaliczane są do królestwa grzybów.
W poroście współżycie grzyba z glonem przynosi korzyści obu partnerom. Grzyb
wytwarza przylgi lub ssawki; za ich pośrednictwem kontaktuje się z komórkami glonów. Glon jest jednak zdominowany przez grzyb. Ten rodzaj współżycia to niewolnictwo – helotyzm.
Plechę większości porostów pokrywa kora. Utworzona jest przez zbite strzępki grzyba. Pod nią znajduje się warstwa złożona z glonów, gdzie komórki glona są
oplecione strzępkami grzyba. Pod tą warstwą leżą miąższ i kora dolna, które tworzy wyłącznie grzyb. Porosty są niezwykle zróżnicowane pod względem morfologicznym. Wyróżnia się pięć podstawowych form morfologicznych: skorupiaste, łuseczkowate, listkowate, krzaczkowate, nitkowate.
Glon wchodzący w skład porostu jest bardzo wrażliwy na zmiany w siedlisku,
dlatego reakcja porostu na różne czynniki środowiska jest szybka i wyraźna. Porosty są świetnymi biowskaźnikami. Odporność na zmiany siedliskowe warunkuje także kształt plechy porostu – te najmniej rozbudowane są najbardziej odporne.
Porosty mogą rosnąć prawie wszędzie – na korze drzew, skałach czy ziemi. Można je spotkać także na podłożach wytworzonych przez człowieka – na betonie, szkle
czy metalu. Wiele gatunków jest odpornych na ekstremalne warunki – suszę, niskie i wysokie temperatury, małe ilości związków pokarmowych. Dlatego często są
pionierami na wielu podłożach, niejednokrotnie wspólnie z bakteriami i grzybami są jedynymi organizmami je zasiedlającymi.
12. Zwierzęta lasów
Ryś zamieszkuje duże dzikie kompleksy leśne o bujnym podszyciu (K.T.)
iększość współczesnych
biologów dzieli świat istot
żywych na następujące królestwa:
● Prokaryotae (bakterie),
● Protista (glony, łącznie z formami wielokomórkowymi,
pierwotniaki, akrazjowce, lęgniowce, śluzowce),
W
● Fungi (grzyby strzępkowe i drożdżoidalne),
● Plantae (rośliny),
● Animalia (zwierzęta).
Zwierzęta są zatem jednym z pięciu królestw organizmów.
Są one największym i najbardziej zróżnicowanym gatunkowo królestwem organizmów. Występują niemal we wszystkich środowiskach istniejących na Ziemi
– zamieszkują morza, wody słodkie i lądy. Opisano do tej pory ponad milion gatunków, jednak prawdopodobnie do odkrycia jest jeszcze kilka razy więcej.
Wśród zwierząt występuje bardzo duża różnorodność form życia, jednak pewne cechy są dla większości z nich wspólne. Są organizmami wielokomórkowymi.
Ciało ich jest zbudowane z komórek eukariotycznych. Pokarmem zwierząt są inne organizmy, ich szczątki i odchody – są cudzożywne. Większość zwierząt ma zdolność ruchu, przynajmniej w pewnym stadium cyklu życiowego. Niemal wszystkie
mają dobrze rozwinięte narządy zmysłów i układ nerwowy, dzięki czemu mogą szybko reagować na zmiany w otoczeniu. Większość zwierząt rozmnaża się płciowo za
pomocą nieruchliwych komórek jajowych (jaj) i zaopatrzonych w wici plemników.
Królestwo zwierząt dzielone jest zazwyczaj na dwa podkrólestwa:
● Parazoa – beztkankowce – zwierzęta pozbawione właściwych tkanek, narządów, układu mięśniowego i nerwowego,
● Eumetazoa – tkankowce.
Powszechnie jest jednak używany podział sztuczny – na:
● bezkręgowce – zwierzęta niemające szkieletu wewnętrznego (osiowego) – kręgosłupa i czaszki; stanowią około 97% wszystkich zwierząt;
● kręgowce – mają kręgosłup; stanowią jedynie około 3% gatunków zaliczanych
do omawianego królestwa.
Zwierzęta lasów
12.1. Zwierzęta bezkręgowe
Sieć tygrzyka paskowanego jest zawieszona pionowo, nisko nad ziemią
Bezkręgowce to zwierzęta charakteryzujące się brakiem szkieletu wewnętrznego – kręgosłupa
i czaszki. Mają one jednak różną
budowę, rozmaite pochodzenie
oraz prowadzą odmienny tryb
życia. Zamieszkują większość
możliwych do zasiedlenia środowisk. Do bezkręgowców należą
zwierzęta stojące na niższym poziomie ewolucyjnym niż kręgowce. Wszystkie są
wielokomórkowymi organizmami eukariotycznymi. Stanowią około 97% współcześnie żyjących gatunków zwierząt. Według jednych źródeł zwierząt bezkręgowych
żyjących na kuli ziemskiej jest 1,5 mln gatunków. Inne sugerują, że może ich być
nawet ponad 10 mln.
Wśród bezkręgowców występuje niezwykłe bogactwo gatunkowe. Fascynują różnorodnością kształtów i barw. Są wśród nich zwierzęta roślinożerne i drapieżne, żyjące w ciemnych jaskiniach i lubiące słoneczne polany. Jedne są powolne, inne zwinne i szybkie.
Grupą bezkręgowców towarzyszącą człowiekowi na każdym kroku są stawonogi. Ich wspólnymi cechami są zbudowany z chityny szkielet zewnętrzny oraz obecność członowanych odnóży. U wielu gatunków jednak część odnóży zanikła lub uległa przekształceniom. Do najważniejszych grup stawonogów należą między innymi owady, pajęczaki i skorupiaki.
Owady stanowią gromadę zwierząt liczącą najwięcej gatunków. Opisano około miliona gatunków, ciągle odkrywane są nowe. W Europie Środkowej występuje ich około 30 000 gatunków. Ciało każdego dorosłego owada składa się z głowy,
tułowia i odwłoka. Na głowie znajdują się oczy, narządy gębowe oraz czułki – narządy dotyku, węchu i niejednokrotnie smaku.
Do owadów należą chrząszcze – rząd największy pod względem liczebności gatunków. Ważną cechą wyróżniającą chrząszcze są przekształcone w twarde pokrywy przednie skrzydła.
Zwierzęta lasów
12.2. Zwierzęta kręgowe
Wiewiórka pospolita jest gryzoniem licznie występującym zarówno w lasach, jak i w parkach
Zwierzęta kręgowe stanowią około 3%
współcześnie żyjących gatunków zwierząt.
Przedstawiciele tej grupy wykazują różnorodne adaptacje do rozmaitych środowisk.
Zamieszkują morza, wody słodkie i lądy.
Mają wiele cech swoistych, które nie występują u innych zwierząt. Jedną z nich jest
obecność kręgosłupa – żywej tkanki, rosnącej wraz ze zwierzęciem. Kręgosłup tworzy szkielet osiowy ciała. Powstaje wokół struny grzbietowej i u większości gatunków wypiera ją podczas rozwoju zarodkowego. Kręgosłup składa się z kręgów –
chrzęstnych lub kostnych segmentów. Przed kręgosłupem, z przodu ciała znajduje
się czaszka. Otacza ona i chroni mózg. Do szkieletu wewnętrznego przyczepione
są mięśnie – powstaje w ten sposób aparat ruchowy.
U zwierząt kręgowych proces skupiania się komórek nerwowych i narządów
zmysłowych w odcinku głowowym jest bardziej zaawansowany w porównaniu z bezkręgowcami. Ich mózg jest duży i złożony. Poszczególne jego części wyspecjalizowały się do pełnienia określonych funkcji. Z mózgu wychodzi dziesięć lub dwanaście
par nerwów czaszkowych, które unerwiają różne obszary ciała. W części głowowej
zwierząt kręgowych znajdują się dobrze rozwinięte narządy zmysłów: oczy, narząd
słuchu, równowagi, smaku, węchu.
Kręgowce charakteryzuje dwuboczna symetria ciała, przeważnie mają dwie pary kończyn. Osobniki większości gatunków są rozdzielnopłciowe. Zwierzęta te charakteryzują się zamkniętym układem krwionośnym. Krew zawiera hemoglobinę.
Serce położone jest brzusznie. Układ pokarmowy dzieli się na wyspecjalizowane
odcinki spełniające różne funkcje. Uchodzą do niego gruczoły trawienne – wątroba i trzustka. Kręgowce mają także gruczoły wydzielania wewnętrznego, wytwarzające hormony, oraz parzyste nerki, regulujące stężenie płynów wewnątrzustrojowych.
Zwierzęta kręgowe dzielimy na:
● kręgouste,
● ryby,
● płazy,
● gady,
● ptaki,
● ssaki.
Zwierzęta lasów
12.2.1. Płazy
Żaba wodna zamieszkuje między innymi stawy położone wśród lasów
bagiennych i łęgowych
Płazy są pierwszymi kręgowcami, które opanowały środowisko lądowe. Współcześnie
żyjące dzielą się na trzy rzędy:
● płazy ogoniaste – między
innymi salamandry i traszki;
● płazy bezogonowe – mają kończyny przystosowane do skakania; należą do
nich żaby i ropuchy;
● płazy beznogie – zwierzęta o robakowatym kształcie, głównie morszczelce;
nie występują w Polsce.
Płazy są zwierzętami zmiennocieplnymi. Mają dwie pary kończyn, rozstawionych szeroko na boki. Dzięki dwóm kłykciom potylicznym czaszka i kręgosłup są
zestawione ruchomo.
Są to zwierzęta rozdzielnopłciowe, przechodzące rozwój złożony. Wiele z nich
radzi sobie w stadium dojrzałym na lądzie, nawet w suchych środowiskach. Jednak w czasie rozmnażania większość powraca do wody. Tam są uwalniane ich jaja i plemniki i następuje zapłodnienie. Embriony także rozwijają się w środowisku
wodnym. Najczęściej w rozwoju występuje skrzelodyszna larwa – kijanka.
Ubarwienie płazów jest bardzo różnorodne. Wiele trujących zwierząt jest bardzo kolorowych, co stanowi ostrzeżenie dla potencjalnych napastników. Są również
takie, które potrafią w celach ochronnych zmieniać barwę – maskują się.
Płuca u dorosłych płazów są prymitywne i nie zapewniają zwierzęciu dostatecznie sprawnej wymiany gazowej. Dodatkowa wymiana odbywa się przez skórę,
która jest bogato unaczyniona i pozbawiona łusek. Ma również gruczoły śluzowe,
dzięki którym jest stale wilgotna i śliska. Umożliwia to dyfuzję oraz uwolnienie się
od drapieżnika. Zdarza się, że skóra ma także gruczoły jadowe, wydzielające substancje niebezpieczne dla napastników.
Układ krwionośny płazów jest zamknięty. Serce składa się z zatoki żylnej, dwóch
przedsionków, komory i stożka tętniczego. Krew przemieszcza się w dwóch obiegach, co sprawia, że krew bogata i uboga w tlen są częściowo rozdzielone.
Zwierzęta lasów
12.2.2. Gady
Żmija zygzakowata chętnie kryje
się pod krzewami i wśród korzeni
drzew (K.P.)
Gady są kręgowcami, które opanowały środowisko lądowe. Współcześnie żyjące
są dzielone na trzy grupy:
● żółwie,
● łuskonośne (jaszczurki
i węże),
● Crocodilia (krokodyle,
aligatory, kajmany i gawiale).
Gady należą do zwierząt zmiennocieplnych. Niektóre gatunki regulują swoją
ciepłotę odpowiednim zachowaniem, na przykład wygrzewając się na słońcu, co
zwiększa tempo metabolizmu. U zwierząt mających kończyny widoczne są ich częściowe podciągnięcie pod korpus i sprawniejsza niż u płazów lokomocja. Kręgosłup składa się z pięciu odcinków. Odcinek szyjny ma dwa kręgi specjalne: dźwigacz i obrotnik. Czaszka z kręgosłupem zestawiona jest poprzez pojedynczy kłykieć potyliczny, występują kręgi szyjne. Te dwa czynniki umożliwiają pełną ruchomość głowy.
Gady są rozdzielnopłciowe, jajorodne lub jajożyworodne. Ich rozwój jest uniezależniony od środowiska wodnego. Zapłodnienie jest wyłącznie typu wewnętrznego. Gady należą (podobnie jak ptaki i ssaki) do owodniowców. Jedna z błon płodowych – owodnia – tworzy przestrzeń wypełnioną płynem, w której znajduje się
zarodek. Owodnia zapewnia mu odpowiednią wilgotność, co uniezależnia go od
obecności wody w środowisku zewnętrznym. Dodatkowo płyn owodniowy działa jak amortyzator, chroniąc zarodek przed wstrząsami.
Zwierzęta te mają grubą skórę, pokrytą łuskami lub tarczkami rogowymi. Jest
ona pozbawiona gruczołów i zabezpiecza przed nadmiernymi stratami wody przez
powierzchnię ciała.
Gady mają dwa obiegi krwi. Ich serce jest zbudowane z dwóch przedsionków
i dwóch komór, które nie są do końca rozdzielone. Wszystkie gady są płucodyszne.
Wykształciły sprawny mechanizm wymiany gazowej – mają dobrze rozwiniętą klatkę
piersiową i mięśnie międzyżebrowe. Ich płuca mają większą powierzchnię wymiany
gazowej niż u płazów. Wraz z sercem są chronione przed urazami mechanicznymi dzięki obecności klatki piersiowej.
Zwierzęta lasów
12.2.3. Ptaki
Pustułka odbywa lęgi między innymi w lasach i śródpolnych zadrzewieniach
Ptaki są kręgowcami. Mają niektóre cechy wspólne
z gadami – są jajorodne, a ich
nogi pokrywają gadzie łuski.
W porównaniu z gadami
u ptaków nastąpił rozwój mózgowia.
Zwierzęta te są stałocieplne. Dzięki temu mogą utrzymywać stałe tempo przemiany materii i aktywność w niskiej temperaturze otoczenia. Ich skóra jest sucha i pozbawiona gruczołów. Opanowały wszystkie środowiska lądowe, żyją nawet na otwartych wodach oceanów. Różne formy przystosowania do życia wpłynęły na zróżnicowanie ich wielkości, rozmaitą budowę dziobów, nóg, skrzydeł, ogonów oraz na
sposób zachowania.
Ptaki są rozdzielnopłciowe; są owodniowcami i opiekują się potomstwem. Mają dobrze rozwinięty układ nerwowy, dobry wzrok i słuch. Potrafią wydawać dźwięki. Część z nich podejmuje coroczne wędrówki.
Ptaki mają wiele przystosowań do lotu. Należą do nich:
● aerodynamiczna sylwetka – mała głowa i krępy tułów;
● skrzydła (przekształcone kończyny przednie);
● ciało pokryte piórami – lekkimi, giętkimi i mocnymi. Tworzą one powierzchnię nośną, chronią ciało i ograniczają utratę wody oraz ciepła;
● liczne pozrastane ze sobą kości, które nadają ciału odpowiednią sztywność.
Kości ptaków są bardzo lekkie, lecz jednocześnie mocne. Wiele z nich ma wewnątrz komory powietrzne. Szczęki ptaków są lekkie, pozbawione zębów, opatrzone rogowym dziobem.
Zwierzęta te są płucodyszne i mają worki powietrzne. Charakterystyczne jest dla
nich podwójne oddychanie. Dodatkowo ruchy skrzydeł są zsynchronizowane z wdechami i wydechami. Ptaki charakteryzuje także występowanie dwóch obiegów krwi.
Krew utlenowana nie miesza się z odtlenowaną. Serce jest potężne, czterokomorowe. Niektóre ptaki utraciły zdolność lotu.
Zwierzęta lasów
12.2.4. Ssaki
Kunę domową często spotyka się
w dziuplach drzew, stosach chrustu
i w zabudowaniach leśniczówek (K.P.)
Ssaki są kręgowcami, które
opanowały niemal każdy zakątek
Ziemi. Zamieszkują lądy, wody,
powietrze. Spotykamy ssaki zarówno bardzo małe, jak i osiągające ogromne rozmiary. Do ich
najbardziej charakterystycznych
cech zaliczamy:
● ciało pokryte sierścią,
● gruczoły produkujące mleko dla potomstwa,
● zęby zróżnicowane na siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe.
Narządem wymiany gazowej są płuca o dużej powierzchni czynnej. Powietrze
z i do płuc pomaga pompować mięśniowa przegroda w jamie ciała – przepona. Doskonałymi nośnikami tlenu są czerwone krwinki.
Układ nerwowy ssaków osiągnął wysoki stopień rozwoju. Podobnie jak ptaki,
są one stałocieplne. W utrzymaniu odpowiednio wysokiej temperatury pomagają
im sierść – warstwa izolacyjna, czteroczęściowe serce, dwa obiegi krwi, obecność
gruczołów potowych. Kończyny ssaków są wsunięte pod ciało, co daje im szybkość
i zręczność. Nogi są przystosowane do chodzenia, biegania, wspinania się, pływania, latania, kopania podziemnych korytarzy i nor.
U ssaków zapłodnienie jest z reguły wewnętrzne; większość z nich jest żyworodna.
Współcześnie żyjące ssaki należą do trzech podgromad:
● stekowce (np. dziobak, kolczatka) są jajorodne. Wychodzące z jaja młode są
karmione mlekiem produkowanym w gruczołach mlecznych samicy;
● torbacze (m.in. kangury i oposy) mają specjalny worek do noszenia młodych.
Ich potomstwo rodzi się po bardzo krótkiej ciąży, a następnie kontynuuje rozwój w torbie, gdzie odżywia się mlekiem matki;
● ssaki łożyskowe – w ich wypadku cały rozwój zarodka odbywa się w ciele matki. Tę podgromadę ssaków charakteryzuje występowanie łożyska – narządu
łączącego organizm matki z potomnym. Za jego pośrednictwem transportowane są substancje pokarmowe i tlen (z organizmu matki do potomnego) oraz
produkty przemiany materii (od organizmu potomnego do matki). Młode rodzą się w bardziej zaawansowanym stadium rozwoju osobniczego niż torbacze.
13. Ochrona przyrody
W 1627 roku ostatni okaz tura padł
śmiercią naturalną w Puszczy Jaktorowskiej
ażde nadleśnictwo Lasów
Państwowych sporządza
program ochrony przyrody. Jest
on integralną częścią planu urządzenia lasu. W skład programu
wchodzą:
● opis stanu przyrody – nie
ogranicza się tylko do lasów, lecz dotyczy całego obszaru nadleśnictwa. Opis dotyczący lasów nadleśnictwa sporządza się zgodnie z danymi inwentaryzacyjnymi do planu urządzenia lasu, a opis dotyczący pozostałego obszaru – na podstawie literatury
oraz informacji uzyskanych od właściwego wojewódzkiego konserwatora
przyrody;
● opis podstawowych zadań z zakresu ochrony przyrody i metody ich realizacji w lasach nadleśnictwa;
● potrzeby z zakresu ochrony przyrody w lasach innych form własności;
● mapa sytuacyjno-przeglądowa – są na nią naniesione miejsca występowania walorów przyrodniczo-kulturowych: formy ochrony przyrody, obiekty
projektowane do objęcia ochroną prawną, obiekty o nadzwyczajnych walorach przyrodniczych i kulturowych, obiekty badawcze i edukacji przyrodniczoleśnej.
Podczas sporządzania kolejnych planów urządzenia lasu program ochrony przyrody jest aktualizowany. Uwzględniane są między innymi:
● nowe obiekty objęte ochroną przyrody,
● obiekty przewidziane do takiej ochrony,
● obiekty zasługujące na szczególną ochronę,
● walory przyrodnicze lasów nadleśnictwa, zasługujące na ochronę metodami
gospodarki leśnej,
● walory historyczne, kulturowe, edukacyjne, krajobrazowe, turystyczne, wypoczynkowe.
Program ochrony przyrody w nadleśnictwie umożliwia integrację gospodarki leśnej z ochroną przyrody. Zawiera dokładną informację o lokalizacji walorów
przyrodniczo-kulturowych, co pozwala chronić je przed zniszczeniem w trakcie wykonywania zadań gospodarczych.
K
Ochrona przyrody
13.1. Formy ochrony przyrody
W Lasach Państwowych wszystkie formy ochrony przyrody,
także użytki ekologiczne (na zdjęciu), są obiektem nieustannej troski leśników
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
Lasy Państwowe prowadzą inwentaryzację poszczególnych form ochrony przyrody. Dane aktualizowane
są na bieżąco podczas prac urządzeniowych i przy sporządzaniu programów ochrony przyrody w nadleśnictwie. PGL LP odgrywa szczególną rolę w ochronie
przyrody. To właśnie na zarządzanym przez nie obszarze znajduje się większość najwartościowszych form
i obiektów chronionych.
Zgodnie z obowiązującą ustawą w Polsce istnieje 10
form ochrony przyrody.
Parki narodowe chronią na swoim obszarze całość przyrody oraz walorów
krajobrazowych. Są najważniejszą formą ochrony przyrody. 60% powierzchni 23 parków narodowych to lasy. Na terenie zarządzanym przez Lasy Państwowe nie ma parków narodowych, jednak większość z nich powstała na obszarach zarządzanych wcześniej przez tę organizację.
Rezerwaty są tworzone na małych powierzchniach, głównie w celu zachowania jakiegoś elementu przyrody.
Parki krajobrazowe służą nie tylko ochronie przyrody, lecz także turystyce
krajoznawczej.
Na obszarach chronionego krajobrazu nie wprowadza się ograniczeń w użytkowaniu gruntów, wyklucza się jedynie działalność szkodzącą środowisku.
Obszary Natura 2000 stanowią składnik sieci obszarów wyznaczanych w krajach Unii Europejskiej.
Pomnikami przyrody mogą być pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia, np. sędziwe i okazałe drzewa, wodospady czy skałki.
Stanowiska dokumentacyjne są ważnymi pod względem naukowym i dydaktycznym obiektami przyrody nieożywionej.
Użytki ekologiczne to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, które mają znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów
środowisk.
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe służą ochronie i popularyzacji interesujących i pięknych zakątków kraju.
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu dziko żyjących gatunków.
Ochrona przyrody
13.2. Program Natura 2000
Obuwik pospolity jest chroniony
między innymi na terenie specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Żurawce”
Program Natura 2000 to najważniejsza inicjatywa w dziedzinie ochrony przyrody w Unii Europejskiej, służąca koordynacji
działań ochronnych poszczególnych państw członkowskich.
Europejska Sieć Ekologiczna
Natura 2000 jest systemem obszarów połączonych korytarzami ekologicznymi, wyznaczanych w całej Unii Europejskiej według jednakowych kryteriów. Każde państwo ma
jednak pewną swobodę w wyznaczaniu i wyborze sposobu ochrony obszarów na
swoim terytorium. Skuteczność ochrony podlega kontroli.
Celem utworzenia sieci Natura 2000 jest zachowanie siedlisk przyrodniczych i gatunków, które zostały uznane za „ważne dla Europy”. Umożliwi to utrzymanie różnorodności biologicznej przez ochronę najcenniejszych, najrzadszych i najbardziej
zagrożonych w Europie elementów przyrody.
Wyznaczanie obszarów Natura 2000 oparte jest na dwóch dokumentach Unii
Europejskiej:
● Dyrektywie o ochronie dziko żyjących ptaków (tzw. dyrektywa ptasia) – zgodnie z którą wyznaczane są ostoje gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem
w skali Unii Europejskiej, tzw. obszary ptasie (OSO – obszary specjalnej ochrony ptaków);
● Dyrektywie o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory
(tzw. dyrektywa siedliskowa) – w której ustalono zasady wyznaczania obszarów w celu ochrony pozostałych gatunków zwierząt, a także roślin i siedlisk
przyrodniczych, tzw. obszarów siedliskowych (SOO – specjalne obszary
ochrony siedlisk).
Załącznikami do obu dyrektyw są listy zagrożonych siedlisk przyrodniczych i gatunków. Spośród nich na terenie PGL Lasy Państwowe zinwentaryzowano 48 gatunków zwierząt, 23 gatunki roślin, 76 typów i podtypów siedlisk.
Obszary Natura 2000 wyznaczone na terenie Lasów Państwowych zajmują około 38% powierzchni LP (dane z 31 grudnia 2008 roku); 29,3% to obszary ptasie,
a 15,1% – siedliskowe.
Ochrona przyrody
13.3. Ochrona różnorodności biologicznej
Na terenach leśnych znajduje się większość najcenniejszych chronionych obiektów i krajobrazów
Termin „różnorodność biologiczna” pojawił
się w oficjalnych dokumentach w 1992 roku.
Wtedy, podczas szczytu Ziemi w Rio de Janeiro,
została ogłoszona Konwencja o różnorodności biologicznej.
Różnorodność biologiczna oznacza zmienność:
● wewnątrzgatunkową wszystkich żyjących populacji (bogactwo puli genowej),
● międzygatunkową (skład gatunków),
● ponadgatunkową (różnorodność ekosystemów i krajobrazów).
Należy ją chronić po to, aby korzystać z niej w zrównoważony sposób obecnie
i w przyszłości.
Polska, podobnie jak wiele innych krajów, podpisała Konwencję o różnorodności biologicznej. Wzięła więc na siebie obowiązek prowadzenia działań, których celem jest zachowanie całego bogactwa przyrodniczego. A mamy co chronić. Posiadamy zasoby
żywe, które występują jeszcze licznie, a w innych częściach Europy są znacznie zagrożone lub wyginęły. W związku z tym Polska jest ich ostoją i źródłem restytucji.
PGL Lasy Państwowe podejmuje wiele działań dla zachowania różnorodności biologicznej. Do najważniejszych należą:
● ochrona konserwatorska,
● badania naukowe,
● programy aktywnej ochrony in situ,
● monitoring,
● ochrona ex situ,
● edukacja.
Najistotniejsze działania praktyczne dotyczą roślin, bo to właśnie one decydują o zróżnicowaniu biologicznym, o całym bogactwie pozostałych organizmów. Dlatego w Lasach Państwowych trwa proces zbliżania leśnictwa do natury. Działania
gospodarcze bazują na zasadzie hodowlanej zgodności składu gatunkowego z siedliskiem. Ochronę i wzbogacanie różnorodności biologicznej osiąga się przez:
● przebudowę drzewostanów (zgodność biocenozy z biotopem),
● wprowadzanie podszytów,
● fitomelioracje,
● uzupełnienia biocenotyczne,
● wzmaganie biologicznego oporu środowiska leśnego,
● wzbogacanie i urozmaicanie materii organicznej w glebie,
● prace regionalizacyjne i siedliskoznawcze,
● kartografowanie siedlisk.
Ochrona przyrody
13.4. Ochrona aktywna
Drzewostany jodłowe są w Polsce
chronione na północnej granicy
zasięgu
Aktywna (czynna) ochrona pojedynczych gatunków
coraz bardziej zyskuje na
znaczeniu – z powodu kurczenia się przestrzeni dla dzikiej przyrody. Obserwuje się, że następuje gwałtowne
załamanie liczebności nawet pospolitych do niedawna gatunków. Przestrzeń ulega
fragmentacji, co wpływa na rosnącą izolację. Tradycyjne metody ochrony nie zawsze wystarczają.
W Polsce działania takie są prowadzone od kilkudziesięciu lat. Do najważniejszych osiągnięć należy uratowanie żubra, a wśród roślin – warzuchy polskiej.
Wyginęła ona wprawdzie na swoim naturalnym stanowisku, przetrwała jednak
w starannie dobranych siedliskach.
Ogólnym terminem łączącym wszystkie formy ochrony czynnej jest restytucja
(in. rehabilitacja). Poszczególne formy ochrony to:
● introdukcja – wprowadzenie taksonu poza areał jego występowania;
● reintrodukcja (in. odtworzenie) – ponowne wprowadzenie gatunku na pierwotne, wcześniej znane stanowisko naturalne lub ponowne wprowadzenie gatunku na obszar, na którym był uprzednio nieskutecznie wprowadzony;
● zasilanie (in. uzupełnianie, wzmacnianie) – zwiększanie rozmiarów istniejącej populacji przez wprowadzanie nowych osobników;
● translokacja (in. metaplantacja) – przenoszenie osobników z obszaru zagrożonego na inny, chroniony i (lub) niezagrożony, na ogół w obrębie areału występowania gatunku;
● wprowadzenie (in. wsiedlanie) – każde wprowadzanie osobników przez transfer z innych miejsc.
Lasy Państwowe realizują kilka programów służących odtwarzaniu zagrożonych
gatunków roślin i zwierząt. Przykładami są: „Program restytucji jodły w Sudetach
Zachodnich”, „Program restytucji cisa”, „Program reintrodukcji głuszca”.
14. Hodowla lasu
Hodując las, leśnicy biorą pod
uwagę oczekiwania społeczeństwa
odowla lasu jest ogółem
czynności wykonywanych w lesie lub na gruntach
przejściowo pozbawionych
roślinności leśnej. Obejmuje:
H
● gospodarkę nasienną,
● gospodarkę szkółkarską,
● cięcia pielęgnacyjne, rębnie,
● odnowienia i zalesienia,
● poprawki, uzupełnienia, dolesienia,
● przebudowę drzewostanów, regradację gleb, rekultywację gruntów,
● uprawy plantacyjne,
● pielęgnowanie lasu i siedlisk,
● kształtowanie retencji wodnej i gospodarkę wodną.
Kiedyś las obywał się bez pomocy człowieka. Ludzi było mniej i pozyskiwali takie ilości drewna, że las mógł sam się zregenerować. Z czasem człowiek zniekształcił
ekosystemy. Dążąc do jak największej produkcji drewna, zaczęto hodować monokultury sosnowe (na niżu) i świerkowe (w górach). Składają się one z drzew jednego gatunku i najczęściej w jednym wieku. Niestety, często są nieodpowiednio dobrane do warunków siedliska.
Współcześnie pozostały już tylko fragmenty prastarych puszcz, na przykład
w Białowieskim Parku Narodowym. Leśnicy, hodując las, chcą naśladować naturę; aby robić to profesjonalnie, obserwują i badają naturalne układy przyrodnicze
– zarówno te dawne, jak i współczesne, i czerpią z nich inspirację. Są świadomi, że
aby odnieść sukces hodowlany, trzeba dobrze poznać warunki przyrodnicze i ekologiczne danego terenu, a następnie dobrać do nich odpowiednio gatunki drzew,
i dlatego przebudowują lite drzewostany. Sadzą gatunki drzew odpowiednie do siedliska – możliwie dużo różnych. Ta różnorodność zmniejsza ryzyko hodowlane –
w przypadku choroby jednego gatunku las nadal trwa. Hodując go, leśnicy uwzględniają także tendencje rozwoju gospodarczego i społecznego.
Hodowla lasu
14.1. Szkółkarstwo leśne
Szkółka leśna odsłonięta zlokalizowana jest na otwartej przestrzeni
Szkółki leśne produkują materiał sadzeniowy
do odnowień i zalesień. Zakładane są na gruntach leśnych o glebach mineralnych, które się nie
zasklepiają i nie są skażone. Powinny być one głębokie, świeże, o naturalnym profilu, dobrych stosunkach powietrznych i wodnych oraz cechować
się dobrze rozwiniętymi grzybniami grzybów
mikoryzowych. Wyróżniamy szkółki leśne odsłonięte i podokapowe.
Duże szkółki (powyżej 5 ha) są najczęściej wyposażone w:
● urządzenia deszczujące,
● chłodnię – przechowalnię nasion i sadzonek,
● stałe pole kompostowe,
● niezbędne maszyny i urządzenia techniczne,
● zaplecze magazynowo-techniczne oraz socjalne dla pracowników.
Szkółki są systematycznie nawożone nawozami organicznymi (kompostem) i poprzez wysiewanie roślin zielnych. Stosowane jest także nawożenie mineralne, jeśli
produkowany materiał sadzeniowy ma takie potrzeby pokarmowe.
W szkółkach leśnych prowadzone są prace ochronne i pielęgnacyjne. Należą
do nich:
● grodzenie,
● osłanianie siewów,
● deszczowanie,
● odchwaszczanie i spulchnianie gleby,
● podcinanie korzeni,
● ochrona przed grzybami, owadami i innymi zwierzętami.
Po wyprodukowaniu rośliny są wyjmowane, sortowane, przechowywane (dołowane) i pakowane.
Oprócz tradycyjnych metod hodowli szkółkarskiej stosowana jest produkcja materiału sadzeniowego w środowisku kontrolowanym (szklarnie i tunele foliowe), w różnego rodzaju skrzyniach, inspektach, korytach, kasetach oraz z zakrytym systemem
korzeniowym. Polepszenie warunków wpływa na przyspieszenie wzrostu roślin.
Na specjalne potrzeby produkowany jest doborowy materiał sadzeniowy. Przeznaczany jest on do zakładania upraw w niekorzystnych warunkach ekologicznych,
na przykład na gruntach porolnych czy pożarzyskach. Taki materiał jest mikoryzowany – podczas produkcji do gleby lub substratu jest wprowadzana szczepionka właściwych grzybów ektomikoryzowych.
Hodowla lasu
14.2. Zasoby genowe i hodowla drzew leśnych
Drzewostan nasienny jest cennym źródłem nasion pochodzących z najbardziej wartościowych rodzimych
ekotypów drzew
Celem hodowli selekcyjnej drzew leśnych jest
zachowanie całej zmienności genetycznej i trwałości istnienia lasu w zmieniających się warunkach środowiska. Działania te wpływają na zachowanie stabilności istniejących ekosystemów
i umożliwiają pełnienie przez zagospodarowane lasy wszystkich funkcji.
W Lasach Państwowych promowane są rodzime ekotypy gatunków lasotwórczych. Jednym z celów hodowli drzew leśnych jest taka
modyfikacja populacji, aby w sposób naturalny
adaptowały się one do zmieniających się warunków środowiskowych. Hodowcy stawiają na plastyczność i tolerancję gatunków oraz populacji.
Dopiero drugim kryterium jest zdolność przyrostu masy drzewnej.
W lasach prowadzony jest monitoring zagrożeń różnorodności genetycznej. Podejmowane są działania ograniczające jej redukcję lub przeciwdziałające jej. Należą do nich:
● opracowywanie krajowych i regionalnych programów zachowania i restytucji ginących lub zagrożonych siedlisk i gatunków;
● prowadzenie drzewostanów zachowawczych;
● zakładanie i prowadzenie powierzchni zachowawczych;
● zakładanie upraw pochodnych;
● zakładanie i prowadzenie zachowawczych i hodowlanych plantacji nasiennych,
plantacyjnych upraw nasiennych oraz archiwów klonów;
● pozyskiwanie w drzewostanach zachowawczych, populacjach hodowlanych
i pojedynczych genotypach materiału rozmnożeniowego (pyłki, nasiona, części roślin), przeznaczonego do długookresowego przechowywania w Leśnym
Banku Genów;
● prowadzenie systematycznych badań genetycznych.
Ochronę leśnych zasobów genowych i hodowlę drzew leśnych wspomagają badania naukowe i tworzenie infrastruktury technicznej. Lasy są chronione przed napływem nasion i sadzonek nieznanego pochodzenia, ponieważ obce gatunki mogą być konkurencją dla rodzimych – zagrażają trwałości i stabilności ekosystemów
leśnych.
Hodowla lasu
14.3. Od nasiona do starodrzewu
Jodła jest gatunkiem cieniolubnym; młode pokolenie
może rosnąć pod okapem starszych drzew
Lasy mogą powstawać spontanicznie, bez
udziału człowieka lub z jego pomocą – z siewu
lub sadzenia. Samoczynne pojawienie się lasu
można obserwować na przykład na pożarzyskach. Proces powstawania takiego ekosystemu
podlega prawom sukcesji. Najpierw pojawiają
się organizmy pionierskie – bakterie, glony, grzyby, porosty, mchy. Na tyle polepszają warunki
siedliska, że w dalszej kolejności wyrastają rośliny naczyniowe, w tym drzewa. Wraz z roślinnością rozwija się specyficzny świat mikroorganizmów, grzybów i zwierząt.
Większość lasów w Polsce powstaje z:
● siewu – gdy prowadzone jest odnowienie
naturalne. Taka sytuacja ma miejsce, gdy dorosłe drzewa rosną na odpowiednim siedlisku i znane są ich pochodzenie oraz wartość;
● sadzenia – w tym celu wykorzystuje się sadzonki wyhodowane w szkółkach
leśnych.
Wysiewa się tu nasiona zebrane z najpiękniejszych lokalnych drzewostanów. Leśnicy najczęściej korzystają z miejscowych źródeł nasion; jest to gwarancja tego, że
wyrosną drzewa przystosowane do lokalnych warunków środowiskowych.
Powstał las. W ciągu kolejnych kilkudziesięciu–kilkuset lat życia przechodzi on
cykl przemian. Na wszystkich etapach leśnicy troskliwie go pielęgnują, harmonijnie godząc procesy naturalne z potrzebami wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. Dbają zarówno o drzewostan, jak i siedlisko. Wykonują wiele czynności gospodarczych,
zapewniając jednocześnie zachowanie naturalnej różnorodności biologicznej lasu
i jego funkcji pozaprodukcyjnych. Celami działań gospodarczych są utrzymanie
bądź poprawa stabilności mechanicznej drzewostanu i sprawności siedliska oraz
produkcja surowca drzewnego jak najlepszej jakości na dużą skalę.
Poszczególne etapy cyklu życiowego drzewostanu to:
● uprawa i nalot,
● młodnik,
● drzewostan dojrzewający,
● drzewostan dojrzały,
● drzewostan przeszłorębny.
Hodowla lasu
14.4. Pielęgnacja uprawy
Faza uprawy obejmuje czas od jej założenia lub powstania odnowienia naturalnego do nastąpienia zwarcia
Zanim zostaną wysadzone małe drzewka lub wysiane (obsiane)
nasiona, w miejscu, gdzie ma powstać las, przygotowywana jest
gleba. Chodzi o to, aby nasiona
mogły bezpiecznie skiełkować,
a siewki i sadzonki przetrzymały
w pierwszym okresie życia konkurencję innych roślin. Wyróżniamy dwa typy najmłodszych pokoleń drzew:
● uprawa – powstaje z siewu lub sadzenia. Drzewka są tu rozmieszczone dość
regularnie. Uprawy są zakładane na powierzchniach otwartych lub pod osłoną drzewostanu. Ta druga sytuacja ma miejsce wówczas, gdy wprowadza się
dolne piętro, przebudowuje drzewostany lub odnawia gatunki cienioznośne;
● nalot – powstaje z samosiewu. Drzewa nazywamy nalotem, póki nie przekroczą wysokości runa leśnego.
W tym pierwszym okresie życia drzewostanu młode drzewka rywalizują o światło z rosnącymi wokół roślinami, przede wszystkim trawami. Dlatego systematycznie niszczone są chwasty, a w miarę potrzeby gleba wokół siewek i sadzonek jest
spulchniana. U niektórych gatunków w okresie uprawy zachodzi konieczność poprawiania formy drzewek. Dotyczy to głównie dębu i buka. W czasie uprawy wykonuje się już pierwsze cięcia pielęgnacyjne – czyszczenia wczesne. Ich celem jest
uzyskanie pożądanego składu gatunkowego uprawy i form zmieszania oraz szybkie doprowadzenie do zwarcia. Chodzi o to, aby drzewka były dobrze ukształtowane, silnie ukorzenione i zdrowe. Podczas czyszczeń wczesnych wykonywane są następujące czynności:
● usuwanie zbędnych domieszek lub hamowanie ich wzrostu,
● łagodzenie różnic wysokości drzew na granicy grup lub kęp odnowienia (zalesienia), różniących się między sobą składem gatunkowym lub wiekiem,
● usuwanie wadliwych przerostów i przedrostów,
● przerzedzanie zbyt gęstych partii siewów lub samosiewów,
● usuwanie drzewek chorych, obumierających i obumarłych.
Hodowla lasu
14.5. Pielęgnacja młodnika
Faza młodnika trwa od nastąpienia
zwarcia do rozpoczęcia procesu wydzielania się drzew w młodym drzewostanie
Drzewka rosnące w uprawie są
coraz większe – aż zaczynają się
dotykać konarami i osłaniać zajmowaną powierzchnię gleby. Mają wówczas przeciętnie 1,5–2 m
wysokości. Drzewostan wchodzi
wtedy w kolejną fazę cyklu życiowego – jest młodnikiem. Okres ten trwa do rozpoczęcia wydzielania się drzew
w młodym drzewostanie.
Leśnicy wykonują w młodnikach różnorodne prace pielęgnacyjne, zapewniające stabilność szybko przyrastającemu drzewostanowi. Mają one na celu utrzymanie zwarcia, kształtowanie składu gatunkowego i form zmieszania. Leśnicy prowadzą czyszczenia późne oraz formują strzały i korony poszczególnych drzew. Celem czyszczeń późnych jest eliminowanie drzew wadliwych i szkodliwych z górnej
warstwy młodnika oraz wspieranie jego różnorodności biologicznej, zgodnej z warunkami naturalnymi. W ramach czyszczeń późnych wykonywane są następujące czynności:
● usuwanie drzew wadliwych w warstwie górnej lub hamowanie ich wzrostu,
● usuwanie zbędnych domieszek, które pozostały z czyszczeń wczesnych, lub
ogławianie ich,
● przerzedzanie nadmiernie zagęszczonych partii młodnika,
● usuwanie drzew chorych i opanowanych przez szkodniki,
● wspierane wzrostu gatunków występujących w niedoborze.
Czyszczenia są wykonywane niezwykle ostrożnie. Chodzi o to, aby nie doszło
do rozluźnienia zwarcia, co opóźniłoby oczyszczanie się strzał. Powstanie luk wpływa także niekorzystnie na glebę i ukształtowanie drzew sąsiadujących z luką. Z drugiej strony utrzymanie młodników nadmiernie zagęszczonych powoduje wybujanie i wysmuklenie drzew, co w efekcie prowadzi do ich osłabienia.
Formowanie strzał i koron dotyczy gatunków głównych. Polega na usuwaniu
zbędnych rozgałęzień i rozwidleń, podkrzesywaniu, skracaniu nadmiernie wydłużonych pędów bocznych, wspieraniu powstawania prostych odrośli i przerzedzaniu ich skupień (tzw. bukietów).
Hodowla lasu
14.6. Pielęgnacja drzewostanu dojrzewającego
Okres dojrzewania drzewostanu przypada na czas od największego nasilenia
procesu wydzielania się drzew do ustabilizowania się żywej podstawy koron
Okres drzewostanu dojrzewającego cechuje intensywny wzrost
wysokości drzew. Przypada on na
czas największego nasilenia procesu ich wydzielania się i trwa do ustabilizowania się żywej podstawy koron. Dzielimy go na dwa podokresy: tyczkowiny i drągowiny.
W drzewostanie nadal wykonywane są zabiegi pielęgnacyjne – trzebieże wczesne.
Mają na celu wybór odpowiedniej liczby drzew najlepszych jakościowo i o największej miąższości. Leśnicy wspierają ich dalszy rozwój. Trzebieże wczesne sprzyjają
tworzeniu się biogrup drzew stabilizujących drzewostan oraz wspierają jego naturalną różnorodność biologiczną. Są tak prowadzone, aby w drzewostanie było utrzymane zwarcie drzew.
W trzebieżach wczesnych zasadniczy zabieg wykonuje się w górnej warstwie
drzewostanu. Jego celem jest stworzenie warunków do rozbudowania koron drzew
dorodnych – jakościowo najlepszych. W pierwszej kolejności wybierane są takie
drzewa, następnie wyznaczane, wyraźnie oznaczane i usuwane są drzewa szkodliwe. Drzewa dorodne zaś, które stanowią trzon drzewostanu, się pielęgnuje. To właśnie one są podstawą produkcji o najwyższej jakości. Dorodność drzew jest pojęciem względnym, dlatego w drzewostanach gorszej jakości wymagania dotyczące
drzew dorodnych są mniejsze.
Trzebieże wczesne są systematycznie powtarzane. W ich efekcie powstaje drzewostan o pożądanym składzie gatunkowym zgodnym z celem hodowlanym, o wysokiej liczbie drzew dorodnych i pełnym zadrzewieniu.
W tej fazie życia drzewostanu prowadzone jest także podkrzesywanie drzew oraz
jest wprowadzane dolne piętro drzewostanu lub podszyt. Podkrzesywanie drzew
ma na celu otrzymanie bezsęcznego surowca drzewnego. Wykonywane jest w drzewostanach wysokowartościowych, rosnących na bogatych siedliskach, oraz na wybranych drzewach dorodnych.
Hodowla lasu
14.7. Pielęgnacja drzewostanu dojrzałego
Faza dojrzałości drzewostanu to czas,
gdy proces wydzielania zaczyna słabnąć
W okresie dojrzałości drzewostanu zmniejsza się przyrost
masy drewna, słabnie proces wydzielania. Drzewostan nadal jest pielęgnowany. Zabiegi są wykonywane, aby zwiększyć przyrost na najlepszych drzewach, zachować naturalną różnorodność biologiczną drzewostanu, tworzyć warunki do jego odnowienia i wzbogacać różnorodność biologiczną lasu. Prace pielęgnacyjne obejmują:
● trzebieże późne,
● pielęgnowanie dolnego piętra drzewostanu i pokrywy glebowej,
● przygotowanie drzewostanu do odnowienia naturalnego.
Celem tych zabiegów jest doprowadzenie drzewostanu do etapu finalnego,
tzn. do odnowienia. Drzewostan dojrzały powinien mieć pożądany skład gatunkowy, wysoką jakość, pełne zadrzewienie.
Trzebieże późne są powtarzane, a ich częstotliwość zależy od jakości drzewostanu. Na charakter trzebieży późnych wpływa wiele różnych czynników: od składu gatunkowego, wieku, jakości, po stan zdrowotny i sanitarny drzewostanu. Są
na przykład takie drzewostany, w których prowadzona jest selekcja pozytywna. Ma
ona na celu tworzenie korzystnych warunków rozwoju drzew dorodnych i wyprzedzenie procesu naturalnego ubytku drzew. W takiej sytuacji zasadniczy zabieg prowadzony jest zarówno w górnej, jak i dolnej warstwie drzewostanu. Z kolei w drzewostanach bliskorębnych stosowana jest trzebież dolna. Na pniu są pozostawiane
drzewa martwe i dziuplaste. Natomiast w drzewostanach rębnych i starszych, nieobjętych użytkowaniem rębnym, wykonuje się tylko cięcia sanitarne i ewentualnie cięcia przygotowujące do odnowienia naturalnego. Czasami konieczne są cięcia
w drzewostanach zaniedbanych i o gorszej jakości, które są bliskorębne. Wówczas,
gdy istnieje szansa na poprawienie ich jakości, również prowadzona jest selekcja
pozytywna. W drzewostanach chorych i osłabionych stosuje się cięcia sanitarne.
Hodowla lasu
14.8. Drzewostan przeszłorębny
Drzewostan przeszłorębny to taki, który przekroczył
charakterystyczny dla niego wiek rębności o kilka
dziesięcioleci
Drzewostan przeszłorębny to taki, którego
wiek przekracza wiek dojrzałości rębnej. Ma
on 100–120 lat i więcej. Istnienie takich drzewostanów jest konsekwencją różnych czynników: gospodarczych, ochronnych i przyrodniczych. Wśród nich są przyczyny zawinione
przez człowieka – służby urządzeniowe lub
przez realizatorów planu urządzenia lasu, jak
na przykład:
● niemożność zakończenia użytkowania
z powodu zbyt dużego obszaru drzewostanu i jednocześnie zbyt późnego przystąpienia do cięć rębnych na pierwszej
działce zrębowej;
● niezastosowanie wrębu w zbyt rozległym drzewostanie podlegającym użytkowaniu rębnemu;
● niekorzystne następstwo drzewostanów po stronie zawietrznej przy jednoczesnym braku rozrębu lub orębu.
Wyróżniono także niezawinione przez człowieka przyczyny istnienia i powstawania drzewostanów przeszłorębnych, a wśród nich:
● konieczność zbilansowania rozmiarów użytkowania rębnego i przedrębnego;
● wyłączenie z użytkowania z powodów ochronnych i społecznych. Dotyczy to
np. drzewostanów rosnących w górnej granicy lasów czy drzewostanów będących obiektem ochrony krajobrazowej;
● wyłączenie z użytkowania powierzchni badawczych, drzewostanów nasiennych, drzewostanów cennych pod względem przyrodniczym, otulin szkółek,
ostoi zwierząt, chroniących miejsca lęgowe.
Teoretycznie w drzewostanach przeszłorębnych wzmagają się procesy rozkładu drzew wywoływane przez grzyby i uszkodzenia powodowane przez owady. Jednak około 55% powierzchni i zapasu tych drzewostanów stanowią te, których wiek
nie przekracza o więcej niż 10 lat przyjętego dla danego drzewostanu wieku rębności, a około 80% te, których wiek nie przekracza go o więcej niż 20 lat. Przyjęto
więc, że znaczna część drzewostanów przeszłorębnych nie jest zagrożona deprecjacją surowca drzewnego.
15. Ekologiczne fundamenty
gospodarki leśnej
W lasach pierwotnych młode
drzewka rozwijają się w lukach
po przewróconych starych okazach
spółczesne ekosystemy leśne są zniekształcone przez człowieka.
Jakże różnią się od tych
pierwotnych, w których gospodaruje tylko natura, rządząca się swymi odwiecznymi prawami. W Europie
znajdują się tylko niewielkie fragmenty lasów pseudopierwotnych, w postaci rezerwatów przyrody i parków narodowych. Wśród nich największy i najlepiej zachowany jest fragment dawnej
Puszczy Białowieskiej – Białowieski Park Narodowy. Te miejsca to naturalne laboratoria nauki – służą do poznawania naturalnych praw rządzących ekosystemami
leśnymi. Wyniki badań są później wykorzystywane do kierowania naturalnymi procesami rozwojowymi lasów gospodarczych.
Najważniejszą wartością lasów pierwotnych jest trwałość ich istnienia. W lasach pierwotnych produkcja biomasy wraca w całości do gleby. Zasobność lasów
pierwotnych jest duża, jednak przyrost roczny, przeliczony na jednostkę zapasu, wyraźnie ustępuje przyrostowi w poprawnie zagospodarowanych lasach. Wynika to
stąd, że w lasach pierwotnych przeważają drzewa stare, których przyrost jest już
mniejszy.
W Lasach Państwowych leśnicy gospodarują zasobami przyrody i umiejętnie kierują naturalnymi procesami. Las jest obiektem gospodarczym, jest przez człowieka urządzany, chroniony, odnawiany, pielęgnowany i użytkowany. Tutaj inaczej niż
w lasach pierwotnych przebiegają procesy rozwojowe, szczególnie w drzewostanach
jednogatunkowych i równowiekowych. Poza tym te przekształcone ekosystemy spełniają wiele dodatkowych funkcji. Dlatego podstawami nowoczesnej gospodarki
leśnej są ekologia i funkcje środowiskowe lasów. Leśnicy zbliżają gospodarkę leśną do natury – przebudowują drzewostany, stosują technologie bardziej przyjazne środowisku, starają się utrzymać i zwiększyć różnorodność biologiczną, tam,
gdzie jest to możliwe, wykorzystują obsiew naturalny.
W
Ekologiczne fundamenty gospodarki leśnej
15.1. Przebudowa drzewostanów
Młode pokolenie w drzewostanach przebudowywanych jest
szczególnie zagrożone przez
zwierzynę płową, ponieważ
stanowi dla niej atrakcyjny pokarm (P.F.)
Nie wszystkie drzewostany zapewniają możliwość realizacji celów trwałej, zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. Podczas prac urządzeniowych dokonuje się oceny każdego drzewostanu nie tylko z punktu widzenia jego zgodności
z warunkami siedliskowymi, lecz także z celami gospodarki leśnej w danych warunkach przyrodniczych i ekonomicznych. Taka ocena uwzględnia główne funkcje lasu w zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Wyróżniane są drzewostany
zgodne, częściowo zgodne i niezgodne z celami gospodarki leśnej. Drzewostany częściowo zgodne z celami gospodarki leśnej są przebudowywane we wszystkich fazach rozwojowych w ramach poprawek, uzupełnień, dolesień i podsadzeń, cięć pielęgnacyjnych o charakterze przekształceniowym oraz podczas prowadzenia rębni
złożonych.
Drzewostany niezgodne z celami gospodarki leśnej również kwalifikują się do
przebudowy. Jest ona przeprowadzana stopniowo i ostrożnie, dzięki czemu systematycznie wzrastają korzyści z lasu zgodnego z warunkami naturalnymi. W dużym
stopniu przebudowa dotyczy drzewostanów sosnowych na ubogich siedliskach borowych. Gdy powstają w nich większe luki, dolesiane są gatunkami liściastymi.
W ten sposób powstają kępy domieszek lub podszytu. Gdy luki są mniejsze, wówczas są pozostawiane wolne. W tych miejscach występuje większy dopływ światła,
ciepła i wilgoci do dna lasu, co wpływa na aktywizację życia biologicznego. Rozwijają się tu runo leśne i podszyt, co ma szczególne znaczenie w monokulturach.
Młode pokolenie w drzewostanach przebudowywanych wymaga szczególnej troski, ponieważ musi konkurować z osobnikami starszymi o pokarm, wodę i światło. Często jest ocienione i rośnie w warunkach większej wilgotności, co powoduje,
że jest zagrożone przez choroby grzybowe. Młode pokolenie jest także narażone na
szkody ze strony zwierząt oraz powstające przy ścince i zrywce drzew.
Ekologiczne fundamenty gospodarki leśnej
15.2. Technologie w leśnictwie
Troska o środowisko przejawia się już
na etapie projektowania nowoczesnych urządzeń i maszyn leśnych
Współczesne leśnictwo, podobnie jak inne gałęzie gospodarki, korzysta ze zdobyczy technologicznych. Przyczyn jest wiele: usprawniają pracę, zwiększają wydajność, zapewniają bezpieczeństwo ludziom. Czy jednak wszechobecna mechanizacja
i postęp są bezpieczne dla środowiska? Opinie są podzielone, a maszyn wielooperacyjnych jest w lasach coraz więcej. Nowoczesne pilarki, harwestery, forwardery,
skidery ścinają drzewa, okrzesują, przeżynają, wywożą je z lasu.
Już na etapie projektowania nowoczesnych maszyn uwzględniane są surowe
normy ochrony środowiska. Dotyczą one między innymi stosowanych paliw i olejów – coraz powszechniejsze są biodegradowalne. Konstrukcja tych urządzeń jest
także świadectwem dbałości projektantów o to, aby szkody w lesie były jak najmniejsze. Na przykład duże maszyny leśne mają szerokie opony, których odpowiednia
liczba i rozmieszczenie zmniejszają nacisk jednostkowy na glebę. Z kolei sterowane komputerowo głowice ścinkowe umożliwiają ścięcie drzewa bez jego powalenia, dzięki czemu zmniejszane są uszkodzenia otaczających roślin. Długie żurawie
umożliwiają taką zrywkę drewna, że nie ma ono kontaktu z podłożem, co ogranicza uszkodzenia pokrywy glebowej.
Leśnicy, podejmując odpowiednie decyzje prośrodowiskowe, niwelują potencjalne negatywne oddziaływanie nowoczesnych technologii na środowisko leśne.
Na przykład już w młodych drzewostanach wyznaczane są szlaki zrywkowe, które
z czasem wykorzystuje się przy pielęgnowaniu lasu, ochronie i ścinaniu drewna.
Również pora roku, w której wykonywane są prace w lesie, nie jest bez znaczenia.
Większość z nich wykonywana jest zimą. Wówczas gleba jest zmrożona, małe drzewka często pokrywa warstwa śniegu – szkody są więc minimalizowane. Również
uszkodzenia kory drzew zimą niosą mniejsze niebezpieczeństwo, ponieważ o tej porze roku trudniej o ewentualną infekcję.
Ekologiczne fundamenty gospodarki leśnej
15.3. Zwiększanie różnorodności biologicznej
Jeszcze nie tak dawno palono
w lesie gałęzie i inne pozostałości po ściętych i wywiezionych drzewach (W.Ł.)
Dominujące w Polsce
monokultury, które zakładano w przeszłości jako
najbardziej produktywne,
okazały się mało odporne.
Są wrażliwe na klimat, czynniki biologiczne oraz presję wywieraną przez cywilizację. Wynika to z funkcjonowania tu zbyt małej liczby różnego rodzaju relacji pomiędzy poszczególnymi składnikami ekosystemów. Uboga struktura lasu, mało różnych gatunków organizmów, brak starych drzew, brak martwego drewna, sztuczne
odnowienia, zatrucie środowiska paliwami i olejami wykorzystywanymi do pracy
maszyn i urządzeń – oto główne cechy różniące współczesne lasy od prastarych, stabilnych puszcz.
Obecnie leśnicy nie tylko chronią różnorodność biologiczną, lecz także wzbogacają ją różnego rodzaju zabiegami. Na przykład przebudowa drzewostanów powoduje różnicowanie ich struktury oraz zwiększanie udziału drzewostanów liściastych.
Konsekwencją tego jest zwiększanie różnorodności roślin, zwierząt i grzybów. Stojące w lesie obumierające lub martwe drzewo nie jest dowodem zaniedbań leśnika. Jest ono miejscem bytowania, chronienia się lub gniazdowania wielu różnych
organizmów – to ważny element leśnych ekosystemów. Dlatego też pozostawia się
pewną liczbę powalonych drzew, stosy gałęzi i pozostałości pozrębowe.
Czynnikiem zwiększającym różnorodność biologiczną jest pozostawianie na zrębach kęp starodrzewu. Nie tylko zdobią one krajobraz, lecz także są miejscem schronienia wielu zwierząt, głównie ptaków i owadów. Istotne znaczenie dla różnorodności biologicznej mają także ściana lasu oraz rozdzielenie różnych drzewostanów.
Obecnie są to granice faliste, zbliżone do występujących w naturze.
Ekologiczne fundamenty gospodarki leśnej
15.4. Obsiew naturalny
Nasienniki to dorodne, dojrzałe drzewa pozostawiane w celu naturalnego odnowienia
drzewostanu
Naturalne odnowienie
lasu wykorzystuje siły natury. W lasach pierwotnych przebiegało ono żywiołowo. Nowe pokolenie
wzrastało pod osłoną drzewostanu macierzystego lub na otwartej przestrzeni, która powstała w wyniku naturalnych czynników niszczących, na przykład wiatru.
We współczesnych lasach gospodarczych również wykorzystywane jest naturalne odnawianie lasu. Są do niego przeznaczane drzewostany dojrzałe, o dobrej jakości, reprezentujące miejscowe ekotypy drzew i gwarantujące obfity urodzaj nasion
– rokują one powodzenie takiego odnowienia. Aby uzyskać dobre efekty, wykonuje się prace przygotowawcze. Zalicza się do nich cięcie sanitarno-selekcyjne, które
powinno być przeprowadzone w drzewostanach sosnowych co najmniej trzy lata
przed przewidywanym dobrym urodzajem nasion, a w drzewostanach pozostałych
gatunków dwa lata przed tym terminem. Następnie, gdy jest taka potrzeba, bezpośrednio przed opadaniem nasion przygotowywana jest gleba. W roku obfitego urodzaju nasion, po ich opadnięciu, jednak przed skiełkowaniem, wykonywane są cięcia
obsiewne. Ostatnie cięcia – odsłaniające i uprzątające odbywają się w czasie zapewniającym stały rozwój nalotów i podrostów, optymalnie – przy wysokiej pokrywie
śnieżnej.
Odnowienia naturalne są wykorzystywane również w drzewostanach, w których
sosna jest gatunkiem panującym. W takiej sytuacji na zrębach są pozostawiane
nasienniki. Zdarza się też, że odnowienie naturalne jest łączone ze sztucznym. Wykorzystywane są wtedy zwarte kępy, grupy podrostów i nalotów, które wykazują
dobrą zdrowotność i cechują się wysoką jakością.
Podczas odnowień obowiązuje zasada zgodności składu gatunkowego z warunkami siedlisk – jest zapewniany odpowiedni udział gatunków głównych, domieszkowych i biocenotycznych, zgodnie z planem urządzenia lasu.
16. Urządzanie lasu
Na słupku oddziałowym umieszczone są najczęściej numer oddziału, na którym on stoi, oraz
numery oddziałów sąsiednich
la każdego nadleśnictwa sporządzany jest na
10 lat plan urządzenia lasu.
Większość planów wykonują pracownicy przedsiębiorstwa państwowego – Biura
Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Do opracowania planu niezbędna jest wszechstronna wiedza na temat urządzanego lasu – jego hodowli, ochrony, ekologii i użytkowania. Zebrane informacje są podstawą do planowania działań w lesie – tak by
pełnił różne funkcje.
Przystępując do urządzania, wyznacza się cel. Trzeba odpowiedzieć na pytania:
jaki las będzie hodowany?, jakie ma pełnić funkcje dziś, a jakie za 20, a nawet 100
lat? Po sprecyzowaniu celu zbierana jest jak największa ilość informacji, które pozwolą wybrać właściwą drogę do jego osiągnięcia.
Aby zaplanować urządzenie lasu, niezbędna jest wiedza o warunkach glebowych
i przyrodniczych, w jakich las będzie rósł. Po zinwentaryzowaniu siedliska badany
jest drzewostan. Określa się jego skład, strukturę i wiek, drzewa są liczone i mierzone. Oblicza się także zapas drzewostanu oraz określa bonitację siedliska. Większość danych zebranych podczas prac terenowych jest umieszczana na leśnych
mapach. Od 2010 roku każde nadleśnictwo w Polsce ma leśną mapę numeryczną,
corocznie aktualizowaną. Mapa numeryczna jest to zbiór danych przestrzennych,
który po zastosowaniu ściśle określonych algorytmów i odpowiednich środków technicznych może być przetworzony w graficzną mapę określonego obszaru.
Po zebraniu wszystkich niezbędnych informacji oceniana jest praca leśników
w ciągu ostatnich lat oraz wykonywane są plany na najbliższe 10 lat. W operacie jest
także miejsce na program ochrony przyrody.
Widocznym w lesie elementem planu urządzenia są linie podziału powierzchniowego i słupki. Są one wynikiem podziału lasu na oddziały. Dzięki temu las jest
bardziej dostępny, łatwiej można planować i podejmować w nim różne działania
gospodarcze.
D
17. Ochrona lasu
Priorytetami w ochronie lasu są
profilaktyka oraz ochronne stosowanie metod biologicznych
chrona lasu to jedno
z wielu zadań wykonywanych przez leśników, jednak niezwykle ważne i trudne. Wynika to stąd, że na las stale i równocześnie oddziałuje wiele czynników. Poza tym często reakcja na stres jest przesunięta w czasie, co bardzo utrudnia interpretację obserwowanych zjawisk.
Czynniki stresowe oddziałujące na las są w różny sposób klasyfikowane, co obrazuje rozmiar problematyki jego ochrony. Ze względu na charakter oddziaływania
dzielone są na fizjologiczne, mechaniczne i chemiczne. Jednym z kryteriów podziału
jest także długość oddziaływania – wówczas czynniki te są dzielone na chroniczne
i okresowe. Czynniki stresowe mogą odgrywać różną rolę w procesie chorobowym;
w tej sytuacji są wydzielane czynniki predyspozycyjne, inicjujące i współuczestniczące. Biorąc po uwagę pochodzenie, wyróżnia się czynniki antropogeniczne, abiotyczne i biotyczne. Do czynników antropogenicznych (wywoływanych przez człowieka) należą między innymi zanieczyszczenia przemysłowe i zakłócenie poziomu
wód gruntowych. Czynniki abiotyczne to ekstremalne zjawiska atmosferyczne, np.
silne wiatry i ulewne deszcze. Czynnikami biotycznymi są na przykład szkodliwe
owady i grzyby patogeniczne.
Celem ochrony lasu jest ochrona całych ekosystemów leśnych. Leśnicy szczególną uwagę zwracają na profilaktykę, ponieważ wielu zagrożeniom można zapobiec. W związku z tym podejmują działania, by przeciwdziałać klęskom, oraz starają się zmienić postawy człowieka – niestety, nierzadko sprawcy wielu zagrażających ekosystemowi czynów. Leśnicy przykładają dużą wagę do zwiększania naturalnej odporności ekosystemów leśnych. Jeżeli lasy będą w dobrej kondycji, w stanie jak najbardziej zbliżonym do naturalnego – obronią się same. Dzieje się tak dlatego, że im bardziej środowisko leśne jest różnorodne, tym bardziej jest stabilne,
a dzięki temu odporne na działanie negatywnych czynników.
O
Ochrona lasu
17.1. Pożary lasów
Ogromna większość pożarów jest tłumiona jeszcze
w zarodku
Ogień jest największym wrogiem lasu. Najbardziej narażone na jego wpływ są drzewostany młode, rosnące na ubogich siedliskach borowych. Wśród nich są lite sośniny.
Najwięcej pożarów powstaje wiosną, gdy
wypalane są wysuszone po zimie trawy. Najczęstszymi ich przyczynami są podpalenia, na
drugim miejscu jest nieostrożność dorosłych. Około 25% pożarów jest spowodowanych przyczynami naturalnymi.
System ochrony przeciwpożarowej w Polsce jest jednym z najlepiej funkcjonujących w Europie. Odzwierciedla to liczba pożarów wykrywanych w coraz krótszym
czasie. Efektem jest przeciętna wielkość pożarzyska, która z roku na rok się zmniejsza. W ostatnich latach wynosi około 0,3 ha.
Ochrona przeciwpożarowa lasu jest prowadzona w ramach sprawnego i skutecznego systemu. Dzięki niemu możliwe jest szybkie wykrywanie pożarów, alarmowanie odpowiednich służb ratowniczych i prowadzenie akcji gaśniczej. System ten
składa się z:
● punktów alarmowo-dyspozycyjnych (działają w regionalnych dyrekcjach LP
i w nadleśnictwach),
● sieci dostrzegalni przeciwpożarowych, z których prowadzi się obserwację lasu,
● sieci punktów prognostycznych i pomocniczych (wyposażonych w aparaturę do pomiaru wilgotności ściółki i powietrza, na podstawie wyników określany jest aktualny stopień zagrożenia pożarowego),
● sieci łączności radiotelefonicznej,
● sieci dojazdów pożarowych,
● bazy sprzętu do gaszenia pożarów lasu,
● sieci punktów czerpania wody,
● pasów przeciwpożarowych (oddzielają las od obiektów stanowiących zagrożenie pożarowe).
W okresie zwiększonego zagrożenia pożarowego działają dodatkowo leśne bazy lotnicze. Stacjonujące w nich samoloty i śmigłowce są wykorzystywane do patrolowania obszarów leśnych i gaszenia pożarów.
W przypadku dużego zagrożenia pożarowego wprowadzany jest okresowy zakaz wstępu do lasu. Chroni on nie tylko lasy, lecz także osoby w nich przebywające przed niebezpieczeństwem.
Ochrona lasu
17.2. Zagrożenia powodowane przez człowieka
Oddziaływanie zanieczyszczeń komunikacyjnych na las obserwuje się najczęściej wzdłuż tras szybkiego ruchu, do
200 m od pobocza
Działalność człowieka wpływa na leśne ekosystemy, powodując powstawanie różnych zagrożeń. Należą do nich:
● ogień – jedno z najpoważniejszych zagrożeń ze strony człowieka. Najczęściej
jest skutkiem działalności sprzecznej z przepisami przeciwpożarowymi;
● zakłócenie poziomu wód gruntowych – powstaje w wyniku działalności eksploatacyjnej przemysłu wydobywczego, działalności związanej z poborem wód
gruntowych oraz budową uciążliwych obiektów;
● skażenie powietrza atmosferycznego w ekosystemach leśnych może dotyczyć powietrza wokół i w głębi lasu, na poziomie koron oraz w niższych warstwach. Jest wywoływane przez emisje przemysłowe z lokalnych emitorów oraz
komunikację;
● skażenie gleb – pyłami, metalami ciężkimi, odpadami, kwaśnymi deszczami;
● skażenie wód – spowodowane często odprowadzeniem różnego rodzaju lokalnych zanieczyszczeń i ścieków o toksycznym oddziaływaniu na środowisko bezpośrednio do cieku wodnego, melioracyjnego lub pod powierzchnię
gruntu;
● wysypiska odpadów, które także wywołują skażenia wód i gleb leśnych;
● wydeptywanie i inne formy niszczenia runa i ściółki leśnej. Jest wynikiem penetracji związanej z turystyką, wypoczynkiem i zbiorem płodów runa leśnego.
Czynniki antropogeniczne, czyli wynikające z działalności człowieka, są niezwykle groźne – niszczą ekosystemy, przyczyniają się do wymierania gatunków. Zdarza się, że powodują powstanie tzw. choroby łańcuchowej lasów – na przykład
drzewa osłabione na skutek silnego skażenia powietrza, wód i gleb tlenkami siarki i azotu padają ofiarą niekontrolowanego rozwoju populacji owadów i grzybów
pasożytniczych.
Ochrona lasu
17.3. Zagrożenia powodowane przez owady
Mrówki Formica rufa odgrywają znaczącą rolę w redukcji liczebności owadów mających tendencję do nadmiernego rozmnażania się
Wśród owadów stanowiących zagrożenie dla lasu wyróżniane są:
● szkodniki pierwotne, które atakują głównie aparat asymilacyjny – liście i igły
drzew. Do najgroźniejszych zaliczane są brudnica mniszka, strzygonia choinówka, barczatka sosnówka, brudnica nieparka i osnuja gwiaździsta. Zdarza się, że w wyniku ich żeru gałęzie drzew zostają ogołocone z igieł i liści;
● szkodniki wtórne – „dobijają” drzewa osłabione przez szkodniki pierwotne.
Do najgroźniejszych są zaliczane między innymi różne gatunki korników,
przypłaszczek granatek, ścigi i kózki. Doprowadzają do powstawania w lesie
posuszu.
Aby podjąć decyzję, jak postępować z pojawiającymi się owadami, należy ocenić, na ile zagrażają one trwałości lasu. Robi się to, badając m.in. szyszki, owoce oraz
nasiona drzew i krzewów leśnych. Najpierw sprawdza się stopień ich uszkodzenia,
następnie decyduje o opłacalności zbioru i potrzebie zwalczania owadów wyrządzających szkody. Kontroli podlegają drzewostany nasienne, drzewa mateczne i doborowe, uprawy pochodne po osiągnięciu wieku obradzania, plantacje nasienne
głównych gatunków lasotwórczych oraz krzewy o pożądanych cechach feno- i genotypowych.
Aby ocenić zagrożenie lasów ze strony owadów, bada się także uprawy, młodniki i tyczkowiny. Wiele z nich powoduje uszkodzenia drzewek i ma tendencję do
masowego rozmnażania się. Są wśród nich ryjkowce, zakorki, zwójka sosnowa, skośnik tuzinek, opaślik sosnowiec, rozwałek korowiec, borecznik rudy, igłówka sosnówka i pryszczarek Baera.
W wyjątkowych sytuacjach prowadzone są nadzwyczajne kontrole występowania szkodników pierwotnych sosny. Oceniane jest także zagrożenie drzewostanów
świerkowych i jodłowych. Na podstawie wskaźnika nasilenia wydzielania się posuszu oraz analizy zasiedlenia drzew oceniany jest stopień zagrożenia drzewostanów przez owady kambio- i ksylofagiczne.
Ochrona lasu
17.4. Zagrożenia powodowane przez grzybowe
choroby infekcyjne
Grzyby są często sprawcami szkód nie mniejszych niż czynione przez owady (P.F.)
Grzyby stanowią zagrożenie w szkółkach oraz
wszystkich fazach życia drzewostanu. Poziom szkód
istotnych to 5% w szkółkach i 10% w uprawach, młodnikach i starszych drzewostanach.
W szkółkach zagrożenie stanowią między innymi
grzyby zgorzelowe, szara pleśń i rdze sosny, brzozy, topól, wierzb. W uprawach grzyby powodują choroby
igieł, liści i pędów. Drzewostany na gruntach porolnych, o składzie gatunkowym niezgodnym z typem siedliskowym lasu oraz drzewostany zdegradowane są zagrożone przez patogeny powodujące opieńkową zgniliznę
korzeni. Na drzewach stojących występują huby i zgnilizny. Jedną z najważniejszych
chorób grzybowych jest huba korzeni, doprowadzająca do śmierci głównie sosny
i świerki – dwa ważne w naszych lasach gatunki.
Leśnicy mają wypracowane metody oceny zagrożenia lasu przez grzyby patogeniczne. Porażenie roślin w szkółkach ocenia się, pobierając próby i ustalając liczbę
okazów z objawami choroby. Następnie obliczany jest wskaźnik porażenia szkółki. Ocena zagrożenia upraw, młodników i drągowin jest dokonywana w tzw. wydzieleniach referencyjnych na 100 drzewach. Oceniając zagrożenie ze strony patogenów korzeni, bierze się także pod uwagę pniak po usuniętym drzewie. Następnie
obliczana jest wartość wskaźnika porażenia drzew.
Ocena zagrożenia drzewostanów iglastych w wieku powyżej 20 lat dotyczy chorób aparatu asymilacyjnego i pędów, zamierania wierzchołków pędów i wierzchołków drzew, huby sosny oraz chorób systemów korzeniowych. W ocenie zagrożenia
drzewostanów liściastych w wieku powyżej 20 lat uwzględniane są drzewa należące
tylko do trzech pierwszych klas Krafta. Są to drzewa górujące, panujące i współpanujące. W drzewostanach liściastych określana jest także skala zagrożenia ze strony grzybów powodujących zgnilizny wewnętrzne kłód. Drzewostany iglaste i liściaste
są zaliczane do jednej z trzech klas zagrożenia.
Ochrona lasu
17.5. Zagrożenia powodowane
przez ssaki roślinożerne
Zagrożenie ze strony zwierząt mogą
ograniczyć plastikowe osłonki zakładane na młode drzewka (W.G.)
Ssaki roślinożerne – jeleniowate, żubr, dzik, zającowate, bóbr
– mogą stanowić dla lasu duże zagrożenie. Do najpoważniejszych
szkód należą:
● zgryzanie pędu głównego
lub pędów bocznych sadzonek,
● spałowanie strzały na ponad jednej trzeciej obwodu w przypadku świerka i ponad dwóch trzecich obwodu w przypadku pozostałych gatunków,
● złamanie, wyrwanie bądź wykopanie drzewka,
● wydeptywanie sadzonek lub ich wyrywanie z gleby.
Na ingerencję zwierząt szczególnie narażone są drzewostany przebudowywane –
wyspy gatunków liściastych są dla nich niezwykle atrakcyjne. Dlatego młode drzewka są chronione za pomocą repelentów, osłon i grodzeń. Repelenty są środkami
chemicznymi nakładanymi na najbardziej narażone na zgryzanie lub spałowanie
fragmenty drzew. Spośród osłon wykorzystywane są tubowe, a na terenach o dużym
nasileniu uszkodzeń sosny – samoistnie zwijające się perforowane osłonki plastikowe. Grodzi się najcenniejsze fragmenty upraw.
Leśnicy podejmują różne działania, aby zminimalizować szkody ze strony zwierząt roślinożernych. Starają się utrzymać liczebność populacji na poziomie niezagrażającym nowemu pokoleniu lasu, zagospodarowują i utrzymują w dobrym stanie
śródleśne łąki, uprawiają poletka łowieckie, na których karma dla zwierząt jest dostępna w ciągu całego roku.
Szkody w lesie mogą wyrządzać także gryzonie. Zgryzają one pędy oraz korę
drzew i krzewów. Uszkadzają ich nasiona, szyszki oraz korzenie. Wzrost populacji gryzoni ma charakter cykliczny i następuje co kilka lat. Ich licznemu występowaniu sprzyjają m.in. brak lub niedostatek naturalnych wrogów, zachwaszczenie powierzchni, obfite owocowanie drzew i krzewów. Dlatego, aby zapobiegać szkodom
powodowanym przez gryzonie, leśnicy stosują zabiegi pogarszające ich warunki bytowe, na przykład niszczą osłony dające im schronienie, zwiększają liczebność ich
naturalnych wrogów.
Ochrona lasu
17.6. Zagrożenia powodowane
przez czynniki abiotyczne
Ze strony przyrody nieożywionej może las spotkać wiele nieszczęść
Spośród czynników abiotycznych mogących niekorzystnie
wpływać na las szczególne znaczenie mają:
● wiatr – wywołuje mechaniczne uszkodzenia drzew
i drzewostanów. Drzewa
mają naderwane korzenie
i wewnętrzne spękania. Mogą zostać pozbawione liści oraz poranione ocieraniem i uderzaniem gałęzi. Szkody polegają również na łamaniu pni, wierzchołków, gałęzi. Silne wiatry wywracają całe drzewa;
● deszcz – szczególnie niebezpieczny, gdy przychodzi jako gwałtowna ulewa,
długotrwałe opady czy powodzie. Powodują one wypłukiwanie i zamulanie
siewek oraz sadzonek, które opryskane błotem, z trudem oddychają i się asymilują. Zdarza się również, że zatapiane są duże powierzchnie leśne. Ulewne deszcze wiosenne uszkadzają kwiaty, młode liście, zawiązki owoców;
● grad – także może dokonać w lesie olbrzymich szkód. Ich rozmiar jest uzależniony od wielu czynników, między innymi intensywności i czasu trwania
opadu, wielkości gradzin, siły wiatru;
● śnieg – najgroźniejszy jest mokry, powodujący okiść. Skutkuje łamaniem
wierzchołków i gałęzi. Nierzadko wyginane są, łamane i wywracane całe drzewa. Śnieg padający wiosną powoduje wymarzanie rozwijających się pędów,
kwiatów i zawiązków owoców. Z kolei śnieg pojawiający się jesienią zalega grubą warstwą na niezamarzniętej ziemi, co jest przyczyną obumierania siewek
i sadzonek. Podobne do szkód wywoływanych przez okiść są szkody powstające w wyniku gołoledzi – warstwy lodu pokrywającej rośliny;
● niska temperatura – jest niebezpieczna nie tylko zimą, gdy przychodzą duże mrozy, lecz także jesienią i wiosną, gdy występują przymrozki. Niska temperatura powoduje na przykład zamieranie liści, rozwijających się pączków,
kwiatów, pędów, a nawet całych roślin. Częstym zjawiskiem obserwowanym
po mroźnych zimach jest podłużne, głębokie pękanie pni.
Ochrona lasu
17.7. Monitoring lasu
Żery chrząszczy chrabąszcza majowego często powodują całkowitą defoliację koron drzew liściastych i uniemożliwiają ich normalny rozwój
Priorytetowym działaniem
w ochronie lasu jest profilaktyka.
Dlatego leśnicy przykładają szczególną wagę do obserwacji lasu, jego kontroli i prognozowania zagrożeń. Gromadząc informacje
o jego kondycji, są nieustannie
w stanie czuwania.
W ramach czynności obowiązkowych dotyczących kontroli i prognozowania zagrożeń leśnicy między innymi starają się zebrać informacje o zagrożeniu szkółek
i upraw przez szkodniki korzeni, ustalić lata rójek owadów oraz obszary stałych pędraczysk.
Kontrolowane jest również występowanie szkodników liściożernych sosny, między innymi brudnicy mniszki. Ocenia się zagrożenie drzewostanów iglastych i mieszanych z przewagą gatunków iglastych w wieku powyżej 20 lat. Oszacowaniu zagrożenia drzewostanów sosnowych służy także jesienne poszukiwanie szkodników
pierwotnych sosny.
Kontrolą objęty jest także świerk, między innymi obserwowane jest żerowanie
zasnui świerkowej. Jesienią poszukuje się larw, śledzi rójkę i kontroluje zdrowotność jaj. W odniesieniu do zawodnicy świerkowej kontrolowany jest stopień opanowania plantacji choinkowych, plantacyjnych upraw nasiennych i plantacji nasiennych.
Leśnicy zbierają także materiały umożliwiające ocenę zagrożenia drzewostanów
liściastych lub z przewagą gatunków liściastych przez foliofagi. Oceniane jest także aktualne i przyszłe zagrożenie drzewostanów ze strony owadów kambio- i ksylofagicznych.
Obiektem monitoringu są również grzyby. Leśnicy kontrolują szkody powodowane przez grzyby patogeniczne w szkółkach, uprawach, młodnikach i starszych
drzewostanach.
Gospodarze lasów prowadzą również kontrolę szkód spowodowanych przez pożary. Dokonują inwentaryzacji uszkodzeń lasu wywoływanych wiatrem, śniegiem
i innymi czynnikami abiotycznymi. Raz w roku szacunkowej ocenie poddawany jest
rozmiar szkód wyrządzanych przez zwierzynę – ssaki roślinożerne.
Ochrona lasu
17.8. Profilaktyka w ochronie lasu
Liczebność nietoperzy – ssaków
owadożernych – zwiększa się
dzięki rozwieszaniu schronów
Leśnicy starają się nie dopuścić do sytuacji, w której las
trzeba ratować różnymi radykalnymi metodami, np. wykorzystując środki chemiczne. Dlatego właśnie spośród
wszystkich metod ochrony
lasu najważniejsza jest profilaktyka. Polega na takim
kształtowaniu kondycji zdrowotnej lasu, aby był on w równowadze biologicznej.
W obliczu zagrożenia taki las obroni się sam.
Jednym z działań profilaktycznych są zabiegi fitomelioracyjne. Ich celem jest
poprawa stosunków mikroklimatycznych i produktywności gleby przez wprowadzenie odpowiedniej roślinności. Przykładem jest między innymi wprowadzanie
podszytu czy restytucja runa leśnego. Kolejnym działaniem profilaktycznym jest
kształtowanie stref ekotonowych – chronienie ich tam, gdzie występują, oraz stwarzanie warunków do powstawania nowych. Ważne dla profilaktyki jest także pozostawianie biogrup na zrębach. W fazie uprawy i młodnika inicjują i przyspieszają
one restytucję leśnej fauny i flory.
Jednym z ważniejszych czynników mających wpływ na hamowanie rozwoju gradacji owadów jest duża liczebność pożytecznej fauny owadożernej. Leśnicy starają
się zapewnić jak najbardziej korzystne warunki jej bytowania. Jest to szczególnie
istotne na terenie jednogatunkowych drzewostanów iglastych, na najuboższych siedliskach. Dlatego chronione są parazytoidy, drapieżne stawonogi, mrowiska, płazy,
gady, ptaki, nietoperze, ryjówki, zębiełki, jeże.
W borach sosnowych w ramach działań profilaktycznych zalecana jest ogniskowo-kompleksowa metoda ochrony lasu. Ma ona na celu zwiększenie odporności
ekosystemów leśnych przez zachowanie i zwiększenie różnorodności biologicznej.
W tej metodzie warunkami osiągnięcia dobrych wyników są właściwa lokalizacja
powierzchni oraz staranne wprowadzenie i utrzymanie w ogniskach gradacyjnych
podstawowych elementów biologicznych – m.in. remiz, podszytów, dzików, nietoperzy i ptaków owadożernych, mrowisk.
Ochrona lasu
17.9. Metody ochrony lasu
Pułapki feromonowe mogą zmniejszyć liczebność populacji owadów
W ochronie lasu stosowane są głównie metody chemiczne, mechaniczne, biologiczne
oraz biotechniczne. Metoda chemiczna oparta
jest na używaniu środków trujących, odstraszających i przynęcających. Ich stosowanie polega
na dezynsekcji gleby, opylaniu, opryskiwaniu,
zraszaniu, zamgławianiu i fumigacji. Najczęściej
wykorzystywane są insektycydy, fungicydy, repelenty, w mniejszym stopniu herbicydy. Przykłady to opryskiwanie siewek i sadzonek dębowych w celu ochrony przed mączniakiem prawdziwym dębu oraz zabezpieczanie drzew repelentami przed zgryzaniem lub spałowaniem.
Metoda mechaniczna ochrony lasu polega na zwalczaniu zagrożenia za pomocą
prostych zabiegów mechanicznych, np. zbioru, otrząsania, wygniatania, chwytania
w pułapki. Obejmuje ona także zapobieganie rozprzestrzenianiu się zagrożenia przez
zastosowanie przeszkód, zapór i przynęt. Przykłady to otaczanie rowkami zabezpieczającymi przed inwazją szkodników szkółek i upraw zagrożonych przez chrząszcze
szeliniaka, zabezpieczanie drzewek osłonami, odławianie gryzoni w szkółkach.
Metody biologiczne oparte są na wykorzystaniu przez leśników jednych żywych
organizmów do redukcji liczebności innych, głównie szkodliwych owadów. Podstawą tej metody jest wykorzystanie związków antagonistycznych w układach żywiciel – pasożyt, drapieżnik – ofiara, patogen – organizm. Przykładem może być
biologiczna ochrona drzewostanów przed hubą korzeni. Wskazana jest w drzewostanach iglastych rosnących na gruntach porolnych. Zabieg polega na sztucznym
zakażeniu zawiesiną zarodników grzyba konkurencyjnego Phlebiopsis gigantea (Fr.)
Jülich czół pniaków powstających w okresie czyszczeń i trzebieży.
Metody biotechniczne polegają na wykorzystaniu, w różnego typu pułapkach,
związków chemicznych występujących w środowisku i wpływających na owady,
np. feromonów, kairomonów, repelentów. Stosuje się je chociażby podczas odłowów chrząszczy korników.
W ochronie lasu stosowane są różne strategie. Punktem wyjścia jest zawsze identyfikacja choroby – określenie objawów, rodzaju choroby, oznaczenie sprawców. Zabiegi powinny być wykonane starannie i terminowo.
Ochrona lasu
17.10. Ochrona lasów przed szkodnictwem
Leśnikom zwalczającym wykroczenia i przestępstwa w zakresie szkodnictwa przysługuje wiele uprawnień (Z.K.)
Leśnicy zajmujący się zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie szkodnictwa leśnego zaliczani są do Służby
Leśnej. Ich pracę organizuje
nadleśniczy. Mają oni wiele
uprawnień, między innymi mogą legitymować osoby podejrzane o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia, nakładać i pobierać grzywny, zatrzymywać pojazdy na obszarach leśnych oraz w ich bezpośrednim sąsiedztwie i dokonywać ich kontroli. Wiele uprawnień w zakresie zwalczania szkodnictwa leśnego
przysługuje także nadleśniczemu, jego zastępcy, inżynierowi nadzoru, leśniczemu
i podleśniczemu.
Problem szkodnictwa leśnego regulują ustawa o lasach oraz kodeks wykroczeń.
Oto kilka przykładów czynów zabronionych:
● wjeżdżanie do lasu pojazdem silnikowym, zaprzęgowym, motorowerem
w miejscach niedozwolonych oraz ich pozostawianie w miejscach do tego nieprzeznaczonych,
● zaśmiecanie lasu, zanieczyszczanie gleby lub wody, wyrzucanie tu kamieni,
śmieci, złomu, padliny lub innych nieczystości,
● rozgarnianie ściółki i niszczenie grzybów,
● wybieranie jaj lub piskląt, niszczenie lęgowisk lub gniazd ptasich, legowisk,
nor, mrowisk,
● złośliwe płoszenie, ściganie, chwytanie, ranienie, zabijanie dziko żyjących zwierząt,
● puszczanie w lesie psa luzem,
● wypasanie zwierząt gospodarskich na gruntach leśnych.
Najpoważniejszym szkodnictwem leśnym na terenie Lasów Państwowych jest
kradzież drewna. Coraz większym problemem staje się nielegalne zdobywanie
drewna kominkowego. Kolejnym problemem jest kłusownictwo. Najczęściej skłusowanymi gatunkami są: sarna, jeleń, dzik, łoś, lis, daniel, zając oraz ryby. Leśnicy
zabezpieczają rocznie kilkadziesiąt tysięcy wnyków. Dotkliwe jest także niszczenie
mienia Lasów Państwowych. Kradzione są sadzonki, siatka ogrodzeniowa, szlabany czy tablice informacyjne.
18. Użytkowanie lasu
Dzięki nowoczesnym maszynom praca jest bezpieczniejsza dla człowieka
żytkowanie lasu polega na
pozyskiwaniu naturalnych
bogactw i przystosowaniu ich
do potrzeb człowieka. Głównym bogactwem lasu jest drewno. Drzewa są ścinane,
gdy osiągną swój wiek rębności (spełnią określony cel produkcji). Jest on różny dla
poszczególnych gatunków. Są takie, dla których jest on niski, ponieważ starzeją się
szybko. Wówczas drzewa są ścinane w wieku 60–80 lat. Są też takie gatunki, które
mogą rosnąć dłużej bez uszczerbku dla jakości drewna.
Pozyskiwanie drewna jest ściśle związane z odnowieniem lasu, jego pielęgnowaniem i ochroną. Ścinając drzewa, leśnicy myślą już o ich następnym pokoleniu.
Cięcie jest formą pielęgnacji drzew, które pozostają, lub początkiem odnowienia
drzewostanu. Aby nie niszczyć ściółki, runa, gleby i nie kaleczyć rosnących drzew,
już od najmłodszych stadiów rozwoju drzewostanu projektowane są szlaki zrywkowe.
Las jest użytkowany głównie za pomocą pilarek – jest to podstawowe narzędzie
pracy każdego drwala. Coraz częściej w lesie znajdują zastosowanie maszyny wielooperacyjne, dzięki którym zwiększa się komfort pracy operatora. Do uzyskiwania, okrzesywania i przerzynania drewna służą harwestery. Oszacowano, że jedna taka maszyna zastępuje co najmniej dziesięciu drwali. Również coraz częściej
zastosowanie w lesie znajdują forwardery, służące do zrywki drewna. Nowoczesne urządzenia i maszyny leśne są projektowane z troską o środowisko naturalne
(biodegradowalne oleje, szerokie opony, długie żurawie).
Użytkowanie lasu to także pozyskiwanie innych darów lasu. Działalnością uboczną Lasów Państwowych jest pozyskiwanie karpiny opałowej i przemysłowej oraz
choinek.
Las jest także źródłem różnorodnych użytków ubocznych, do których dostęp jest
swobodny. Są to głównie grzyby, owoce leśne oraz zioła – rośliny lecznicze. Zastosowanie w lecznictwie znajdują także różne części roślin drzewiastych: kora, liście, pączki.
U
19. Drewno
Drewno było, jest i długo jeszcze będzie
głównym celem istnienia lasów gospodarczych
rewno (in. ksylem) jest tkanką roślin naczyniowych. Jej
zadaniem jest przewodzenie wody i soli mineralnych z korzeni do innych części roślin. Drewno jednocześnie
wzmacnia rośliny, stanowi ich szkielet. Ponieważ powstaje u roślin drzewiastych –
krzewinek, krzewów i drzew, a tych najwięcej rośnie w lesie, jest on często określany
terminem „fabryka drewna”. Jest to jednak fabryka najbardziej przyjazna środowisku. Wynika to z faktu, że drewno powstaje z energii Słońca, dwutlenku węgla, wody
i składników mineralnych krążących w przyrodzie. Skomplikowanymi procesami
steruje sama natura.
Obserwując przekrój poprzeczny drewna, można czasami zauważyć biel i twardziel. Biel jest jaśniejsza, u drzewa rosnącego przewodzi wodę i sole mineralne. Twardziel znajduje się w centralnej części pnia i jest ciemniejsza. Tutaj naczynia i cewki są wypełnione barwnikami, taninami, gumami, żywicami i innymi związkami
organicznymi. U drzew rosnących twardziel nie uczestniczy w przewodzeniu wody i soli mineralnych. Jest miejscem gromadzenia zbędnych produktów, stanowi
podporę drzew.
U drzew rosnących w Polsce (strefa klimatu umiarkowanego) występują słoje
przyrostów rocznych – koncentryczne kręgi widoczne na przekroju poprzecznym.
Wynikają z cyklicznego występowania sezonu wegetacyjnego i czasu spoczynku. Obraz pierścieni to efekt różnic w wielkości komórek i grubości ścian komórkowych.
Wiosną, gdy wody jest pod dostatkiem, powstaje drewno wczesne – tutaj komórki przewodzące mają większą średnicę, włókien jest niewiele. Późnym latem, gdy
wody jest mniej, tworzy się drewno późne – zawiera ono więcej włókien, a komórki przewodzące charakteryzują się mniejszą średnicą.
Potocznie jako drewno rozumie się surowiec otrzymywany ze ściętych drzew.
Ponieważ poszczególne gatunki różnią się budową drewna, różnorodne jest jego
zastosowanie.
D
Drewno
19.1. Certyfikat dobrej gospodarki leśnej
Organizacje certyfikujące gospodarkę leśną ustalają zasady, według
których powinien być zagospodarowany las
Certyfikacja jest postępowaniem, w którym strona trzecia udziela pisemnego zapewnienia o tym, że produkt, proces
lub usługa spełnia określone
wymagania. W przypadku Lasów Państwowych certyfikaty
przyznane poszczególnym regionalnym dyrekcjom potwierdzają, że gospodarka leśna odbywa się zgodnie
z ustalonymi, międzynarodowymi zasadami: zachowaniem trwałości lasów,
zrównoważonym rozwojem i ochroną przyrody.
Poszczególne jednostki LP poddają lasy certyfikacji w systemie FSC lub PEFC.
Są też takie, które wybierają oba systemy certyfikacyjne. W ten sposób zwiększają
efekty zarządzania i zapewniają dostęp do specyficznych nisz rynkowych.
FSC jest skrótem angielskiej nazwy organizacji Forest Stewardship Council. Celem jej działalności jest popularyzacja gospodarki leśnej prowadzonej na zasadach
uwzględniających oprócz aspektów ekonomicznych również społeczne i przyrodnicze. Ten certyfikat ma większość jednostek LP. Na produktach leśnych (najczęściej drzewnych), które pochodzą z tych lasów, umieszczane jest logo systemu FSC.
PEFC jest skrótem angielskiej nazwy międzynarodowej organizacji pozarządowej Programme for Endorsement of Forest Certification Schemes. Została ona utworzona, by wspierać zasady zrównoważonej gospodarki leśnej. Jej celem jest ocena
i wzajemne uznawanie krajowych systemów certyfikacji leśnej. W związku z tym
ta certyfikacja jest prowadzona według standardów krajowych, akredytowanych
przez PEFC.
Przyznanie certyfikatu potwierdza, że lasy są zarządzane poprawnie na każdym
etapie – od wysiania nasion w szkółkach, poprzez zabiegi hodowlane i ochronne,
do wycinki i sprzedaży drewna. Certyfikacja gospodarki leśnej jest dla Lasów Państwowych korzystna, ponieważ na całym świecie rośnie zapotrzebowanie na surowiec certyfikowany – poszukuje go wielu renomowanych producentów wyrobów
z drewna.
Drewno
19.2. Zastosowanie drewna
Od zamierzchłych czasów
drewno było używane w budownictwie (P.F.)
Drewno jako surowiec
nie ma sobie równego. Jest
nie tylko piękne, lecz ma
wiele specyficznych cech:
jest surowcem naturalnym,
odnawialnym, zdrowym,
ekologicznie przyjaznym,
wyróżnia się zaletami użytkowymi i naturalną różnorodnością.
Towarzyszy ono ludziom na każdym kroku; są z niego wykonane dziesiątki
przedmiotów codziennego użytku. Olbrzymie ilości pochłania przemysł celulozowo-papierniczy. Z drewna produkuje się także węgiel drzewny, płyty pilśniowe i wiórowe, stemple górnicze. Jest ono wykorzystywane w budownictwie, szkutnictwie,
do produkcji instrumentów muzycznych, mebli. Także z drzew, tylko rosnących wiele milionów lat temu, powstał węgiel kamienny.
Surowiec ten jest coraz doskonalszy – ponieważ jest uszlachetniany. Są z niego
produkowane materiały o parametrach niemal na zamówienie, mające cechy dostosowane do potrzeb konkretnego użytkownika. Stosowane są także techniki zwiększające wytrzymałość drewnianych wyrobów. Ochronę przed owadami lub grzybami zapewniają specjalne impregnaty. Istnieją także sposoby zabezpieczania go
przed wilgocią i… ogniem. Odpowiednia obróbka termiczna sprawia, że drewno
jest porównywalne pod względem trwałości z innymi surowcami.
Drewno towarzyszyło człowiekowi od zawsze. Z czasem wyparte, teraz wraca
do łask. Oto przykład: drewniany bruk, który pokrywał kiedyś ulice wielu miast
i został zastąpiony betonem lub asfaltem, teraz jest ponownie wykorzystywany. Okazało się, że żadna inna nawierzchnia nie tłumi hałasu tak, jak drewno.
Nie tak dawno, bo na przełomie XIX i XX wieku, ludzkość przeżywała okres fascynacji tworzywami sztucznymi. Nie zdołały one wyeliminować drewna, nie wytrzymały konkurencji. Na przykład współcześnie do przechowywania ziemiopłodów
zalecane są skrzynki drewniane (po okresie wykorzystywania opakowań z tworzyw
sztucznych), ponieważ produkty w nich trzymane są najtrwalsze i najzdrowsze.
Drewno
19.3. Drewno – odnawialne źródło energii
Pellety są paliwem drzewnym najnowszej
generacji
Drewno jest niezwykle cennym
surowcem energetycznym. Cennym,
ponieważ odnawialnym, podobnie jak energia Słońca, wiatru, hydroenergia, energia geotermalna. Jest to szczególnie istotne w kontekście wyczerpywania się zasobów surowców kopalnych. Węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz
ziemny – to surowce nieodnawialne.
Drewno jest surowcem odnawialnym, a jego źródła są niewyczerpalne. Jest jednak jeden warunek – nie może być pozyskiwane w wyniku gospodarki rabunkowej.
W Lasach Państwowych, gdzie prowadzona jest trwała i zrównoważona gospodarka leśna, drewna na pniu jest coraz więcej. Wynika to nie tylko z tego, że w miejscu usuniętego lasu pojawią się nasadzenia. Przyczyna tkwi również w tym, że co
roku przyrasta więcej drewna, niż się wycina. Poza tym systematycznie zalesiane
są nowe obszary i przyrastającej masy jest coraz więcej.
W energetyce wykorzystywane jest drewno odpadowe – produkt zabiegów hodowlanych lub kolejnych etapów przetwarzania. Jest ono odpowiednio przygotowywane. Najczęściej drewno jest brykietowane bądź produkowane są pellety, nazywane także granulatem. Spalane są w małych lub większych piecach domowych
w celu otrzymania ciepła albo w dużych ciepłowniach czy elektrowniach, gdzie wytwarzana jest energia cieplna lub elektryczna.
W Polsce wykorzystanie drewna jako surowca energetycznego dopiero zyskuje
popularność. W przeszłość odchodzą mało wydajne tradycyjne metody – wrzucanie
wprost do paleniska drewna, wiórów, trocin czy kory. Rynek oferuje nowoczesne,
wysoko wydajne urządzenia, w przypadku których uzyskano wzrost sprawności z 25
do 85%.
Drewno jako źródło energii jest znacznie czystsze niż surowce kopalne. W trakcie procesu spalania powstaje głównie dwutlenek węgla. Nie jest to wprawdzie korzystne w kontekście ocieplania klimatu, jednak założono, że jest to ta sama ilość,
którą rośliny pochłaniają w procesie fotosyntezy.
20. Gospodarka łowiecka
Wiele kół łowieckich dysponuje domkami myśliwskimi
owiectwo jest elementem
ochrony środowiska przyrodniczego. Oznacza to ochronę zwierząt łownych i gospodarowanie ich zasobami zgodnie z zasadami ekologii oraz racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej. Zwierzyna jest dobrem ogólnonarodowym, jej właścicielem jest Skarb Państwa.
Własnością dzierżawcy lub zarządcy terenu łowieckiego jest wyłącznie zwierzyna
zdobyta zgodnie z przepisami prawa.
Łowiectwo jest dziedziną gospodarki. Gospodarka łowiecka na większości terytorium Polski została powierzona jedynej, ogólnopolskiej organizacji – Polskiemu
Związkowi Łowieckiemu (PZŁ). Zadania oraz podstawowe ramy jego funkcjonowania nakreśla ustawa Prawo łowieckie, uregulowania zaś szczegółowe pozostają
w gestii statutu tego zrzeszenia. Do zadań PZŁ należy między innymi prowadzenie
gospodarki łowieckiej oraz ustalanie kierunków i zasad rozwoju łowiectwa, w tym
zasad selekcji zwierząt łownych. Na przełomie XX i XXI wieku główna uwaga zrzeszenia była skoncentrowana na odbudowie stanu zwierzyny drobnej oraz poprawie struktury wiekowej w populacjach zwierzyny grubej. Podstawowym ogniwem
organizacyjnym PZŁ jest koło łowieckie. Dzierżawi ono obwód łowiecki,
w którym realizuje cele i zadania łowiectwa. Koordynacją działalności kół łowieckich i myśliwych niestowarzyszonych na szczeblu regionalnym zajmują się okręgowe organizacje łowieckie.
Ustawa Prawo łowieckie precyzuje podstawowe reguły przeprowadzania polowania, warunki, jakie musi spełniać osoba, która chce w Polsce polować, oraz zasady
uzyskiwania wymaganych uprawnień (podstawowych, selekcjonerskich oraz sokolniczych).
Listę zwierząt łownych oraz okresy polowań zatwierdza odpowiednim rozporządzeniem minister środowiska. Robi to w porozumieniu z ministrem rolnictwa
i po zasięgnięciu opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody oraz Polskiego Związku Łowieckiego.
Ł
Gospodarka łowiecka
20.1. Ośrodki hodowli zwierzyny
Dzik, postrzegany jako gatunek pożyteczny, od wielu już lat jest hodowany
w ośrodkach Lasów Państwowych
Ośrodki hodowli zwierzyny (OHZ) mogą być prowadzone przez różne podmioty, np. instytucje naukowo-dydaktyczne, Polski Związek Łowiecki, Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. Powstają przez wyłączenie niektórych obwodów łowieckich. Leży to w gestii ministra środowiska, który wcześniej zasięga opinii Polskiego Związku Łowieckiego.
Większość obwodów łowieckich wchodzących w skład OHZ jest zarządzana
przez PGL LP. Ośrodki mają obowiązek prowadzenia racjonalnej gospodarki leśnej
oraz działania na rzecz ochrony przyrody. Realizują także inne cele, wynikające ze
specyfiki ośrodka, np.: wzorowe zagospodarowanie łowisk oraz wdrażanie nowych
osiągnięć w dziedzinie łowiectwa, prowadzenie badań naukowych, odtwarzanie populacji ginących gatunków dziko żyjących, hodowanie rodzimych gatunków zwierzyny w celu zasiedlania łowisk, hodowanie zwierząt szczególnie pożytecznych w leśnych biocenozach, prowadzenie szkoleń w zakresie łowiectwa. Opracowane i sprawdzone w OHZ metody gospodarki łowieckiej są następnie przenoszone na grunt
pozostałych kół łowieckich.
W ośrodkach Lasów Państwowych prowadzona jest hodowla zwierzyny grubej,
głównie dzików. Tradycją jest także hodowla jeleni, danieli oraz muflonów. Rzadziej
jest tam hodowana zwierzyna drobna.
Część wyhodowanych w OHZ zwierząt zasiedla lokalne łowiska, co nie tylko
wpływa na wzrost lokalnego zwierzostanu, lecz wzbogaca też zwierzostan w sąsiednich obwodach – zwierzęta migrują. Zwierzęta są także sprzedawane do zasiedleń
w innych terenach, a zdarza się, że także są eksportowane poza granice Polski.
Większość OHZ ma atrakcyjne kwatery, nierzadko urządzone w leśniczówkach,
zlokalizowanych z dala od wielkomiejskiego hałasu.
Gospodarka łowiecka
20.2. Zwierzęta łowne
Na terenach obwodów łowieckich, w których występują głuszec i cietrzew, na lisy można
polować przez cały rok (P.F.)
Zwierzęta łowne to gatunki dzikich ssaków i ptaków żyjące w środowisku naturalnym, które (zgodnie z obowiązującym prawem) są przedmiotem pozyskiwania w drodze polowania lub odłowów dokonywanych przez człowieka. Do zwierząt łownych w Polsce zaliczana jest zwierzyna gruba (ssaki: łoś, jeleń szlachetny,
jeleń wschodni – sika, daniel, sarna, dzik, muflon) i drobna (ssaki: lis, jenot, borsuk, kuna leśna, kuna domowa, norka amerykańska, tchórz zwyczajny, szop pracz,
piżmak, zając szarak, dziki królik; ptaki: jarząbek, bażant, kuropatwa, gęś gęgawa,
gęś zbożowa, gęś białoczelna, krzyżówka, cyraneczka, głowienka, czernica, gołąb
grzywacz, słonka, łyska).
Zwierzyna gruba dzielona jest na płową i czarną. Zwierzęta łowne z rodziny jeleniowatych: łoś, jeleń szlachetny, sika, daniel, sarna, zaliczane są do zwierzyny płowej. Z kolei do zwierzyny czarnej należą dzik i muflon.
Minister środowiska wydał rozporządzenie w sprawie ustalenia listy gatunków
zwierząt łownych oraz określenia okresów polowań na te zwierzęta. Wprowadzono okresy ochronne, podczas których nie wolno na dany gatunek zwierzęcia polować, zabijać go, płoszyć, niszczyć jego gniazd. Zwykle okresy ochronne obejmują czas rozrodu, dlatego są inne dla różnych gatunków.
W pewnych warunkach na wskazane gatunki można polować przez cały rok. Na
terenach rybackich obrębów hodowlanych dotyczy to piżmaków. Z kolei w obwodach łowieckich, w których występują cietrzew i głuszec – borsuków, tchórzy, lisów, jenotów i norki amerykańskiej. Minister środowiska może także zezwolić na
dokonanie odstrzału lub odłowu zwierzyny dla celów naukowych, z pominięciem
okresów ochronnych. Z kolei wojewoda jest uprawniony do skracania na terenie
województwa okresów polowań. Może to mieć miejsce tylko w uzasadnionych sytuacjach i po zasięgnięciu opinii PZŁ.
Gospodarka łowiecka
20.3. Tradycje łowieckie
Ołtarz w kaplicy w Spale ufundowali
w 1933 roku polscy leśnicy. Płaskorzeźba przedstawia scenę nawrócenia
św. Huberta, biskupa z przełomu VII
i VIII wieku, patrona myśliwych
Obowiązkiem myśliwych jest
przestrzeganie tradycji łowieckich. Wynika on nie tylko z przepisów prawa łowieckiego, lecz
również z szacunku do polskiej
przyrody i wielopokoleniowego
dorobku polskich myśliwych. Do ważniejszych elementów tradycji łowieckiej należą:
● język łowiecki – jest kształtowany i wzbogacany od pokoleń. Zawiera około 5000 haseł. Opanowanie podstaw łowieckiej terminologii jest wymogiem
i obowiązkiem wszystkich myśliwych;
● sygnalistyka łowiecka – sygnały łowieckie służą nie tylko do porozumiewania się myśliwych, lecz także są elementem oprawy łowów, imprez i uroczystości łowieckich. Naczelna Rada Łowiecka uchwaliła zbiór sygnałów myśliwskich;
● kult patronów myśliwych – współcześnie czczony jest święty Hubert. Do tradycji należą polowania oraz msze hubertowskie;
● uroczystości i imprezy łowieckie – takie jak uroczyste polowania, konkursy sygnalistyki myśliwskiej, pokazy sokolnicze. Ważnym elementem uroczystości jest obecność sztandaru oraz uczestnictwo myśliwych w strojach organizacyjnych. Do szczególnie uroczystych należą polowania hubertowskie, wigilijne, sylwestrowe, noworoczne i rocznicowe. Zdarza się, że towarzyszą im
msze, biesiady, tańce, kuligi;
● zwyczaje łowieckie podczas polowań – na przykład odprawa przed polowaniem, ślubowanie, chrzest myśliwski, pasowanie, wręczanie złomu, pokot, król
polowania;
● łowiecki ceremoniał pogrzebowy – ma uroczysty charakter, towarzyszą mu
poczet sztandarowy oraz sygnaliści;
● sztandar łowiecki – jest symbolem jedności organizacyjnej. W Polskim Związku Łowieckim sztandary mają władze centralne, okręgowe rady łowieckie oraz
liczne koła łowieckie.
Gospodarka łowiecka
20.4. Etyka łowiecka
Etyka łowiecka nakazuje, żeby myśliwy zachował umiar i opanowanie, tak aby pasja
myśliwska nie przerodziła się w zachłanność
(K.P.)
Etyka jest ogółem ocen i norm moralnych w danej epoce i zbiorowości
społecznej. Etyka łowiecka to element
kultury łowieckiej, stale rozwijany system wartości moralnych. Jest zbiorem
zasad dotyczących postępowania myśliwych w sprawach łowieckich. Zajmuje
istotne miejsce w najważniejszych polskich aktach prawnych dotyczących
łowiectwa oraz w prawie łowieckim,
a więc w ustawie łowieckiej, w statucie
zrzeszenia i w regulaminie polowań.
Działalność członków PZŁ jest także
normowana zasadami, które ukształtowały się w toku historycznego rozwoju łowiectwa, a które kiedyś stanowiły reguły prawa zwyczajowego. Są to niepisane normy, które współistnieją z obowiązującymi regułami etyki.
Etyka łowiecka obejmuje sposób postępowania podczas polowania – wobec przyrody oraz w stosunku do uczestników polowania i społeczności zamieszkałej na terenie łowisk. Podstawową zasadą etyczną jest przestrzeganie zasad bezpieczeństwa
oraz kultywowanie zwyczajów łowieckich. Elementem etyki jest także estetyka stroju i ubioru myśliwskiego stosowanego podczas polowania.
Zachowanie etyczne jest dowodem moralnej dojrzałości. Dopiero odpowiedzialność, samokontrola i stała ocena swojego postępowania pod względem etycznym,
w połączeniu z postępowaniem w zgodzie z prawem, wzbogacone o elementy zwyczajów i tradycji łowieckich, pozwalają osiągnąć pełnię myśliwskiej satysfakcji.
Zasady etyki dotyczą stosunków między myśliwym a zrzeszeniem, sposobu polowania, nastawienia myśliwych do ich pomocników – nagonki oraz innych osób,
postawy myśliwego wobec zwierzyny. Komisja Etyki, Tradycji i Zwyczajów Łowieckich Naczelnej Rady Łowieckiej opracowała kodeks etyki łowieckiej – Zbiór zasad
etyki, tradycji i zwyczajów łowieckich. Zawiera on podstawowe normy moralne oraz
opis zwyczajów i ceremoniału łowieckiego wraz z sygnałami myśliwskimi.
Gospodarka łowiecka
20.5. Kłusownictwo
Zdarza się, że różnego rodzaju
pułapki doprowadzają do śmierci rzadkich zwierząt (P.S.)
Kłusownictwo polega na
pozyskaniu zwierzyny poza
polowaniem lub z naruszeniem warunków dopuszczalności polowania, na przykład bez zezwolenia dzierżawcy obwodu, w czasie ochronnym lub w sposób niezgodny z przepisami prawa łowieckiego. Jest to bardzo groźne
działanie. Może skutkować dużym obniżeniem liczebności zwierzyny, a nawet doprowadzić do zagłady gatunków. Tego rodzaju działanie jest niezaplanowane i niekontrolowane – doprowadza do redukcji liczebności, bez selekcji.
Najbardziej rozpowszechnionym sposobem wyłapywania i uśmiercania zwierząt
jest wnykarstwo. Wnyki są różnorodne, począwszy od pętli na ptactwo i zające, aż
po solidne liny na łosie. Są w Polsce okolice, gdzie popularne są paści (żelaza), stosowane na różnej wielkości drapieżniki – począwszy od łasic, na wilkach skończywszy.
Takie metody polowania są w Polsce zabronione, jednak w wielu rejonach są wręcz
plagą. Wyniszczają drobną zwierzynę oraz likwidują drapieżniki. Wnyki i paści są
w terenie niewidoczne, ponieważ są maskowane. Stąd też zwalczanie tego rodzaju
kłusownictwa jest trudne. Zdarzają się sytuacje, że w takie pułapki zostaje przypadkowo schwytany pies myśliwski, a nawet przechodzący człowiek.
W niektórych rejonach Polski spotykane jest kłusownictwo z chartami. W ten
sposób pozyskiwane są przede wszystkim zające. Mimo że w Polsce obowiązuje zakaz hodowli chartów i ich mieszańców bez specjalnego pozwolenia wojewody, istnieją nielegalne hodowle psów tego gatunku.
Niestety, kłusownictwo zdarza się również wśród legalnie polujących myśliwych.
Określane jest jako „białe kłusownictwo” lub „legalne kłusownictwo”. Bywa tak, że
myśliwi, którzy mają legalne upoważnienie do odstrzału jednego osobnika, pozyskują tych osobników więcej. Jest to surowo karane.
Jednym z zadań łowiectwa jest bezwzględne zwalczanie kłusownictwa. Polega
między innymi na zdejmowaniu napotkanych pułapek oraz częstej penetracji miejsc
bytowania zwierzyny.
21. Edukacja leśna
W 2008 roku ponad 573 tys.
uczniów uczestniczyło w lekcjach prowadzonych na terenie lasu
ednym z zadań realizowanych przez Lasy Państwowe jest edukacja leśna.
W ramach tych działań
podejmowana jest współpraca m.in. ze szkołami, organizacjami ekologicznymi,
ośrodkami edukacji ekologicznej, parkami narodowymi i krajobrazowymi, biurami turystycznymi, domami kultury, kościołami, jednostkami samorządowymi,
mediami.
Działaniom edukacyjnym towarzyszy tworzenie obiektów edukacyjnych, prowadzenie szkoleń, zakup materiałów i środków dydaktycznych, wydawanie materiałów informacyjno-edukacyjnych. Do leśnych obiektów edukacyjnych należą:
ośrodki edukacji przyrodniczoleśnej, izby edukacji leśnej, wiaty edukacyjne, ścieżki
dydaktyczne. W działalności edukacyjnej wykorzystywane są także obiekty związane bezpośrednio z gospodarką leśną, np. szkółki leśne, drzewostany. Duże znaczenie mają także obiekty o dużych walorach dydaktycznych, niezwiązane z gospodarką leśną, np. ogrody dendrologiczne, rezerwaty przyrody, dobra kultury i tradycji
regionu położone na terenach leśnych.
Obiekty edukacyjne stanowią podstawę lekcji organizowanych w terenie lub
w izbie leśnej, wycieczek po lesie z przewodnikiem, konkursów, akcji i wystaw edukacyjnych. Ważną formą edukacji leśnej są zajęcia prowadzone przez leśników
w szkołach. Edukacja leśna to także wystąpienia i prelekcje na festynach, imprezach
edukacyjnych, na forum samorządowym, zebraniach, spotkaniach towarzystw
i organizacji. Do innych działań edukacyjnych należą np. konsultacje, pomoc w poszukiwaniu materiałów potrzebnych przy pisaniu referatów, prac licencjackich i magisterskich.
Edukacja leśna przybiera także formy medialne, m.in. prowadzenie strony internetowej, leśnego wortalu edukacyjnego „Las Rysia eRysia”, wydawanie prasy leśnej,
przygotowywanie programów radiowych i telewizyjnych, produkcja płyt CD i filmów DVD, opracowywanie wkładek tematycznych do prasy ogólnopolskiej.
J
Edukacja leśna
21.1. Programy edukacji leśnej społeczeństwa
w nadleśnictwach
W działalności edukacyjnej dużą popularnością cieszą się biegi terenowe
Począwszy od 2004 roku, każde nadleśnictwo Lasów Państwowych sporządza dokument – Program edukacji leśnej społeczeństwa
w nadleśnictwie. Konieczność jego
opracowywania nadała działalności edukacyjnej charakter planowy. Jednocześnie
jednostki organizacyjne Lasów Państwowych zostały zobowiązane do corocznego
składania sprawozdań. Na ich podstawie sporządzany jest Raport z działalności edukacyjnej Lasów Państwowych.
Program edukacji leśnej społeczeństwa określa zakres i zadania edukacji. Ponieważ sporządzany jest na poziomie nadleśnictw, uwzględnia lokalną rzeczywistość
oraz jest dostosowany do możliwości jednostki (finansowych i kadrowych). Obejmuje okresy dziesięcioletnie, korespondujące z terminarzem planu urządzenia lasu. Przy jego tworzeniu nadleśnictwo powinno współpracować z lokalnie działającymi podmiotami prowadzącymi formalną i nieformalną edukację ekologiczną
społeczeństwa. Organem doradczym i opiniodawczym nadleśniczego w sprawach
Programu edukacji leśnej społeczeństwa jest komisja powołana przed przystąpieniem
do jego opracowywania. Nadleśniczy może także zaprosić do współpracy praktyków edukacji ekologicznej. Zawartość programu oraz postanowienia komisji są prezentowane podczas posiedzenia komisji techniczno-gospodarczej w części poświęconej omawianiu Programu ochrony przyrody w nadleśnictwie. Program zatwierdza
dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych. Jedną z części programu jest Kronika. Są tu gromadzone roczne sprawozdania z działalności edukacyjnej nadleśnictwa w formie zestawień tabelarycznych. Z inicjatywy nadleśniczego ta część może
zostać poszerzona o komentarz zawierający dodatkowe informacje.
Dzięki temu, że sporządzany jest Program edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwie, nadano edukacji leśnej odpowiednią rangę. Upowszechniono w środowisku zawodowym leśników problematykę edukacyjną oraz zaszczepiono w nich
przekonanie o potrzebie jej prowadzenia.
Edukacja leśna
21.2. To nieprawda, że… lasów
w Polsce ubywa
Fakty są inne – lasów mamy
coraz więcej! (P.F.)
Mało tego – należymy
do europejskiej czołówki.
Możemy być dumni nie
tylko z powierzchni zajmowanej przez lasy, lecz
również z ich zasobności.
Wzrost powierzchni zajmowanej przez lasy obrazuje analiza lesistości. Począwszy od 1945 roku, lesistość naszego kraju zwiększyła się z 20,8 do 28,9%. Tendencja wzrostowa się utrzymuje. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe bierze udział w „Krajowym programie zwiększania lesistości”. Przewiduje on wzrost
lesistości Polski do 30% w 2020 roku i do 33% w roku 2050.
Leśnicy, użytkując las, usuwają dojrzały drzewostan. Zdarza się również, że zostaje on zniszczony przez klęski żywiołowe, na przykład pożar. W takich sytuacjach
gospodarze lasów dokonują odnowienia – wprowadzają nowe pokolenie drzew.
Oprócz odnowień prowadzone są również dolesienia luk w drzewostanach. W Lasach Państwowych dokonuje się również zalesień gruntów porolnych i nieużytków,
czyli gruntów do tej pory nieleśnych. Zdarza się, że sadzonki lub siewki w uprawach
nie rokują dobrej przyszłości lub zamierają. Wówczas leśnicy wprowadzają poprawki. Z kolei gdy odnowienie naturalne nie zadowala pod względem pokrycia powierzchni i składu gatunkowego, a w odnowieniu sztucznym brakuje jakichś składników uprawy, wykonywane są uzupełnienia.
Drugim wskaźnikiem obrazującym to, że lasów mamy w Polsce coraz więcej, jest
zasobność drzewostanu, czyli jego miąższość przeliczona na 1 hektar. Zasobność
lasów Skarbu Państwa, zarządzanych przez PGL LP, stale rośnie. Wynika to stąd,
że leśnicy mniej pozyskują drewna, niż przyrasta na pniu. Co roku określana jest
możliwa do pozyskania jego ilość, czyli tzw. etat cięć. Jest on niższy od rocznego
przyrostu drewna. Na wzrost zasobności naszych lasów wpływa również fakt, że leśnicy nie wykonują w całości ustalonego etatu cięć.
Edukacja leśna
21.3. To nieprawda, że… las
rośnie sam
Fakty są inne – aby wyrósł las,
potrzebna jest praca co najmniej trzech pokoleń leśników
(P.F.)
Są takie miejsca w Polsce,
gdzie jakiś wytypowany obszar pozostawia się całkowicie siłom przyrody. Przykładem jest Białowieski Park Narodowy, gdzie ochroną ścisłą objęto 54,4% powierzchni
parku. Ponieważ zaniechano tam bezpośredniej ingerencji człowieka, swobodnie
przebiegają różne procesy ekologiczne. Przede wszystkim obserwowane jest trwanie lasu pozostawionego siłom natury. Niejednokrotnie w zbiorowiskach leśnych
wcześniej zniekształconych przez człowieka spontanicznie zmieniają się ich struktura i skład gatunkowy.
W lasach będących pod nadzorem Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy
Państwowe prowadzona jest gospodarka leśna, zgodnie z planem urządzenia lasu
opracowywanym dla każdego nadleśnictwa na 10 lat. Aby las wyrósł, potrzebna jest
praca co najmniej trzech pokoleń leśników. Ekosystemy leśne są zniekształcone przez
człowieka, trudno w nich utrzymać równowagę. Dlatego podstawą nowoczesnej gospodarki leśnej jest ekologia.
Najpierw leśnicy odpowiednio przygotowują glebę i sadzą las. Następnie wykonują rożnorodne prace pielęgnacyjne – spulchniają glebę, poprawiają formę drzewek, usuwają okazy chore, przerzedzają zbyt gęste fragmenty uprawy. Las rośnie
i nadchodzi czas na cięcia pielęgnacyjne – najpierw czyszczenia, następnie trzebieże. Wykonując te zabiegi, leśnicy naśladują naturę – przecież w lasach pierwotnych
śmierć gorzej przystosowanych drzew jest zjawiskiem naturalnym. Gdy las rośnie,
jest przez leśników chroniony – przed owadami, wiatrem, śniegiem, ogniem i człowiekiem. Las chroniony jest także przed złodziejami drewna i kłusownikami – zajmuje się tym przede wszystkim Straż Leśna.
Po blisko stu latach drzewa są ścinane. Od razu wprowadzane jest następne pokolenie. Często następcy rosną już pod koronami starszych drzew; z czasem najstarsze pokolenie zostaje usunięte.
Edukacja leśna
21.4. To nieprawda, że… myśliwy jest
mordercą zwierząt
Fakty są inne – postępowanie myśliwych regulują przepisy prawa łowieckiego
Łowiectwo służy ochronie środowiska przyrodniczego. Myśliwi chronią zwierzęta łowne (zwierzynę), gospodarują ich zasobami w zgodzie
z zasadami ekologii oraz zasadami racjonalnej
gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej. Ochrona
zwierzyny polega na tworzeniu bezpiecznych
warunków jej bytowania. W związku z tym myśliwi zwalczają kłusownictwo oraz szkodnictwo łowieckie. Poza okresem polowań i odławiania mają zakaz płoszenia, chwytania, przetrzymywania,
ranienia i zabijania zwierzyny. Myśliwi nie mają
również prawa wybierania jaj i piskląt oraz niszczenia lęgowisk, nor i gniazd ptasich.
Gospodarka łowiecka podlega planowaniu. W obwodach łowieckich sporządzane są roczne plany. Zawierają zadania dotyczące ochrony przyrody, poprawy
warunków bytowania zwierząt łownych, dokarmiania, budowy urządzeń, zasilania
populacji i pozyskiwania zwierząt łownych. Są one opracowywane na podstawie liczebności i jakości zwierzyny, struktury płciowej i wiekowej populacji, przyrostu
naturalnego, szkód w lasach, uprawach i płodach rolnych wyrządzanych przez zwierzęta łowne.
Myśliwi zrzeszeni są w Polskim Związku Łowieckim. Ich działalność jest normowana przepisami prawa publicznego oraz prawa organizacyjnego PZŁ. Oprócz
tych norm w toku historycznego rozwoju łowiectwa ukształtowały się zasady etyki. Część z nich zawarta jest w ustawie Prawo Łowieckie, a niektóre obowiązują jako niepisane normy etyczne. Regulują one między innymi sposoby polowania. Oto
kilka z obowiązujących zasad:
● myśliwy zobowiązany jest ściśle przestrzegać czasów ochronnych dla zwierzyny łownej,
● nie można polować w warunkach pozbawiających lub ograniczających zwierzynie szansę przeżycia spotkania z myśliwym,
● nie wolno polować na przelotne ptactwo wypoczywające nad brzegiem morza,
● myśliwy zobowiązany jest troszczyć się o to, by zwierzyna nie wyrządzała szkody w uprawach rolnych w łowisku.
Edukacja leśna
21.5. To nieprawda, że… efekt cieplarniany
jest zły
Fakty są inne – efekt cieplarniany warunkuje życie na Ziemi
Efekt cieplarniany jest naturalnym procesem zatrzymywania na
Ziemi części ciepła docierającego
ze Słońca. Odbywa się to dzięki pochłanianiu przez niektóre gazy atmosferyczne
odbitego od naszej planety promieniowania podczerwonego. Gdyby nie było atmosfery, powróciłoby ono w przestrzeń kosmiczną. Około połowy tego promieniowania zatrzymują takie gazy, jak para wodna, dwutlenek węgla, ozon i metan. Większość gazów cieplarnianych jest naturalnym składnikiem atmosfery. Na przykład
ludzie, oddychając, wydalają do atmosfery dwutlenek węgla.
Efekt cieplarniany warunkuje życie na Ziemi. Dzięki temu, że atmosfera chroni
Ziemię przed wychłodzeniem, średnia temperatura powietrza wynosi około +15oC.
Gdyby atmosfera nie zawierała gazów cieplarnianych, byłoby to około –17oC.
W wyniku działalności człowieka pewnych gazów wytwarzanych jest jednak zbyt
dużo. W atmosferze akumulują się dwutlenek węgla i kilka innych gazów, w tym
metan, ozon, podtlenek azotu oraz chloro- i fluoropochodne węglowodorów alifatycznych. Współcześnie wzrasta znaczenie dwutlenku węgla, ponieważ zwiększa
się jego ilość w atmosferze. Przyczyną jest działalność człowieka – spalanie paliw,
postępujący proces wylesiania, wzrost intensywności gnicia odpadów pochodzących z hodowli i rolnictwa. Takie dodatkowe ocieplenie, spowodowane zwiększonym pochłanianiem promieniowania podczerwonego wskutek podniesienia poziomu gazów, nosi nazwę wzmocnionego efektu cieplarnianego. Część ciepła z dolnej
warstwy atmosfery przechodzi do oceanów, co powoduje, że ich temperatura także wzrasta. Wzrost stężenia gazów cieplarnianych sprawia, że atmosfera i oceany
wciąż się ocieplają i średnia globalna temperatura rośnie.
Reasumując, naturalny efekt cieplarniany jest niezbędny dla życia na Ziemi. Zły
jest efekt wzmocniony ludzką działalnością – wzrostem stężenia w atmosferze gazów cieplarnianych.
Edukacja leśna
21.6. To nieprawda, że… dzięcioł jest
lekarzem drzew
Fakty są inne – dzięcioły zjadają owady, aby zaspokoić głód (G. i T.K.)
Dzioby służą dzięciołom głównie do zdobywania pokarmu, wykuwania dziupli i bębnienia
w okresie godów. Dzięcioły żyjące w Polsce odżywiają się głównie owadami i ich larwami oraz
innymi bezkręgowcami. Poszukują ich pod korą drzew lub w spróchniałym drewnie. Nie jest
to jednak regułą. Niektóre gatunki odżywiają się
mrówkami żyjącymi na powierzchni ziemi. Inne poszukują pożywienia na korze
i liściach, zjadają ślimaki, gąsienice, pająki, pisklęta, nasiona, jagody. Zdarza się, że
spijają sok wypływający z drzew.
Typowe dzięcioły mają twardy, ostry dziób. Używają go nie tylko do zdobywania pożywienia. Wiele dzięciołów samodzielnie wykuwa dziuple lęgowe, głównie
w próchniejących i chorych drzewach. Dziobu używają także do oznaczania wiosną rewirów lęgowych. W takich sytuacjach dzięcioły donośnie bębnią. To brzmienie, podobnie jak śpiew innych ptaków, jest charakterystyczne dla danego gatunku.
Dzięcioły z racji tego, że żywią się owadami i larwami żyjącymi w drewnie, są
nazywane lekarzami drzew. Jest w tym trochę prawdy, jednak należy pamiętać o tym,
że robią to przy okazji. Zjadają larwy i owady, aby zaspokoić głód, a nie wyleczyć
drzewa. Poszukując smacznych kąsków, ranią drzewa. Niektóre dzięcioły rozpoczynają kucie dziupli, a następnie pozostawiają ją niedokończoną. Z czasem drewno
murszeje i wówczas można łatwiej kontynuować pracę. Badania wskazują, że niektóre dzięcioły przy okazji infekują drzewa grzybami. Podobno nawet istnieje symbioza między niektórymi gatunkami dzięciołów i grzybów. Ptaki te mają na dziobach i piórach zarodniki i w ten sposób doprowadzają do infekcji.
Czy w kontekście tych informacji można dzięcioły nazwać lekarzami drzew? Nie
ulega jednak wątpliwości, że swoją pracą wspomagają leśników, zmniejszając populacje owadów, które mogą wyrządzić szkody.
Edukacja leśna
21.7. To nieprawda, że… wilk
to zabójca i wcielone zło
Fakty są inne – wilki polują
przede wszystkim na ssaki kopytne (A.K.)
Wilki są zwierzętami
mięsożernymi, ich pokarmem są schwytane i uśmiercone inne zwierzęta. Są drapieżnikami szczytowymi,
nie mają naturalnych wrogów. Polują przede wszystkim na ssaki kopytne. Preferują jelenie, zjadają także dziki, sarny, łosie, daniele. Zdarza się, że ich ofiarą padają
żubry. Uzupełniającym pokarmem są zające, bobry, a także padlina.
Zdarza się, że wilki występują w krajobrazie rolniczym, gdzie główną ich zdobyczą są zwierzęta hodowlane. W takiej sytuacji atakują owce, krowy, kozy, konie,
a także psy. Zazwyczaj, dopóki znajdują wystarczająco dużo dzikiej zwierzyny,
ignorują zwierzęta hodowlane. Bywa jednak, że wilcze watahy specjalizują się w atakowaniu słabo zabezpieczonych hodowli, pomimo powszechności naturalnej zwierzyny. Wyjściem w takich sytuacjach są np. specjalne ogrodzenia i pastuchy elektryczne. Skuteczne jest także wieszanie fladr (sznurów z przywiązanymi kawałkami
materiału w jaskrawych barwach) i wykorzystywanie psów strażniczych. Czasami
dokonuje się relokacji wilków.
Na terenie Polski wilki zabijają rocznie około 500 zwierząt gospodarskich, głównie owiec (w górach) oraz krów (na nizinach). Większość watah nie powoduje
żadnych szkód. Jednak te, których przyczyną są nieliczne wilki osiedlające się w mozaice pastwisk, pól i lasów, wywołują niechęć do wszystkich osobników. Pojawiają się żądania zniesienia ochrony gatunkowej. Podejmowane są również niekontrolowane działania przez osoby pokrzywdzone, np. próby trucia i innego zwalczania
wilków.
Najczęściej wilki unikają jakiegokolwiek kontaktu z człowiekiem. Jednak w skrajnych sytuacjach, na przykład z powodu braku naturalnej bazy pokarmowej, mogą się zdarzyć ataki na ludzi. Mogą także zaatakować wilki rozdrażnione przez człowieka, chore na wściekliznę oraz będące krzyżówkami psa z wilkiem. Zdarzają się
także dewiacje – wyjątkowe zachowania pojedynczych osobników.
Edukacja leśna
21.8. To nieprawda, że… poroże
to rogi
Fakty są inne – poroże wyrasta
u zwierząt jeleniowatych, natomiast rogi u krętorogich (A.K.)
Poroża i rogi wyrastają
u niektórych ssaków parzystokopytnych. Ich wspólną
cechą są nogi o dwóch palcach (trzecim i czwartym)
większych od pozostałych i zakończonych kopytami. Spośród dziko żyjących w Polsce ssaków poroże wyrasta u zwierząt z rodziny jeleniowatych – łosia, sarny, jelenia, daniela, natomiast rogi rosną u krętorogich – żubra, kozicy, muflona.
Poroże to kostny twór osadzony na wyrostkach kości czołowej – możdżeniach.
Wyrasta u samców. Jest rozgałęzione – od tyk odchodzą odnogi. Poroże poszczególnych gatunków ma rozmaite kształty. Zazwyczaj liczba odnóg zwiększa się z wiekiem, a w okresie starości zwierzęcia ulega redukcji. Poroże jest corocznie zrzucane
i ponownie odrasta. Odrastające poroże jest pokryte silnie unaczynioną, owłosioną,
delikatną skórą – scypułem. Gdy jest całkowicie ukształtowane, scypuł zamiera.
Zwierzę zdziera go, trąc porożem o drzewa, krzewy. Początkowo biała kość barwi
się na brązowo, głównie w wyniku działania garbników zawartych w sokach roślin
uszkadzanych podczas wycierania poroża. Poroże stanowi oręż niezbędny samcowi do obrony i walki o samice podczas godów.
Rogi to kostne wyrostki (pieńki, możdżenie) znajdujące się na kościach czołowych, otoczone pochwami rogowymi. W zależności od gatunku mogą zdobić tylko
samce lub osobniki obu płci. Wszystkie gatunki mają rogi zbudowane z keratyny.
Jest to białko nierozpuszczalne w wodzie, którego cząsteczki tworzą włókna. Występuje w wytworach skóry, np. piórach, wełnie, rogach, paznokciach. Rogi nigdy
nie są rozgałęzione ani zrzucane. Stale przyrastają u podstawy i są w środku puste.
Mogą przybierać różnorodne kształty. Ich powierzchnia jest gładka lub ze zgrubieniami w kształcie pierścieni. Służą do walki ze współtowarzyszami, nie dochodzi
jednak do poważniejszych zranień. Przed naturalnymi wrogami zwierzęta nie bronią się rogami, tylko ratują ucieczką.
Edukacja leśna
21.9. To nieprawda, że… sarna
to żona jelenia
Fakty są inne – sarna i jeleń to dwa
różne gatunki zwierząt (K.P.)
Sarna i jeleń są zwierzętami podobnymi do siebie – są krewniakami. Należą do rodziny jeleniowatych. Jej członkami są także łoś,
daniel, renifer. U jeleniowatych
zwykle wyraźnie jest zaznaczony
dymorfizm płciowy – samce są
większe i cięższe od samic. Samce noszą także poroże, wyjątkiem jest renifer – u samicy również ono wyrasta. Poroże jeleniowatych stanowi oręż niezbędny w walkach o samicę oraz służy do obrony przed wrogami.
Sarna i jeleń różnią się wyglądem. Sarna jest mniejsza i jest rodzaju żeńskiego.
Jeleń jest większy i jest rodzaju męskiego. Z tych zwierząt zrobiono parę. Są to jednak dwa różne gatunki zwierząt. Różnią się między innymi porożem. Samiec sarny ma niewielkie poroże, długości 25–30 cm. W pełni i prawidłowo rozwinięte składa się z dwóch trójdzielnych tyk, mających po dwie odnogi: przednią i tylną, oraz
kończących się grotem. Zrzucanie poroża następuje późną jesienią. Samiec jelenia
ma poroże rozłożyste i silnie rozgałęzione. W pełni ukształtowane składa się z dwu
tyk. Niekiedy osiąga imponującą wielkość. Długość tyk może dochodzić do 130 cm.
Zrzucanie poroża następuje na przełomie lutego i marca.
Zarówno sarna, jak i jeleń należą do zwierząt łownych. Myśliwi posługują się specyficznym językiem – służy on im do komunikowania się między sobą i do opisywania przyrody. Zdarza się, że niektóre słowa przenikają do języka codziennego,
zdarza się również, że nie są poprawnie używane. Oto nazwy potoczne związane
z sarną i jeleniem:
● samica sarny – siuta, koza, jelenia – łania,
● samiec sarny – kozioł, rogacz, jelenia – byk,
● młode sarny – koźlę, sarnię, jelenia – cielę, jelonek,
● poroże sarny – parostki, jelenia – wieniec,
● kończyny sarny – cewki, jelenia – badyle.
Są też terminy wspólne dla obu gatunków, np.: oczy to świece, uszy to łyżki, ogon
to kwiat.
Edukacja leśna
21.10. To nieprawda, że… drzewem najczęściej
występującym w polskich lasach jest dąb
Fakty są inne – w polskich lasach najczęściej spotykasz sosnę
Sosna zwyczajna występuje powszechnie na terenach Europy
Północnej i Środkowej oraz Syberii Wschodniej. W polskich lasach
dominuje.
Około 76% powierzchni leśnej
w Lasach Państwowych zajmują
gatunki iglaste. Na nizinach przeważają drzewostany z sosną jako gatunkiem panującym. Łącznie z modrzewiem zajmuje ona około 69%. W górach w składzie gatunkowym najliczniej występuje świerk – około 5,4%. Spośród gatunków liściastych
największy udział ma dąb – około 7,4%.
Polska jest krajem sosny. Spośród wszystkich roślin uprawianych w rolnictwie,
ogrodnictwie i leśnictwie to właśnie sosna zajmuje największy areał. Nasz kraj jest
ewenementem – nigdzie na świecie jeden gatunek drzewa nie zajmuje tak dominującej procentowo pozycji w składzie gatunkowym lasów. Główną przyczyną tego szerokiego rozpowszechnienia sosny zwyczajnej jest jej wyjątkowa plastyczność
ekologiczna, zdolność dostosowania się do różnych warunków siedliska. Sosna najbardziej lubi gleby piaszczyste, lecz jednocześnie głębokie i pulchne. Potrzebuje dużo światła. Pod tym względem ustępuje tylko brzozie i modrzewiowi. Gatunek ma
dużą amplitudę życiową. Doskonale znosi znaczne wahania temperatury. Jest odporny na suszę glebową i atmosferyczną. Rośnie dobrze nawet przy niewielkiej ilości opadów.
Jedną z przyczyn dominacji sosny zwyczajnej w Polsce jest gospodarka leśna.
W XIX wieku zaczęto wprowadzać monokultury iglaste – na niżu sosnowe, a w górach świerkowe. Sosna zajęła nie tylko typowe dla siebie siedliska, lecz także takie
tereny, na których pierwotnie rosły lasy liściaste lub mieszane. Podczas nasadzeń
pomijane były gatunki liściaste, głównie ze względu na wolniejszy od drzew iglastych wzrost. Powstały więc rozległe kompleksy sztucznych, litych, równowiekowych drzewostanów sosnowych. Z czasem okazało się, że są one mało odporne na
różne czynniki: klimatyczne, biologiczne i presję wywieraną przez cywilizację.
Edukacja leśna
21.11. To nieprawda, że… leśnicy przerąbują lasy
Fakty są inne – leśnicy pielęgnują las i przyspieszają nieco naturalny cykl przyrody
Leśnicy starają się wyhodować drzewostany stabilne. Dlatego patrzą na las przez pryzmat funkcjonującego ekosystemu. Las dostosowany do siedliska, charakteryzujący się
dużą różnorodnością jest odporny. Z tego
względu w wielu polskich lasach trwa tak
zwana przebudowa drzewostanów. Wykonanie w drzewostanach jednopiętrowych i jednogatunkowych (głównie sosnowych) cięć
pielęgnacyjnych umożliwia wprowadzenie
odpowiednich gatunków drzew i krzewów,
zgodnie z siedliskiem, oraz tworzenie biogrup
stabilizujących drzewostan.
Podczas całego życia drzewostanu wykonywane są cięcia pielęgnacyjne. Na etapie uprawy i młodnika są to czyszczenia. Cięcia w drzewostanie dojrzewającym i dojrzałym to trzebieże. Cięcia pielęgnacyjne umożliwiają regulowanie zagęszczenia
i rozmieszczenia drzew w drzewostanie oraz składu gatunkowego, formy zmieszania i budowy piętrowej, a także popieranie najbardziej wartościowych składników
drzewostanu i naturalnej różnorodności biologicznej lasu.
Należy mieć świadomość, że zakładając las, leśnicy sadzą nawet 15 000 sadzonek drzew na 1 hektar. Wiek dojrzały osiąga jedynie około 400. Dokonując cięć, leśnicy starają się naśladować przyrodę. Przecież w lasach naturalnych rośliny konkurują o światło, wodę, pokarm, przestrzeń życiową. Drzewka chore, słabiej przystosowane – giną. Usuwanie podczas cięć pielęgnacyjnych takich drzew wzmacnia
kondycję drzewostanu, a jednocześnie poprawia jakość przyszłego surowca drzewnego. Wykonywane w drzewostanie dojrzałym rębnie służą nie tylko ścięciu drzewa, lecz są sposobem zastąpienia drzewostanu, w którym drzewa nie przyrastają
już intensywnie, pokoleniem młodszym. Już podczas uzyskiwania drewna leśnicy
dbają o prawidłowy rozwój młodego pokolenia lasu.
Niezależnie od czyszczeń i trzebieży wykonywane są cięcia sanitarne i przygodne. Cięcia sanitarne polegają na bieżącym usuwaniu z lasu osobników chorych. Z kolei cięcia przygodne polegają na usuwaniu wywrotów, złomów i drzew pułapkowych.
LITERaTURa
1. Amann G. 1994. Drzewa i krzewy. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
2. Andrzejewski R., Weigle A. 2003. Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa
Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa.
3. Bartoszczuk P. (kier.). 2009. Leśnictwo 2009. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
4. Chrzanowski T. 2003. Edukacja leśna w pracy leśniczego. W: Biuletyn Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, nr 4(25) – listopad 2003 r. Wydanie specjalne.
5. Chrzanowski T. 2003. Wytyczne do tworzenia Programu edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwie. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
6. Chwieduk D. 1997. O energii inaczej. Spotkanie z energią odnawialną. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa.
7. Falencka-Jabłońska M. 2007. Drzewa wokół nas, czyli tajemnice, które warto poznać… Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
8. Fałtynowicz W. 2005. Ochrona porostów. W: Gwiazdowicz D.J. (red.), Ochrona
przyrody w lasach. II. Ochrona szaty roślinnej. Wydawnictwo PTL, Poznań.
9. Godet J.D. 2008. Atlas drewna. Wszystko, co warto wiedzieć o drewnie. 30 najważniejszych gatunków drzew. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
10. Godlewski S. 2002. Vademecum myśliwego. Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa.
11. Grzywacz A. 2000. Las twoim bogactwem. Agencja Reklamowo-Wydawnicza
A. Grzegorczyk, Warszawa.
12. Grzywacz A. 2005. Ochrona grzybów i grzybowisk. W: Gwiazdowicz D.J. (red.),
Ochrona przyrody w lasach. II. Ochrona szaty roślinnej. Wydawnictwo PTL, Poznań.
13. Gutowski J.M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004. Drugie życie drzewa. WWF
Polska, Warszawa – Hajnówka.
14. Instrukcja urządzania lasu. 2003. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych,
Warszawa.
15. Johnson O., More D. 2009. Przewodnik Collinsa. 1600 gatunków i odmian drzew
rosnących w Europie. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
16. Kłapeć B., Mościcki S., Stępień E. 2008. Ekspertyza naukowa. Drzewostany przeszłorębne w Lasach Państwowych. Katedra Urządzania Lasu, Geomatyki i Ekonomiki Leśnictwa SGGW, Warszawa.
17. Kolk A. (przew.). 2005. Instrukcja ochrony lasu. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych. Warszawa.
Literatura
18. Lasy Państwowe w liczbach 2009. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych,
Warszawa.
19. Łabno G. 2006. Ilustrowana encyklopedia Ekologia. Wydawnictwo Europa, Wrocław.
20. Milewski W. 2004. Las słowami opisany. Słowniczek terminów leśnych, przyrodniczych i łowieckich. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
21. Milewski W. 2008. Pytania o las. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych,
Warszawa.
22. Okarma H., Tomek A. 2008. Łowiectwo. Wydawnictwo Edukacyjno-Naukowe
H2O, Kraków.
23. Pudlis E. 2005. Drewno – surowiec wszech czasów. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
24. Raport o stanie lasów Europy. 2007.
25. Rozwałka Z. 2003. Zasady hodowli lasu obowiązujące w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych,
Warszawa.
26. Rutkowski A. 2001. Opowieści leśnika (4). Hodowla lasu. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
27. Rutkowski A. 2002. Opowieści leśnika (7). Urządzanie lasu. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
28. Rutkowski A. 2003a. Opowieści leśnika (1). Las – skarb przyrody. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
29. Rutkowski A. 2003b. Opowieści leśnika (5). Jak użytkujemy las. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
30. Rutkowski A. 2003c. Opowieści leśnika (6). Ochrona lasu. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
31. Rutkowski A. 2004. Z tradycją w przyszłość. 80 lat Lasów Państwowych. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
32. Solomon E.P., Berg L.R., Martin D.W. 2007. Biologia. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
33. Spława-Neyman S., Owczarzak Z. Daglezja zielona. Instytut Technologii Drewna, Poznań (http://www.itd.poznan.pl).
34. Szczech M. Grzyby Trichoderma – dlaczego warto się nimi zainteresować? W:
http://trichoderma.iwarz.pl/. Instytut Warzywnictwa, Skierniewice.
35. Szymański S. 2000. Ekologiczne podstawy hodowli lasu. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
36. Tomaszewski K. Hodowla lasu. W: www.encyklopedialesna.pl. ORWLP, Bedoń.
37. Tomaszewski K. Funkcje lasu. W: www.encyklopedialesna.pl. ORWLP, Bedoń.
38. Trampler T. 1990. Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
Literatura
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń.
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach.
Wajrak A. 2009. Z dzięcioła żaden lekarz. W: http://www.wyborcza.pl.
Witkowska-Żuk L. 2008. Flora Polski. Atlas roślinności lasów. Multico Oficyna
Wydawnicza, Warszawa.
Wójciak H. 2003. Flora Polski. Porosty, mszaki, paprotniki. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Zarządzenie nr 57 dyrektora generalnego Lasów Państwowych z 2003 r.
Zawadzka D. 2002. Ochrona przyrody w Lasach Państwowych. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
Zawadzka D., Sławski M. 2007. Las. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Zielony R. (przew.). 2003. Siedliskowe podstawy hodowli lasu. Załącznik nr 1 do
Zasad hodowli i użytkowania lasu wielofunkcyjnego. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa.