Wydruk ze strony wrzesnia.powiat.pl

Aktualności
2013-07-25
Ulice 3 Maja, Chopina i Opieszyn
Z ulicą Warszawską łączą się dwie współczesne ulice 3 Maja i Chopina. W świetle
zachowanych źródeł wydaje się, że u schyłku I Rzeczypospolitej nazwę św. Ducha nadano
całości dzisiejszej ulicy Chopina i południowej, bliższej dzisiejszemu kościołowi pw. św.
Ducha części dzisiejszej ulicy 3 Maja.
Wcześniej był to po prostu leżący na terenie Opieszyna odcinek drogi do Gozdowa. W czasach zaboru
pruskiego ulica o takim przebiegu nosiła nazwę Heilige Geiststrasse, a część dzisiejszej ulicy 3 Maja
bliższą ulicy Warszawskiej nazwano ulicą Ewangelicką – Evangelische Kirchstrasse. Dopiero na
przełomie wieków XIX i XX „przedłużono” Evangelische Kirchstrasse w kierunku wybudowanego
właśnie zboru ewangelickiego, „skracając” tym samym Heilige Geiststrasse. W Odrodzonej Polsce
ulice te, już w nowym układzie, nazywały się 3 Maja i św. Ducha. Hitlerowcy nazwali je odpowiednio
Wilhemstrasse i Helmut Raymann Strasse. W Polsce Ludowej przywrócono nazwę 3 Maja, choć
niektórym ludziom władzy się ona nie podobała, bo kojarzyła się ze szlachecką Polską. Jeszcze
bardziej nie podobała się nazwa Św. Ducha i w styczniu 1950 roku zmieniono ją bez żadnego związku
z wrzesińską historią na Chopina.
Dawne plany miasta mogą wskazywać, że po ustanowieniu Wrześni stolicą powiatu (1818) pruskie
władze zaborcze zamierzały założenie w kwartale dzisiejszych ulic Warszawskiej, 3 Maja i Chopina
czworokątnego placu, którego centrum miała stanowić siedziba landrata (starosty). Świadczyć o tym
może załamana linia zabudowy wschodniej ściany ulicy 3 Maja, dziś już zatarta, i złączone w formie
narożnika kamienice Chopina 6 i 7. Wykonaniu tego ostatecznie nie zrealizowanego planu służyć
miał pusty od końca XVIII w. plac po rozebranym drewnianym kościele pw. św. Ducha i
przykościelnym cmentarzu. To od niego właśnie, a nie od dzisiejszego kościoła pw. św. Ducha,
dawnego zboru ewangelickiego, wzięła nazwę ulica. Kościół ten zbudowany został w XVI w. po
północnej stronie drogi do Gozdowa i otoczony był cmentarzem, po drugiej stronie drogi znajdował
się szpital (w dawnym tego słowa znaczeniu), siedziba proboszcza i zabudowania gospodarcze. Około
połowy XIX w. teren po północnej stronie kupił od kościoła wrzesiński budowniczy Ksawery
Stelmachowski. Większość terenu odsprzedał potem skarbowi państwa pruskiego, na części
pobudował stojącą do dziś willę, obecnie Chopina 8, później sprzedał tę część Franciszkowi
Jaworskiemu. Władze zaborcze wybudowały na terenie dawnego cmentarza gmach landratury
(starostwa), obecnie Chopina 10. Architektoniczny kształt tego budynku wyraźnie świadczy jednak,
że przynależał on raczej do ulicy 3 Maja (Evangelische Kirchstrasse), bo tu znajdowało się główne
wejście do niego (dzisiejsze wejście jest dawnym wejściem bocznym). Kształt budynku nie zmieniał
się do czasów okupacji hitlerowskiej, jedynie około 1905 roku zmieniono kształt pokrycia dachowego.
W latach 1913–1914 obok urzędowego gmachu landratury wybudowano willę landrata (Kreisvilla),
będącą jego mieszkaniem, ale też służącą niektórym czynnościom urzędowym – obecny adres
Chopina 9. Znaczące zmiany w tym rejonie nastąpiły w czasach Polski Ludowej: zlikwidowano
otaczający oba budynki solidny parkan, zlikwidowano główne wejście od ulicy 3 Maja, sąsiednia willa
landrata stała się budynkiem (prawie) całkowicie urzędowym, a około roku 1960 połączono ją z
budynkiem głównym.
Budynki przy ulicy Chopina od numeru 1 do 5 nigdy nie były ciekawe architektonicznie. Ciekawy jest
natomiast niezrealizowany, zachowany tylko na rysunku projekt budowy na posesjach 1 i 2 okazałej
kamienicy, skierowanej frontem do dzisiejszej ulicy 3 Maja. Właścicielem obu posesji był w końcu XIX
wieku mistrz kowalski Ludwik Nowakowski. Gdyby projekt ten został zrealizowany, powstałby
najładniejszy chyba budynek w tym rejonie miasta. Właściciel opuścił jednak Wrześnię, sprzedając
posesję i warsztat mistrzowi kowalskiemu Józefowi Jasińskiemu, który tego projektu nie zrealizował.
W tej sytuacji najładniejszą kamienicą pozostaje tu budynek Chopina 6. Wybudowany został
prawdopodobnie w 1895 roku przez Juliusa Röske. Jeszcze przed I wojną światową kupił go kupiec
Stanisław Waniorek, który pomieścił tu restaurację, sklep kolonialny, w głębi posesji znajdowały się
budynki służące szerokiej działalności handlowej. Do ulicy Chopina należy także kamienica
oznaczona numerem 7, a dalsze zabudowania stojące na rogu z ulicą Harcerską, w większości już
nieistniejące, należały do tej ostatniej.
Dziś przy ulicy 3 Maja nie ma numeru 1. Prawdopodobnie ten numer nosił dawniej budynek
współcześnie ściśle przylegający i architektonicznie scalony z narożnikowym budynkiem Warszawska
11 Antoniego Kaczorowskiego, który później go kupił, podobnie jak kupił budynki 3 Maja 2 i 3 Maja 3.
Ten ostatni odkupił na początku XX w. od lekarza, Polaka Juliana Boeninga, radnego miejskiego w
czasach zaboru, ordynatora szpitala i zastępcy burmistrza u progu II RP. Jako wcześniejszy właściciel
tej posesji występuje kupiec Lewandowski. W czasach PRL budynek przy 3 Maja 3 pełnił rolę tzw.
Ośrodka Zdrowia, a w pierwszych miesiącach 1945 roku nawet szpitala. Stare budynki 3 Maja od
numeru 4 do 7 dziś nie istnieją. Numer 4 to dziś nowy budynek Przedszkola „Słoneczko”. W tym
miejscu znajdowała się w okresie II RP Szkoła Wydziałowa Męska, a potem Szkoła Dokształcająca
Zawodowa. Budynek nr 5 to blok WSM, wybudowany na miejscu wyburzonych domów o numerach 5,
6 i 7. Dlatego dwa ostatnie numery dziś nie istnieją w ogóle, a numer 8 nosi wybudowany w roku
1908 budynek pruskiego Urzędu Celnego, który na przestrzeni dziesięcioleci miał różnych
instytucjonalnych lokatorów (m.in. Urząd Skarbowy, Zespół Ekonomiczno–Administracyjny Szkół), a w
końcu stał się budynkiem mieszkalnym. Nie istnieją też budynki 9 i 10. Pod tym ostatnim numerem
znajdował się zburzony już dom parafialny gminy ewangelickiej (zbudowany w 1902 roku). Po
przeciwnej stronie ulicy, pod numerem 11 stoi tzw. pastorówka, czyli dawna siedziba pastora
ewangelickiego.
W okolicy pastorówki rozpoczyna się dziś ulica Opieszyn, która, biegnąc w kierunku zachodnim,
kończy się wylotem na ulicę Kaliską. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu ulica ta nie istniała, była
nieutwardzoną drogą, pozostałością po dawnej drodze wewnętrznej w majątku Opieszyn. W okresie II
RP i wcześniej służyła poruszaniu się pomiędzy zabudowaniami gospodarczymi majątku po
wschodniej stronie Wrześnicy (powozownia, ujeżdżalnia i inne) i pałacem, a przez kamienny wąski
most na Wrześnicy prowadziła do folwarku Zawodzie na zachodnim brzegu rzeki. Była wtedy drogą
prywatną, a więc niedostępną dla publicznego ruchu kołowego (właściciele wjeżdżali na nią także
przez bramę przy pastorówce). W Polsce Ludowej teren Opieszyna przestał być prywatny, ale
kilkanaście lat droga, nadal nieutwardzona i zaniedbana, służyła tylko pieszym spacerowiczom.
Rozwój terytorialny miasta skłonił jego władze do przekształcenia tej drogi w szerszą utwardzoną
ulicę łączącą ulice Legii Wrzesińskiej, 3 Maja i Kościuszki z ulicą Kaliską. Wyburzono wówczas
wymienione budynki gospodarcze, pozostawiając tylko mieszkalne, służące dawniej oficjalistom i
niektórym pracownikom dworskim. Wcześniej zlikwidowano mostek nad pozostałością fosy i bramę
do parku pałacowego. Dziś nie ma po niej śladu, ale istnieje za to ślad po parkanie i bramie
oddzielającej Opieszyn od Wrześni – są to furtki w obu przeciwległych ścianach ulic między
budynkami należącymi do ulicy Harcerskiej i Opieszyna.
Marian
Torzewski